Stanisław Kozieł
Pierwsze badania
archeologiczno-architektoniczne na
zamku w Krasiczynie nad Sanem
Ochrona Zabytków 18/2 (69), 58-60
К
R
О
N
I
L atem 1958 r. (prow adzone b yły b a d a n ia archeologiczno>-architektoniczne na te re n ie ren esan so w eg o za m k u w K ra s ic z y n ie *. Z o stały one p o d ję te z in icjaty w y doc. d r arch. A lfre d a M ajew skiego w zw iązk u z p ro je k to w a n y m odnow ieniem tego zabytkow ego o b ie k tu i m ia ły n a celu k o n fro n ta c ję d an y c h , uzyskiw anych w to k u b ad a ń archeologicznych, z istn ie ją c y m zasobem źró d eł ikonograficznych. W szczególności zad an iem p r a c w y k o p alisk o w y ch było u zy sk an ie m a te ria łó w do tyczących d aw nych poziom ów dziedzińca zam kow ego (dla e w e n tu aln eg o p rz y w rócenia p ie rw o tn e g o w y g ląd u z a m k u i otoczenia) oraz daw nego d o ja zd u do zam k u przez m ost od stro n y doliny S anu. Z godnie z założeniem badaw czym oraz m ożliw ościam i te re n o w y m i i te ch n ic zn y m i p rac e archeologiczne p o d jęte zostały p rze d e w szy stk im n a dziedzińcu zam kow ym , koło baro k o w ej loggii („Ba b in ie c”), a n a stę p n ie w re jo n ie w ieży zegarow ej n a ze w n ą trz zam ku, w m iejscu n ie istn ieją ce g o dziś m ostu.
N a dziedzińcu, celem uch w y cen ia do m n iem an y ch m u ró w (reszt) lub f u n d a m en tó w schodów w iodących n a ko n d y g n acje loggii, założono w odległości 2,5 m od m u ró w loggii dw a w ykopy w ąsk o p rz e strz e n n e , zo rie n to w a n e po osi N—S po obu jej stro n ach . P ierw szy w ykop, długości 13 m, szerokości 1,2 m usytu o w an y został po w schodniej stro n ie , d ru g i zaś długości 6 m i szerokości 1,2 m , po s tr o nie zachodniej. O ba w ykopy u ja w n iły ju ż w po czątk ach b a d a ń istn ien ie reszt fu n d am e n tó w schodów oraz sto su n k o w o n iezn aczn ej m iąższości w a rstw y k u ltu row e. F a k ty te zadecydow ały o p o sz erze n iu obu o d k ry w e k celem pełniejszego odsłonięcia fu n d am e n tó w i zb a d an ia tła kultu ro w eg o . W rez u ltac ie tych p rac w y łoniły się p raw ie w całości fu n d a m e n ty schodów , k tó re uległy zniszczeniu w to ku późniejszych p rze b u d ó w e k . Są one w y k o n an e głów nie z k am ien i piaskow co w ych, o stro łupan y ch , fo rm o w an y ch n ie k ied y w czw orokątne k o stk i oraz z cegły, k tó re j użyto je d n a k w m ałej ilości. Całość spojona je st z a p ra w ą p iaskow o-w a- pienną. P om iędzy p a rtia m i m u ró w o dsłoniętym i w obu w yk o p ach zaznacza się w y raźn a różnica. W w ykopie p ierw szym m am y b ard z iej rozb u d o w an y system fu n d am en tó w , aniżeli w drugim . T w orzy on m ianow icie czw orobok o bokach d łu gości 6 m po lin ii N—S n a 3,4 m po lin ii W—E. N ajokazalszy z n ic h je s t u sy tu o w an y p o linii W—E fu n d a m e n t długości 3,4 m, a p o uw zględ n ien iu górnej, d w u w arstw o w ej części, k tó ra ja k gdyby „ w y s ta je ” poza linię fu n d a m e n tu po osi N—S 4 m, szerokości 2 m. J e s t on p o w iąz an y z odsądzoną nieco n a zew n ątrz fu n d am e n to w ą p a r tią ściany głów nego k o rp u su b u d y n k u zam kow ego. D rugi f u n d a m e n t długości 3 m , p rzy szerokości 1 m , u sy tu o w a n y p o osi N—S, je st o rg a nicznie zw iązany z fu n d a m e n te m loggii. D alsze p rze d łu że n ie i dow iązanie z p o p rze d n io w sp o m n ian y m , sta n o w i w ąsk i fu n d a m e n t szerokości 0,25 m , długości 0,9 m. W obrębie czw oroboku ty c h fu n d a m e n tó w , w odległości 1,5 m od ściany b ud y n k u , biegnie rów nolegle d o n iej in n a część odsłoniętego fu n d a m e n tu d łu g o ści 1,7 m, szerokości 0,8—1,1 m, b io rąc a po czątek p rzy m u rze po osi N—S i łą cząca się z od sad zk ą m u ru b u d y n k u p ro sto p ad ły m połączeniem o długości 0,6 m i szerokości 0,3 m. W dtrugim w ykopie odsłonięto fu n d a m e n ty d aw nych schodów w iodących n a loggię, tw o rzą ce czw orobok o w y m ia ra ch 2,1 X 2,5 m, p rzy szero kości 0,6 m. W obu o d k ry w k a ch stw ie rd z o n o iden ty czn e n a w a rstw ie n ia now ożytne, p ow stałe głów nie ju ż po w y b u rz e n iu schodów . P rz e c ię tn a ich m iąższość w ynosi 0,6 m, a w w y jątk o w y c h w y p a d k a c h o siąga 1 m. W yróżniono w n ich w yraźny poziom użytkow y w p o sta ci je d n o w a rstw o w e g o b r u k u k am iennego. Na uw agę
1 K iero w ali n im i doc. d r A Ż aki i m g r S. K ozieł z placów ek PA N w K rakow ie.
К
A
Pierwsze badania ar
cheologiczne) - archi
tektoniczne na zam
ku w Krasiczynie nad
Sanem
1. W idok za m k u w K ra siczynie od stro n y p ó ł nocnej w g ry cin y z pocz. X IX w. 2. P a le d rew n ia n e o d k ry te w r. 1958 w r e jo n ie d aw n e g o m ostii po północnej stro n ie za m k u (fot. I. M a rk ie wicz)
zasłu g u je k a rtu sz p rz e d sta w ia ją c y „Pogoń” użyty w tó rn ie ja k o elem en t bru k u . Pod w sp o m n ia n y m i w a rstw a m i z n a jd u je się oalec w postaci nieco spłaszczonej glinki lessow ej.
D alsze b a d a n ia p rzep ro w ad zo n o na z e w n ątrz zachodniego sk rzy d ła zam ku, pom iędzy schodam i p rzy w ieży zegarow ej a d aw n ą b ra m ą w jazdow ą Celem ich było o d szu k an ie i zid en ty fik o w an ie r e lik tó w n ie istn ieją ce g o dziś m ostu (il. 1), z k tó rego zachow ała się je d y n ie jego część (przebudow ana) p rzy w ieży o ra z — za n ie istn ie ją c y m tu dziś b asen em — n a s y p drogow y. W w ykopach pom iędzy b a se nem a istn ie ją c ą częścią m o stu o d k ry to re lik ty 4 fila ró w m o stu o w y m ia ra ch 1,6—l,8 X l,4 m , w y stę p u ją c y c h p a ra m i, połączone ze sobą po osi m o stu d w u w a rstw o w y m m u rem o szerokości 1,3 m. P ierw szą p a rę uchw ycono w odległości 5,7 m od istn ie ją c y c h re lik tó w . O dległość pom iędzy p ie rw sz ą i d ru g ą p a rą w y nosi 4,5 m. R oz sta w je d n ej p a ry w y n o si 5,5 m. Do stopy fu n d am e n tó w fila ró w
zdołano dotrzeć jed y n ie przy pierw szej p a rz e — 1,8 m poniżej poziomu,. Z ary sy dalszych trzech p a r uchw ycono po d ru g ie j stro n ie basenu. P odobnie ja k p o p rze d nie, b u d o w an e one były w odległości 4,5 m od siebie, p rzy ro zsta w ie 5,5 m. W y k o n an e za sta ły z ostro łu p an y ch , n ie re g u la rn y c h k am ien i piaskow cow ych, tu i ów d z ie iz d o d atk iem cegły, spojonych z a p ra w ą m u ra rsk ą . M arginesow o dodać w arto , że o d słonięto ta k ż e w ylo t k a n a łu (n ajp raw d o p o d o b n ie j czynnego) zalegający po n iż e j obecnego poziom u w czołowej ścianie p rzebudow anego m ostu. P o n ad to w e w sp o m n ia n y ch o d k ry w k a ch n a tra fio n o n a 5 d re w n ia n y c h słupów o średnicy 25 cm, w b ija n y ch — sądząc z u k ła d u — p o jedynczym i rzędam i, d alej n a 13 in nych, m niejszych, w p rz e k ro ju czw o ro k ątn y ch (w ym iary 10 X 4 om), w b ija n y ch rzę d em — podobnie ja k p o p rze d n ie — p oprzecznie do osi w y k o p u (w odległości 7,3 m o d m uru), o ra z n a 6 podobnych, w b ity ch rów nolegle d o osi (po lew ej stro n ie , w odległości 2,5 m od m uru). G ru n t w tej części otoczenia zam ku je s t — a zw łaszcza był podm okły, p osiada w w a rstw a c h k u ltu ro w y c h ślady n a m u lisk (może w ylew ów Sanu) i n ie w ykluczone, że o d k ry te w to k u b a d a ń elem e n ty d re w n ia n e sp e łn ia ły fu n k c ję u m a an ia n ia te re n u podczas budow y i w czasach późn iejszy ch (il. 2).
P o d su m o w u jąc k ró tk o w y n ik i p rze p ro w ad z an y c h p ra c arch eo lo g iczn o -arch i- te k to n ic zn y c h m ożem y stw ierdzić, że spełn iły one w zupełności sw e zadanie. O d k ry ły m ianow icie szereg zabytk o w y ch elem e n tó w nieodzow nych d o p ra w id ło w ego p la n o w a n ia robót k o n se rw ato rsk ich , pozw oliły roboczo rek o n stru o w a ć h i sto rię n a ra s ta n ia zabudow y b ad an eg o te re n u , w y tyczyły w re szc ie k ie ru n e k d a l szych poszu k iw ań (n a w e t w sensie n eg aty w n y m , tj. e lim in u ją c odcinki nie ro k u ją c e u zy sk an ia m a te ria łu zabytkow ego).
S ta n isła w K o zieł
S p ra w o z d an ie z p rac k o n se rw a to rsk ic h na te re n ie w o jew ództw a zielonogórskiego, ja k o p ierw sze ogłoszone po w ojnie, o b e jm u je okres od 1945 r. P ierw sze 10-lecie te g o o k re su zapisało· się w k o n se rw a c ji zabytków re z u lta ta m i n adzw yczaj s k ro m nym i. O bszar obecnego w ojew ództw a, zw iązany a d m in istra c y jn ie z P oznaniem i W rocław iem (woj. zielonogórskie w yodręb n io n o w 1950 r.), położony b ył w sto su n k u do tych ośrodków p e ry fe ry jn ie , co w obec og ro m u za d ań pow odow ało o d k ła d an ie p o trz e b tego te re n u n a p la n dalszy. K o n serw ac ja i odbudow a za b y tk ó w w ty m o k re sie ogran iczały się do sk ro m n y ch poczy n ań k o n se rw a to ra poznańskiego, k tó ry p row izo ry czn y m dachem zabezpieczył ra tu sz w G ubinie oraz d robnych p rac z a b ezp ieczający ch p rz y k ap licy zam kow ej w S ied lisk u (pow. N owa Sól), w y k o n y w an y c h przez k o n se rw a to ra w rocław skiego. Isto tn y m zre sztą w ów czas p roblem em b y ło zago sp o d aro w an ie za b y tk ó w ocalałych i a d a p to w an ie ich do now ych po trzeb społecznych. W tych w a ru n k a c h za b y tk i uszkodzone w czasie d z ia ła ń w ojennych, a zw łaszcza w y p alo n e m ie jsk ie zespoły zabudow y m ieszk aln ej, n ie m ogły być o b ję te odbudow ą, konieczność zaś p o rzą d k o w a n ia m ia st przez u suw anie r u in p rz e sąd ziła o ich losie. P o w sta ły w 1953 r. u rząd k o n se rw a to rsk i zaczynać m u siał od sp ra w podstaw o w y ch — po zn an ia zasobu zaby tk ó w w te re n ie, a d ziałaln o ść kon s e rw a to rs k ą o g ran iczał n ie d o sta te k kred y tó w . Z asadnicze zm iany n a lepsze n a s tą p iły w r. 1956, od k tó reg o w z ra s ta ją sy stem aty czn ie k re d y ty k o n se rw ato rsk ie, a rów nocześnie coraz liczniej p a rty c y p u ją w odbudow ie zab y tk ó w inne re s o rty i in sty tu c je . W iększość p r a c om ów ionych w sp ra w o z d a n iu to ro b o ty p o leg ające n a o d budow ie lu b zabezpieczeniu obiektu. P rz ew ag a tego ro d z a ju p ra c w y n ik a z dużych zniszczeń w o jen n y ch i pilnej p o trze b y zabezpieczenia n ajce n n iejszy c h z a b y tk ó w , a ty m sam ym u ch ro n ie n ia ich od o sta te czn e j zagłady.
N a te re n ie w o jew ó d ztw a z n a jd u je się 51 ośrodków u rb an isty cz n y ch o z a b y t kow ym układ zie p rze strzen n y m . W śród n ic h są ta k ie, k tó re w w y n ik u zniszczeń w o je n n y c h u tra c iły p ra w ie w całości zabudow ę za b ytkow ych śródm ieść· Na obszar w ie lu z ty c h m ia st w eszła now a zabudow a, k tó ra — n a ogół n ie zm ien iając w spo1- sób zasadniczy historycznego ro zp la n o w an ia — p raw ie z re g u ły spow odow ała p ew n e d e fo rm a c je u k ład u , w p ro w a d za jąc k o re k ty szerokości ulic, p rze su w a ją c li n ię zabudow y itp. Z niszczenia w o jen n e n a jd o tk liw ie j dosięgły m ieszczańską za b u d o w ę m ie sz k aln ą . W iele zab y tk o w y ch o śro d k ó w sta ro m iejsk ich , a w śród n ic h b a r d zo cenny zespół zabudow y w Głogow ie, zostało całkow icie zniszczonych. Poza G łogow em zniszczone zostały śródm ieścia G ubina, K o strzy n ia i K ro sn a O d rz a ń
