Janusz Lehmann
"Soobszczenija", T. 28, 1972 :
[recenzja]
Ochrona Zabytków 27/3 (106), 250-252
pytanie, dlaczego dzieje się tak w łaśnie w naszych czasach, k ied y ochrona zabytków osiągnęła poważny poziom fachow y, a poza tym dysponuje nowoczesnym i m etodam i i środkami technicznym i. Autor artykułu usiłu je udzielić odpowiedzi na te pytania i znajduje je już u sam ych podstaw wszelkich in icjatyw zmierza jących do zabezpieczenia zabytków. Na szerokim tle społecznym i historycznym rozpatruje rolę, jaką od gryw ają zabytki w życiu narodów. Pow ołuje się na przykłady (zniszczonej w czasie drugiej wojny św ia towej W arszawy oraz licznych zabytków w Polsce, w ZSRR i w innych krajach.
M. F a r к a, N ovostavby v historickém prostfedi ra- kou skych m ë s t (Nowa zabudowa w obrębie zespołów zabytkow ych m iast austriackich), ss. 227—240, 18 il. Autor, doktoryzujący się na Politechnice W iedeńskiej pracą poświęcaną w spółistnieniu starej i nowej archi tek tu ry i urbanistyki, podaje w iele cennych i istotnych inform acji na tem at taktyki przyjętej przez austriacką służbę konserw atorską wobec m nóstwa nowych zadań i sytuacji w iążących Się z ochroną m iejskich zespołów zabytkow ych. Zwraca przede' wszystkim uwagę na szczególne cechy założeń ekonomicznych, obowiązują cych w austriackiej gospodarce komunalnej w m ia stach. Z powyższym łączy się sprawa poglądów na tryb ii styl życia (mieszkańców m iast. Poza tym w n i k liw ie rozpatruje problem y związane z zużyciem tech nicznym indyw idualnych domów i całych bloków za budow y. O m awiając szczegółowo działalność austriac kich w ład z urbanistycznych i konserwatorskich, p ow o łu je się na przykłady miast: Eisenstadt, Retz, Melk, H erzogenburg, Linz i Klagenfurt. Inny, bardzo obszer ny dział rozważań autora stanowią problem y ruchu m iejsk iego i komunikacji w aspekcie ochrony ośrod ków historycznych.
ICOMOS
(O. S u j a n o v a ) , Sprâva o c i n n o s t i c e s k o s l o v e n s k é h o k o m i t e t u ICOMOS za o b d o b i e j u n — S e p t e m b e r 1970
(Inform acja o działalności czechosłowackiego komitetu ICOMOS za okres czerw iec—wrzesień 1970 r.), s. 241. O m ówiono now e w ydaw nictw o czechosłowackiego k o m itetu ICOMOS, stanow iące tłum aczenie 3 referatów z m iędzynarodow ych konferencji w Brukseli w latach 1966—'1968, poświęconych problemowi konserwacji k a m ienia. Poza tym podano inform ację o projektowanym udziale specjalisty czechosłowackiego w m iędzynaro dowej konferencji na tem at ochrony Wenecji.
Kronika
(J. P e t r u), In m emoria m Vaclava Richtera (Nekro log W acław a Richtera, profesora historii sztuki), s. 242, 1 il.
(J. P e t r u ) , In memoriam Jana Kiihndela (W spomnie nie pośm iertne o Janie Kiihndelu, dyrektorze muzeum i archiw um w Prostiejowie), s. 243.
I. S p e r l i n g , Należ gotickych maleb v kostele sv. Jilji v Praze (Odkrycie m alow ideł gotyckich w k oś ciele Sw. Ju lii w Pradze), ss. 243—244, 1 il.
P rzypom inając niedaw ne odkrycia gotyckich m alow i deł sakralnych w kościele Sw. Tomasza oraz m alo w id eł w kościele S w . Anny na Starym M ieście, autor artykułu zajm uje się m alowidłam i, które odkryto spod barokow ych tynków podczas niedaw nej restauracji barokow ego wnętrza kościoła Sw. Julii. Przytoczone przyczynki do dziejów tego kościoła oraz porównania przeprowadzane z m alowidłam i z kościołów w Strako- nicach i Jindrzichow ie Hradcu w skazyw ałyby, że od k ryte m alow idła ścienne pochodzą z połow y XIV w. (Fïr. К a ś i ć к a, A. V o s a h 1 i k), Pfiklad z Avignonu p ro regeneraci historickćho jadra Prahy (Przykład
A w inionu wart w yzyskania w rewaloryzacji zabytko wego ośrodka Pragi), ss. 244—247, 8 il.
Autorzy dokonują porównania planu Awinionu, z ok re su, kiedy będąc siedzibą papieską otoczony był jesz cze średniowiecznym i fortyfikacjam i, z planem S ta re go Miasta w Pradze; dopatrują się przy tym w ielu podobieństw w założeniach obu planów. Trzon a rty kułu stanow ią relacje dotyczące przedsięwziętych przez w ładze m iejskie i organizację o charakterze in w e storskim akcji, m ających na celu rewaloryzację d zie l nic, w których zużycie moralne i fizyczne zabudow y osiągnęło w w ielu wypadkach poziom w ykluczający celow ość zabiegów konserwatorskich i zm uszający do w ym iany całych bloków zabudowy. Omówiono in te re sujące zasady organizacyjne tworzenia stref ochron nych, poszukiwania nowych inw estorów i użytkow ni ków, a także system projektowania urbanistycznego i architektonicznego, które nawiązują często do s ta rych tradycji, a niekiedy i form. Autorzy uznają za słuszne i celowe przeniesienie pewnych doświadczeń z Awinionu do Pragi przy rozwiązywaniu problem ów rew aloryzacji dzielnicy starom iejskiej.
(J. V a r e k a), Skanzen v rakouském Mondsee (Skan sen w austriackiej m iejscowości Mondsee), ss. 248— 250, 6 il.
Nawiązując do doświadczeń szwajcarskich w zakresie organizacji skansenów budownictwa ludowego, autor artykułu zajmuje się niew ielkim skansenem w M ond see. Przy sposobności wspomina, że jego organizator — O. Maser, przystąpił w 1960 r. do organizowania dwóch następnych skansenów o charakterze regionalnym — Karutan w Maria Saal (Karyntia) oraz w G raz-Stü- bing. Ośrodek skansenu w Mondsee tworzy w ielk ie drewniane, kurne domostwo chłopskie typu salzbur- sko-baw arskiego z 1704 r.; szczegółowy opis ow ego domostwa stanowi zasadniczą część artykułu.
B. P r o h â z k a , P am âtkovâ pece na africkém kon ti- nentu (Ochrona zabytków na kontynencie afryk ań skim), cz. 1, ss. 251—254, 10 il.
Artykuł, stanowiący pierwszą część opracowania c y klicznego, zawiera om ówienie ochrony zabytków w T u nisie. Zabytki w tym m ieście są pozostałościami kilku epok cyw ilizacyjnych, poczynając od dolmenów i gro bów m egalitycznych, poprzez cyw ilizację kartagińską, rzymską, bizantyjską, aż do sztuki islamu. Podano w artykule przykłady inicjatyw konserwatorskich oraz zrelacjonowano efekty zakończonych już p rzedsię wzięć. Omówiono także zasady organizacji ochrony za bytków w Tunisie.
Stefan R a k o w sk i
SOOBSZCZENIJA. Wyd. M inisterstwa Kultury ZSRR — W siesojuznaja Cientralnaja N auczno-Issledow atiel- skaja Łaboratorija po Konserwach i Riestawracii M u- ziejnych Chudożestwiennych Ciennostiej (WCNIŁKR), Moskwa. W ydawnictwo ciągłe, nieperiodyczne. Tom 28 (1972), 328 stron, ilustracje
Pod ogólną redakcją B. J. S t a w i s k i e g o zawiera 13 artykułów w następujących działach:
1. Fizyczne i chemiczne metody badania. 2. Problem y konserwacji.
3. Badania techniczno-technologiczne. 4. Praktyczna konserwacja.
5. Ochrona.
W pierwszym dziale tematycznym znajdujem y kolej ny z serii artykuł:
J. I. G r e n b e r g, Oczerki istorii tiechniko-tiechnolo- giczeskich issledowanij żiw opisi (Zarys historii tech niczno-technologicznego badania m alarstwa), ss. 3— 100, 53 il., str. w jęz. angielskim, 170 poz. lit.
Trzecia z kolei część Z arysu (patrz „Soobszczenija”, t. 26 i t. 27) zawiera rozdziały om awiające fizyczne m etody badania obrazów. W pierwszym z nich om ó w iono historię zastosowania metod optycznej analizy w św ietle w idzialnym oraz w prom ieniowaniu poza- fioletow ym i podczerwonym . W rozdziale pośw ięco nym badaniom w prom ieniow aniu mieszczącym się w w idzialnej części widm a św iatła omówiono zasto sow anie fotografii do studiow ania dzieł m alarstwa p o cząw szy od czasów Daguerre’a, m etody fotograficznego zw iększania kontrastów, m etody badania przy zasto sow aniu m akro- i m ikrofotografii, badania w m ono chrom atycznym św ietle sodowym oraz zastosowanie pom iarów kolorym etrycznych. K olejny rozdział p o św ięcono szczegółowem u om ówieniu historii zastoso w ania i m etodyki badian w prom ieniowaniu pozafio- letow ym , a m ianow icie badania przy zastosowaniu wzbudzonej lum iniseeneji oraz fotografii odbitego pro m ieniowania pozafioletowego. Badania te rozpatrzono z punktu widzenia zastosowania do rozpoznawania m a teriałów i technik m alarstwa oraz do określania sta n ów zachowania oryginału. W rozdziale traktującym 0 historii zastosowania badań w prom ieniowaniu pod czerw onym om ówiono szczegółow o m etody fotogra fowania obiektów m alarstw a na m ateriałach św iatło czułych specjalnie produkowanych do tego celu oraz m etody badania obrazów za pomocą przetworników elektronow o-optycznych, powodujących wzbudzenie prom ieniowania widzialnego przez podczerwień za p o średnictw em odpowiedniej fotokatody. W artykule podano dużą ilość faktów historycznych, dat, nazwisk w ynalazców , badaczy, konserw atorów oraz w iele przy kładów zastosowań om awianych metod, zilustrow a nych odpowiednimi zestaw am i fotografii. Na szczegól ną uwagę zasługuje dołączany bogaty w ykaz dobrze dobranej literatury przedmiotu.
W drugim dziale tem atycznym — problem y konser w acji — zam ieszczono trzy artykuły, a mianowicie: G. Z. B y k o w a , A. W. I w a n o w a , Ob ukreplenii sow rem iennoj tie m pe rn o-kle jow oj żiw opisi polimer- n y m i matieriałami (O w zm acnianiu współczesnego m alarstw a tem perow o-klejow ego substancjami polim e rowym i), ss. 101—111, str. w jęz. angielskim .
W 1968 r. zakończano prace m ające na celu znalezie nie najprzydatniejszych tw orzyw do wzmacniania dzieł w spółczesnego m alarstw a tem perowego i klejo wego. Jako „współczesne” uznano obrazy .m alow an e począwszy od końca X IX w. Do utrwalenia osypują cych się gwaszy, pasteli i rysunków w ęglem najsku teczniejsze okazały się około 0,5°/o roztwory tworzyw fluorow ych o oznaczeniach radzieckich N-6, F-42Ł, F-26-Ł, PWB + F-42-Ł (1:1) i PWA + F-26Ł (1:1). Do w zm acniania osłabionych i łuszczących się w arstw m alow ideł tem perowych na papierze, tekturze, dyk cie i zaprawianym płótnie poleca się stosować 1—5% roztwory dyspersji wodnej kopolimeru metakr.ylanu 1 akrylanu butylu z domieszką kwasu akrylowego 0 oznaczeniu radzieckim WA 2 EGA. W przypadku spękania twardych w arstw tem pery olejno-kazeino- w ej na płótnie poleca się przepajanie malatury od strony płótna 5°/o roztworem dyspersji wodnej kopo lim eru WA 2 EGA.
A. W. I w a n o w a . Ukreplienije fragm ientow ż iw o pisi na lessowoj osnowie sopolimerom BM K-5 (W zmocnienie fragm entów m alarstw a na podłożu le s sow ym za pomocą kopolimeru BMK-5), ss. 112—116, 1 tabl., str. w jęz angielskim , 7 poz. lit.
Opis sposobu konsolidacji fragm entów m alowideł na glince lessow ej. M alowidła z VII—VIII w. pochodzą z Samarkamdy i Zrebuni. U trw alenie ich przeprowa dzono przy użyciu roztw orów żyw icy fluorowej BF i polioctanu w inylu oraz 2—3°/o roztworu niskowdsko- zowego polim etakrylanu butylu oraz za pomocą 5°/o roztworu kopolimeru m etakrylanu butylu i kwasu m etakrylowego. Konsolidację opisanymi metodami można przeprowadzać w w arunkach polowych.
A. W. I w a n o w a , J. A. R u z a w i n , O w ozm ożnosti primienienija poliuretanowej sm oły UR-19 dla za- kreplenija żiwopisi i sk u lptu ry na lessowoj osnowie (O m ożliwości zastosowania żyw icy poliuretanow ej UR-19 do konsolidacji m alarstwa i rzeźby na podłożu lessowym ), ss. 117—125, 4 il., 2 tabl., str. w jęz. an gielskim , 2 poz lit.
Artykuł omawia w yniki doświadczeń nad konsolidacją za pomocą żyw ic poliuretanow ych obrazów i rzeźb na podłożu lessowym . Szczegółowo opisano sposób w y konania konsolidacji przez przepojenie obiektu 27— 35°/« roztworem żyw icy poliuretanowej UR-19 w k sy lenie, który w wyniku w ykonanych prób w ykazał n aj lepsze w łaściw ości.
W trzecim dziale tem atycznym — badania technicz no-technologiczne — zamieszczano pięć artykułów , a m ianowicie:
O. W. L e 1 e к o w a, Proroczeskij riad ikonostasa Uspienskogo Sobora Kiriłlo-Bielozirskogo Monastyrija (Rząd proroczy ikonostasu Uspienskiego Soboru klasz toru Kiryłło-Białozierskiego), ss. 126—174 ,28 il., str. w jęz. angielskim.
N a podstawie kwerendy i badań źródeł archiwalnych, literatury, danych historycznych, detali stylistycznych i technicznych pochodzącego z XV w. proroczego rzędu ikonostasu Soboru Uspieńskiego w klasztorze K iryłło- Białozierskim udało się odtworzyć jego pierw otny układ. Ustalono, że niektóre ikony z tego rzędu znaj dują się w różnych kolekcjach, m.in. ikona Salomon, D awid i Daniel znajduje się w Państw ow ej Galerii Tretiakowskiej w Moskwie.
W. W. F i ł a t o w, Tiechniko-tiechnologiczeskije oso- biennosti rozpisi diakonnika Moskowskogo Archan- gielskogo Sobora (Technologiczno-techniczne w ła ści w ości fresków diakonnika m oskiew skiego Soboru Ar- changielskiego), ss. 174—183, 1 tabl., str. w jęz. an giel skim , 2 poz. lit.
Wyniki badań mikroskopowych i chem icznych prób zapraw i w arstw malarskich pobranych z kaplicy Iw ana IV Groźnego w ykazały, że różnią się one od leżących wyżej pozostałych fresków soboru w ykon a nych w drugiej połowie XVII w. Na podstaw ie w ła ś ciwości kolorytu, rysunku i odrębności zestaw u m a teriałów i techniki nasuw a się przypuszczenie, że ba dane fragm enty dolnych partii fresków w e w spom n ia nej kaplicy w ykonane zostały w latach 1564— 1565 przez artystów sprowadzonych z Bałkanów.
L. A. L e l e k o w , Sim bolizm Nowgorodskich Sionów (Symbolizm nowogrodzkich Sjonów), ss. 183— 195, 2 il., str. w jęz. angielskim , 30 poz lit.
W związku z konserwacją małego X II-w ieczn ego Sjonu w Nowogrodzie autor omawia problem atykę sym bo lizmu łukow o-sklepieniow ych konstrukcji budow la nych w czasach starożytnych i średniowieczu.
G. А. К o s z e 1 e n к o, L. A. L e l e k o w , Ż iw opis Chorezma pozdneanticznoj epochi (Malarstwo Chorez- mu późnostarożytnego okresu), ss. 195—210, str. w jęz. angielskim , 39 poz. lit.
W artykule zreferowano przeprowadzone badania m a larstw a ściennego na podłożu lessow ym z pałacu To- prak-K ała, należącego do władców Chorezmu w III—IV w.n.e. Omówiono związki tego m alarstw a ze sztuką Środkowej Azji okr.esów późnostarożytnego i wczesnośredniowiecznego. Badania te zw iązane są z podjętą konserwacją w ielu w ażnych zabytków śred- nioazjatyckiego m alarstwa ściennego na podłożu le s sowym .
S. W. F i ł a t o w , Ikona „Łoratnyj Archangiel Michail s czudom w Chomiech” iz Riazanskogo Oblastnogo Chudożestwiennogo Muzie ja. (Datirow ka, stiliczeskije i ikonograficzeskije osobiennosti) [Ikona „Archanioł
Michał i cud w Chomiach” z Riazańskiego O kręgowe go Muzeum Sztuki. (Datowanie, cechy stylistyczne i ikonograficzne)), ss. 211—218, 1 il. str. w jęz. angiel skim, 10 poz. lit.
W cz-aede przeprowadzonej konserwacji ikony Św. M i chał i cud to Chomiach z Riazańskiego Okręgowego Muzeum Sztuki na podstawie w yników badań tech nologicznych oraz analiz stylistycznej i ikonograficznej można b yło uściślić datowanie ikony na lata osiem dziesiąte X V w.
W czwartym dziale tem atycznym — praktyczna kon serw acja — zam ieszczono trzy artykuły:
M. E. A r c h a n g i e l s k i j , Pricziny koroblenija die- riew jan n ych osnowanij żiw opisi (Przyczyny paczenia się drew nianych podobrazi), ss. 219—238, 7 il., 2 tabl., str. w jęz. angielskim , 59 poz. lit.
W artykule opisano m etody konserwacji drewnianych podobrazi w Europie i w Rosji oraz rodzaje drewna stosow ane do sporządzania podobrazi, a także narzę dzia używ ane do obróbki drewna. Na podstaw ie prze prowadzonych badań określono współzależność m ię dzy w ilgotnością drewna podobrazi a jego w ew n ętrz nym i naprężeniam i i rodzajami wypaczeń. U w zględ niono rów nież przypadki, kiedy podobrazie jest zabez pieczone przed w ilgotnością. Podano zespół przyczyn w ykrzyw iania się podobrazi i w ybór sposobu ich pro stowania.
A. A. Z a j с e w, Restawracija żiw opisi na doskach (Konserwacja m alarstwa na drewnie), ss. 238—265, 14 il. str. w jęz. angielskim , 15 poz. lit.
W kolejnych rozdziałach autor om awia przyczyny w y krzyw iania się i paczenia desek, tradycyjne sposoby ich um acniania i utrzym ywania w płaszczyźnie, kon serw ację popękanych desek, konsolidację stoczonego drewna, w ypełn ianie ubytków drewna podobrazi i du blowanie obrazów m alowanych na podłożach d rew n ia nych. Poza tym omówiono sposoby zabezpieczania przed paczeniem się obrazów na drew nie przez um ieszczanie ich w klim atyzowanych w itrynach, spo soby parkietowamia za pomocą listew drewnianych i m etalow ych, sposoby zakładania izolacji chroniących przed w ilgocią oraz sposoby prostowania wypaczanych podobrazi drewnianych. Szczególnie dużo m iejsca po św ięcono w artykule sposobom parkietowania i prosto wania podobrazi, proponując kilka nowatorskich roz wiązań.
J. A. R u z a w i n, Opredielenije niedostajuszczich czastiej ikon y „Łoratnyj Archangieł Michaił s czudom w Chomiech” s pomoszciju rasczeta jeje proporcii (Określenie brakujących części ikony „Archanioł Mi
chał i cud w Chomiach” na podstawie rozliczenia jej proporcji), ss. 266—273, 6 il., str. w jęz. angielskim, 5 poz. lit.
A rtykuł zajm uje się ustaleniem praw rządzących pro porcjami w kom pozycji ikon omawianego typu i okre su. Okazuje się, że ikona komponowana jest w regu larnych figurach geom etrycznych, dzięki czemu stało się m ożliwe dokładne odtworzenie brakujących frag m entów.
Piąty dział tem atyczny zawiera artykuł:
М. K. K a l i s z , Faktory opredielajuszczije skorost’ ob- razowanija i k a cz estw o atmosfernoj patiny p am jatni- k ow iz m iedi i je je spła w ów) (Czynniki określające szybkość tw orzenia się i jakość patyny atm osferycznej zabytków z m iedzi i jej stopów), ss. 274—319, 15 il.,. 9 tabl., str. w jęz. angielskim , 59 poz. lit.
W kolejnych rozdziałach om ówione zostały następu jące zagadnienia: istota procesu tworzenia się patyny; czynniki w p ływ ające na szybkość tworzenia się i w ła ś ciwości patyny; w p ływ w arunków klim atycznych i składu atm osfery; w p ływ wilgotności powierza i ilo ś ci osiadających zanieczyszczeń; w pływ zanieczyszczeń aktyw ujących korozję i mineralizacja osadów atm o sferycznych; w p ły w zanieczyszczeń stałych; w pływ temperatury; w p ły w charakterystycznych dla danej m iejscowości w iatrów ; w p ływ różnych z punktu w i dzenia agresyw ności rodzajów atmosfery; w pływ fizy kochem icznych w łaściw ości m etalu lub stopu i jakości powierzchni zabytku, w pływ składu m etalu lub sto pu, w p ły w struktury i wad m etalu lub stopu, w p ływ jakości pow ierzchni i rodzaju zdobienia; w pływ w ła ś ciwości konstrukcji zabytku, w arunków ochronnych i metod przeprowadzonych konserwacji — w pływ kon figuracji zabytku, wad jego konstrukcji i zastosowania w nim obcych m ateriałów, w pływ powłok organicz nych i chem icznego patynowania zabytku, w pływ m ycia i polerowania patyny, szybkość tworzenia się naturalnej patyny atm osferycznej. Zagadnienie tw o rzenia się patyny atm osferycznej na zabytkach z m ie dzi i jej stopów w ekspozycji zewnętrznej omówiono bardzo szeroko. Na szczególną uwagę zasługuje u jęcie problemu w pływ u zanieczyszczeń powietrza oraz pró ba dokładniejszego określenia mechanizmu korozji a t m osferycznej m iedzi i jej stopów. Rozpatrzono także m ożliwości w pływ ania na mechanizm tworzenia się naturalnej patyny i sposoby regulowania tego pro cesu. Ponadto omówiono szeroko w pływ różnych czyn ników zew nętrznych i w łaściw ości samego m etalu na proces tworzenia się patyny oraz w ysunięto postulat opracowania norm technologicznych dla wyrobów ar tystycznych i użytkow ych przeznaczonych do ekspo nowania n a'zew n ątrz.
Janusz Lehmann
Nakład 1437 i 23 egz. Objętość ark. wyd. 9,2, ark. druk. 10,5. Papier rotogr. III kl. 100 g. 61X86. Oddano do skła du 27.IV .1974 r. Druk ukończono w sierpniu 1974 r.
