Projekty odbudowy i działania konserwatorskie w kościele parafialnym w Jaśle w latach 1945-2002

Piotr S. Szlezynger

Projekty odbudowy i działania

konserwatorskie w kościele

parafialnym w Jaśle w latach

1945-2002

Ochrona Zabytków 55/3/4, 279-285

Piotr S. Szlezynger

historyk architektury

PROJEKTY ODBUDOWY I DZIAŁANIA KONSERWATORSKIE

W KOŚCIELE PARAFIALNYM W JAŚLE W LATACH 1945-2002

J

asło, założone na przełom ie XII i XIII w., loko­ w an e na p raw ie m a g d e b u rs k im , m iało parafię już w 1328 r.1 Kościół, położony w północno-wschodnim n a ro żn ik u ry n k u , w z n iesio n o n a jp raw d o p o d o b n iej w 1479 г., o czym może św iadczyć data na tarczy zwornika umieszczonego do 1944 r. na sklepieniu prez­ biterium 2. Fundatorami budowli byli bracia Stanisław i Mikołaj Cielątkowie, a wezwanie W niebowzięcia Najświętszej Panny Marii po raz pierwszy wystąpiło w wizytacji kardynała Jerzego Radziwiłła w 1596 r.3. K ościół przetrwał w dobrym stanie I, a także nie­ mal całą II w ojnę światową. Dopiero jesienią 1944 r., gdy w o jsk a niem ieckie system aty czn ie niszczyły miasto, ucierpiał też kościół - spaliły się dachy i w y­ posażenie wnętrza, zawaliła część sklepień4. Po w o j­ nie, na przełom ie 1946 i 1947, nie zabezpieczone ściany szczytowe runęły niszcząc ocalałe do tej pory sklepienia5.

Niew ielki, orientowany kościół składa się z pros­ tokątnej nawy i węższego prezbiterium zamkniętego pięciobocznie. Przybudów ka od północy - zakrystia - pochodzi zapew ne z końca XV w., natomiast druga, od południa, wzniesiona została na planie prostokąta najpraw dopodobniej w XVIII w. Mury korpusu świą­ tyni zb u d o w an o z piaskowca, przybudówki z cegły i o tynkow ano. Dachy nawy i prezbiterium pokryto d ach ó w k ą ceram iczną „esów ką” z Gorlic (w 1949 r.), a obydw u przybudówek blachą miedzianą (w 2000 r.). M u r z bram kam i otaczający świątynię oraz d z w o n ­ nica p o chodzą z poł. XIX w /’ Kościół wyróżnia się z daleka ujm ującym i go przyporami - po dziesięć od południa i od północy - oraz jednolitym budulcem: ciosami piaskow ca, kam ieniem rzecznym łamanym i w ierzchnicą skalną (polodowcową). T ynkow ane p rzybudów ki są mniej widoczne.

1. Słow nik G eograficzny K rólestwa Polskiego i innych krajów sło ­

w iańskich, t. 3, W arszawa 1883, s. 488-492.

2. J. Ross. O dbudow a gotyckiego kościoła vr J a śle, „Ochrona Za­ bytków ” , 19 5 1. z. 3-4 , s. 151. Zw ornik w m urowany jest obecnie w ścianę południow ą nowej świątyni.

3. Archiwum M etropolitalne w Krakowie, rkps AV 2, W izytacja kardynała Jerzego Radziwiłła w 1596 r., k. 112 v.

4. Ross, op. cit., s. 150.

5. Archiwum parafii rzym.-kat. p.w. W niebowzięcia NM P w Jaśle (dalej APJ). Autor dziękuje ks. K. Trygarowi za szereg uwag doty­ czących remontu kościoła.

6. Archiwum Państwowe w Krakowie (dalej A PK rl.O ddz. Zbiorów

W Jaśle do połowy XX w. była tylko jedna pa­ rafia. Dla uprzem ysłowionego, coraz gęściej zalud­ nio nego miasta niewielki, gotycki kościół stał się za ciasny. Było to pow odem ponawianych od XIX w. prób rozbudowy, które trwały aż do czasu utworzenia w Jaśle kilku parafii po II wojnie światowej.

Już w 1792 r. dobudow ano do nawy dwie ka­ plice: p.w. św. Anny i Najświętszej Marii Panny - to najprawdopodobniej obecna przybudów ka od połud­ nia, m ieszcząca kaplicę Najświętszego Sakramentu. W ła ś c iw a ro zb u d o w a rozpoczęła się w 1871 r.7; na zew nątrz nawy założono wówczas fundamenty pod kierunkiem nieznanego z nazwiska architekta. O d k o p an o je fragmentarycznie w 2000 r., znajdują się w odległości 2,5 m od murów nawy, a wykonano je z dużych, m asywnych ciosów piaskowca na za­ prawie wapiennej". Władze konserwatorskie we L w o ­ wie nie wydały jednak w 1871 r. zezwolenia na roz­ budow ę, a fundamenty musiano zasypać4. We w nę­ trzu kościoła założono nowe sklepienie żeglaste nad nawą oraz silnie wysunięte do wnętrza przypory.

Z publikacji ks. Sarny wiem y, że w roku 1904 ( 1 9 0 5 ? ) z n a n y arch ite k t F ra n c isz e k M ą czy ń sk i ( 1 8 7 4 - 1 9 4 7 ) w y k o n ał projekt przedłużenia nawy kościoła o 14,5 m w kierunku zachodnim , a do b u d o ­ wana pow ierzchnia równałaby się 188,5 m 2. Z opisu (sam projekt nie zachował się) dow iadujem y się, że architekt chciał podzielić całą nawę na trzy przęsła i zasklepić według tych podziałów 1"; nad zakrystią proponow ał umieścić skarbiec, a istniejącą d z w o n ­ nicę nakryć now ym hełmem. Projekt ten został je d ­ nak odrzucony w 1905 r. przez władze konserw a­ to rskie". W 1909 r. odbito tynki i odsłonięto k am ien­ ny wątek m urów prezbiterium, same fugi wykonano z popularnego wów czas c e m e n tu 12.

Kartograficznych, sygn. Jasło.

7. Ks. W . Sarna. Opis pow iatu jasielskiego, Kraków 1908, s. 248. 8. Relacja M. Babicza, wykonawcy prac; odkrycia dokonano przy kopaniu studzienek drenażowych, na zewnątrz murów nawy. 9. Archiwum Archidiecezjalne w Przemyślu (dalej AAPrz), kopia pisma M inisterstwa Kultury i Sztuki z 14 października 1957 r.: „jeszcze w 1. 1871 i 1905 ówczesne władze konserwatorskie wypo­ wiedziały się przeciwko przebudowie kościoła ze względu na ko­ nieczność zachowania jego charakteru zabytkowego” .

10. W. Sarna. op. cit., s. 258. 11. Patrz przyp. 9.

Kolejne próby rozbudowy, które także nie stał się dotąd przedmiotem badań, dokum entuje jedynie frag­ mentarycznie zachowany materiał źródłow y. Z ko­ respondencji proboszcza z kurią w Przem yślu w y n i­ ka, iż w 1938 r. prof. dr arch. A dolf Szyszko-Bohusz (1883-1948) badał kościół w Jaśle i opracował - nie­ stety nie zachowane - szkice jego rozbudowy „zawie­ rające zupełnie nowy kształt naw y” 13.

Zniszczenia wojenne w 1944 r. skłoniły gospoda­ rzy parafii do zlecenia opracowań restauracji i zara­ zem rozbudowy kościoła, z którego przetrwały w o ­ jenną pożogę nie tylko mury, ale i detale architekto­ niczne, a nawet polichromie z X V -X V I w. Z kores­ pondencji dowiedzieć się można, że w roku 1946 ó w ­ czesny proboszcz rozważał możliwość „budow y no­ wego kościoła w miejscu starego” 14. W tym samym roku znany lwowski architekt W aw rzyniec Dayczak (1882-1968) wykonał projekt rozbudow y kościoła, który następnie przed 26 lutym 1947 r. przesłał do konsultacji lub opinii prof. Adolfowi Szyszko-Bohu- szowi, do K ra k o w a 15. W kwietniu tegoż roku G en e­ ralny Konserw ator Zabytków prof. Jan Zachwatowicz odrzucił projekt Dayczaka „ze względu na całkowite zatracenie wartości architektonicznych zab y tk u ” 16. W czerwcu 1947 r. A. Szyszko-Bohusz przebyw ał przez trzy dni w Jaśle na zaproszenie tam tejszego probosz­ cza. W tym czasie opracował „ekspertyzę w sprawie stanu i możliwości odbudow y i rozbudow y [kościoła w Jaśle] jako zabytku architektury” . O drzucił m ożli­ wość rozbudowy gotyckiej świątyni, jednocześnie narysował trzy szkice, w których zaproponow ał do ­ budowanie od zachodu - w odległości 6 m od fasady - dwukondygnacyjnej w ie ż y 17. Nieznany pozostał czwarty projekt, opracowany przez prof. Mariana Osińskiego z Politechniki L w ow skiej18.

Projekt Dayczaka przewidywał blisko dwukrotną rozbudowę powierzchni korpusu nawy kościoła przez wzniesienie od zachodu dobudówki o długości 21 m, a szerokości równej podwojonej szerokości gotyckiej nawy. Wnętrze dobudowanej nawy architekt chciał po­ dzielić na trzy niejednakowej szerokości przęsła, po­ zostawiając jednakże nienaruszony zrąb budowli go­ tyckiej, ba, postanowił odbudować układ przęseł, gur­ ty, przypory i sklepienie dodane w trakcie przebudo­ wy w 1871 г., co wydaje się kontrowersyjnym rozwią­ zaniem 19. Od północy chciał dobudować symetrycznie

w stosunku do południowej przybudówki do gotyckiej nawy ryzalit, tworząc pozorny transept, który nastę­ pnie połączył od północy ciągiem k o m u n ik acy jn y m z istniejącą X V-wieczną zakrystią. D o b u d o w an a od zachodu trójosiowa kruchta usytuow ana m iała być między m asyw nym i podstawam i wież.

Odrzucony projekt D ayczaka przew idyw ał a s y ­ metryczną fasadę szczytową. W yższa w ieża c z w o ro ­ boczna od północy mieścić miała zegar. Jej od p o w ied ­ nik od południa i ściana szczytowa op ad ająca u s k o ­ kami m iały o d d ziały w ać na w id z a e fe k te m światła i cienia. D obudow ana partia świątyni, na z a c h o w a ­ nych rysunkach, wydaje się w ysm ukła dzięki w ydłu­ żonym prostokątom okien (wnęk?) i wąskim lizenom, w y z n aczający m uskoki oraz ro zb ijający m p ła s z ­ czyznę ścian. W przyziemiu - zam kniętym g zy m sem i balustradą w przęśle środkowym - widoczne są jedynie niewielkie okna wież i trójarkadowy podcień zwieńczony balustradą, zamknięty archi w oltam i, o d ­ dzielonymi kanelowanymi słupami z pilastram i, u sy ­ tuowano w nieco w ysuniętym przęśle śro d k o w y m .

Architekt starał się podkreślić pierw otną, gotycką strukturę kościoła, co jest szczególnie w idoczne na projekcie elewacji południow ej, gdzie d o b u d o w a n y fragment ścian pokryto tynkiem , w odróżnieniu od części gotyckiej z z a z n a cz o n y m k a m ie n n y m w ą t ­ kiem murów. Pseudotransept i wieżę u w y sm u k lo n o wysokimi oknam i, wnękami i lizenami. K o m p o zy cja fasady z głów nym akcentem w postaci lizen o zró ż­ nicowanej wysokości w yznaczających form y u sk o ­ kowych szczytów trzech ścian szczytow ych, bardzo wysokie wnęki (płyciny?) są wyraźnie m o d e rn isty c z ­ ne i realizowane przez D ayczaka w kościołach m.in. w Medyni Głogowskiej k. Łańcuta, Boryni i B ory­ sławiu Hubiczach20.

Autor komunikatu odnalazł wyżej o p isan ą o d b it­ kę rzutu świątyni Dayczaka z odręcznym i p o p ra w k a ­ mi. Przeprowadzona analiza wskazała tw órców: szkic architektoniczny jest dziełem Dayczaka, a dodatkow o na marginesach widnieją uwagi i zapytania Szyszko- B ohusza21. C órka architekta w spom ina o wizycie ojca u Szyszko-Bohusza, byłby to więc dokum ent wspólnej kreacji, który bardzo różni się od projektu z 1946 r., pozostawia bryłę gotycką bez zmian, a od zachodu przewiduje wzniesienie d w ukondygnacyjnej wieży na planie kwadratu, o boku rów nym 10 m.

13. AAPrz, TP Jasto, Budowa kościoła w Jaśle, sygn. 94/6: list ks. A. Kwolka do Kurii w Przemyślu z 8 sierpnia 1947 r.

14. APJ, Inwentarz parafii sporządzony przez ks. A . Solarskiego

w 1956 r., mps.

15. AAPrz. list Dayczaka do Kurii z 23 czerwca 1947 r.

16. Archiwum Państwowe w Rzeszowie (dalej APRz), oddz. w Sko­ łyszynie, sygn. 63, B udow nictw o m ieszkaniow e 1945-1950, Zarząd w Jaśle, nadzór budowlany, k. 103, pismo z 29 kw ietnia 1947 r. 17. AAPrz, kopia ekspertyzy oraz list ks. A. Kwolka z 7 lipca 1947 r. do Kurii. APRz, Skołyszyn, sygn. 63, k. 107-109: odbitki planów

A. Szyszko-Bohusza.

18. AAPrz. list z 14 października 1957 r.

19. Kompletny projekt przechowywany byt w O D Z w Rzeszow ie, obecnie Delegatura Woj. Oddziału Ochrony Z abytków w Krośnie, archiw um , sygn. 703, projekty W. Dayczaka: rzut, elew acja południowa, fasada, przekrój poprzeczny.

20. M ateriały do dziejów sztuki sakralnej, daw ne woj. R uskie, ko ś­

cioły i klasztory rzym skokatolickie. pod red. J. O strow skiego, t. 5,

Kraków 1997, s. 21-22. 21. APKr, sygn. Sz.-B. 111.

i

j ,

ill

r ï !

H

l

' ■ T i - ł

V

W

H im *

Ч « о > V.V. V

ï

3

POUI. UZVTUOUm 625 Л .

PDOjEUT OOOUDOUIU i OOZOUDOIilV UO/CIOtP и ] Р Я Е

BZUT BBZVZIEPHfl

\ - - i e o

1. Jasło. Projekt dobudowy do kościoła parafialnego wieży, sporządzony przez W. D ayczaka na wcześniejszej wersji rozbudowy rzutu przyziem ia kościoła (także Dayczaka), z notatkami odręcznymi i pomiarami prof. A. Szyszko-Bohusza, luty (?) 1947 r.

1. Project ot an annex to the parish church tower, designed by W. Dayczak upon the basis o f an earlier version of the ground plan of the church ground floor (also by Dayczak), with handwritten notes and measures by Prof. A. Szyszko-Bohusz, February (?) 1947

2. Jasło. Widok kościoła parafialnego od strony rynku w 2000 r. 2. View of the parish church seen from the Market Square in 2000

A dolf Szyszko-Bohusz w swoim projekcie - po odrzuceniu przedstawionej mu wersji D ayczaka - za­ proponował dodanie wolnostojącej wieży przed fasa­ dą świątyni, której trzon miał sięgać kalenicy dachu budowli gotyckiej. Zwieńczona jest wysokim dachem stylizowanym na gotycki, czteropołaciow ym , k aleni­ cow ym . miękko zwężającym się na szczycie. W przy­ ziemiu wieży widoczny jest kamienny wątek murów , identyczny, jak w budowli gotyckiej, wyżej piętro odróżniono ceg lan y m w ątkiem . W ykroje okien są takie same, jak w gotyckiej nawie, dodatkow o okno na piętrze podkreślono m aswerkiem . Gotycki gzym s podokienny okapnikow y, z piaskowca, „przechodzi” z naw y na ściany w ieży. D o b u d o w a n a do niej od południa wieżyczka schodow a ma wieloboczny prze­ krój, a więc odm ienny od istniejącej o krągłej, g o ­ tyckiej. Otw arta arkada łącząca obie budow le m iała posiadać kam ien n e obramienie.

W e w n ętrzu S z y s z k o - B o h u s z z a p r o p o n o w a ł likwidację przy p ó r i w y b u rzen ie X IX -w ie c z n y ch

sklepień o raz p rz e n ie sie n ie chóru nad z a k ry s tię . W północno-zachodnim narożniku nawy odkrył g o ­ tyckie odrzwia i schody w grubości m uru22. N aw ę (m im o braku śladów fundam entów filarów) podzielił słupami drewnianym i na trzy przęsła. Na d re w n ia ­ nych tramach równoległych do osi podłużnej wsparł strop na poprzecznych belkach. Kaplica usytuow ana w przyziemiu wieży miała być otwarta ku p o d c ie ­ niowi, a tzw. prezbiterium na piętrze wieży na za­ chód, ku przyszłemu „kościołowi p olow em u” .

Ostatecznie między czerw cem a październikiem odrzucono poprzednio om ów ione projekty; w paź­ dzierniku 1947 r. rozpoczęto odbudowę kościoła zgod­ nie z planami warszawskiego architekta Jana D ąb ro w ­ skiego, noszącymi datę 14 kwietnia 1949 r.23 P racam i kierow ał inż. S tanisław Platow ski, n astępnie arch. Jó zef Barut z Gorlic24. Podniesiono o d b u d o w a n ą ka­ lenicę dachów nawy o 3,5 m, aby nadać identyczne z prezbiterium nachylenie połaci. Usunięto tynki na zewnątrz naw y, pow iększono okna nawy, zam knięto

22. AAPrz, patrz ekspertyza A. Szyszko-Bohusza.

23. APRz, Skołyszyn, sygn. 63, k. 106, zachowały się tylko rzuty piętra i fasady.

24. APRz, k. 103, pismo Zarządu M iejskiego z 29 listopada 1947 r. Inż. Stanisław Platowski pełnił wówczas obowiązki architekta po­ wiatowego w Jaśle.

je ostrołukowo i zrekonstruowano portal na ścianie południowej. Dąbrowski zakładał wykonanie stropu kasetonowego, żelbetowego nad nawą, rekonstrukcję ostrołukowego sklepienia w prezbiterium i w p ro w a­ dzenie do kruehty schodów wiodących na chór m u ­ zyczny, usytuowany nad wejściem w zachodniej czę­ ści nawy. Od października 1949 r. w kościele odp ra­ wiano msze, ale dopiero w 1956 r. powstało ceglane, żebrowe sklepienie trójpolowe nad prezbiterium 25. Nie wzniesiono - rzecz ja sna - wieży projektowanej przez S z yszko-B ohusza, nie w ykonano obniżenia daszku pulpitowego od południa odsłaniającego okno gotyckie, wnętrza nie podzielono słupami na nawy.

Prace prowadzone w latach 1998-2001 objęły przede w szy stk im e le w a c je b u d o w li, p o n ie w a ż wykonane w latach 60. i 70. prace przyczyniły się do jej zniszczenia. Ubytki w kamieniu i spoiny uzupeł­

niono bowiem wów czas cegłą „zarzucając” zaprawą

cem entow ą, a oryginalny wątek kamienny osypującej się powierzchni pokryto mleczkiem cem entow ym . Takie uszczelnienie kamiennej elewacji przyczyniło się do dezintegracji spoiny wapiennej zachowanej w głębszych partiach oraz osypywanie się i rozwarst­ wienie kamienia. Przed założeniem tynku w XIX w. niestety skuto pierwotnie istniejące gzymsy okapni- kowe, obiegające cały korpus nawy oraz okapniki na wszystkich przyporach. Program prac konserwator­ skich miał przywrócić w m aksym alnym stopniu pier­ wotny wystrój gotyckiej elewacji, a także zabezpie­ czyć j ą skutecznie przed w pływ em czynników atm o­ sferycznych. Prace rozpoczęto od w ykonania izolacji pio n o w ej z dren ażem o p asu jący m całą elew ację. K onserwacji poddano pokrycie z dachówki, którą po odczyszczeniu w zm ocniono i zhydrofobizowano ro ztw o ram i żyw icy m etylo silik o n o w ej. Partie e le ­ wacji k am ie n n e j w y m a g a ły znacznej ingerencji

3. Jasło. Kościół parafialny. Okno nawy na elewacji południowej w trakcie prac konserwatorskich - odtwarzanie gzymsu okapnikowego, podokiennego, Fot. P. Szlezynger 2002 r.

3. Parish church. Nave window on the southern elevation in the course of conservation - the recreation of the drip niche below the window. Photo: P. Szlezynger 2002

k on serw ato rsk iej, usunięto w szystkie w tórne uzu ­ pełnienia w ątków m u ró w , spoiny i m leczka c e m e n ­ tow e, oraz n a w a rstw ie n ia - m etodą kontrolowanego piaskowania. Następnie w ym ieniono zdezintegrow a­ ne ciosy kamienne. Zrekonstruow ano gzymsy okap- nikowe na elewacji i przyporach, parapety, a także g zy m s w ieńczący cokół na elew acji południow ej i zach o d n iej. K o n ieczn e stało się p rz e m u ro w a n ie przypór od południa i północy, wykorzystując dobrze zachowane ciosy z rozbiórki i kotwiąc je stalowymi klam ram i z m uram i św iątyni. W y k o n a n o też nowe nakrywy kamienne na przyporach.

Przy rekonstrukcji fragmentów kamiennego lica m u ró w - w y m ia n ie c io só w - z a c h o w a n o p ie rw o t­ ny oryginalny układ z zachowaniem śladów warstw wyrów naw czych. W szystkie spoiny uzupełniono m a ­ są m in eraln ą o z b liżo n y m składzie, uziarnieniu i kolorystyce. Całość uzupełnionych wątków murów

w zm ocniono i shydrofobizow ano roztworami żywicy sylikonowej Sarsil W 2'’.

Poddano konserwacji pozostałości polichromii - przy tęczy (przemalowanej w 1923 r. przez Julia­ na Krupskiego) ze sceną przedstawiającą Stwórcę w otoczeniu aniołów oraz gotycką polichromię ze sceną U krzyżow ania we wnęce prezbiterium27.

Od roku 1871 kilkakrotnie podejm ow ano próby powiększenia niewielkiego kościoła w Jaśle, jedynym dow odem tych starań są fundamenty z tego roku od­ słonięte w 2000 r. Zrealizowano zdecydowanie zacho­ wawczą, wykluczającą rozbudowę, koncepcję Dąbro­ wskiego, a w wyniku przeprowadzonych prac adapta­ cyjnych i konserwatorskich uzyskano bryłę świątyni z zewnątrz zbliżoną wiernie do stanu z XV w., a w ew ­ nątrz z dekoracją c h a ra k te ry s ty c z n ą stylow o dla lat 50. XX w. Umiejętnie wyeksponowano nieliczne zacho­ wane fragmenty dekoracji gotyckiej i renesansowej.

4. Jasło. Kościół parafialny, okno nawy od północy, odtworzenie pierwotnego kamiennego słupka. Fot. P. Szlezynger 2002 r. 4. Parish church. Nave window from the north, recreation of the original stone pillar. Photo: P. Szlezynger 2002

26. Według informacji M. Babicza.

P o w a ż n e w ą tp liw o ś c i b u d z iły p lany re k o n - a nawet harmonijnie z nią współgrały,

strukcji struktur ołtarzow ych sprzed 1944 r. na pod- Na wybór projektu Dąbrowskiego i odrzucenie stawie je d y n e g o zachow anego zdjęcia2*'; koncepcja wcześniej om ów ionych propozycji z pewnością dę­ ta obecnie nie jest rozpatrywana, a rozstrzygnięty cydujący wpływ miał prof. dr J. Zachw atow icz, który w 2002 r. konkurs wskazał na dążenie do regoty- dokonał regotyzacji w trakcie odbudow y katedry zacji wystroju wnętrza. św. Jana w Warszawie po 1945 r., a nie miejscowy

Projekty Dayczaka i Szyszki są interesujące, za- proboszcz i parafia, chowy wały nienaruszoną bryłę gotyckiej świątyni,

R E C O N ST R U C TIO N PROJECTS AND THE CONSERVATION O F THE PARISH C H U R C H IN JASŁO IN 1945-2002

Upon the basis o f heretofore unknown projects the author intended to present several attempts at ex p an d ­ ing the parish church in Jasło, pursued from the second half o f the nineteenth century.

A fter alm o st a h u n d re d years o f trials it was decided to choose the most conservative plan devised by engineer Jan Dąbrow ski, which foresaw the liqui­ dation o f all re-modelling from the end o f the nine­

teenth century, and thus referred to the original ver­ sion o f the building.

The project was realised in 1947-1956. On the outside, the edifice p reserved G othic fo rm s, while the interior constitutes a c o m p ro m is e c o m b in in g salvaged original fra g m e n ts (architectural details) with fun ctio n ality and d e c o ra tio n s typical for the

1950s.