Hanna Pieńkowska
Prace konserwatorskie na terenie
woj. krakowskiego w latach
1958-1968 : cz. I - zabytki
architektury
Ochrona Zabytków 24/1 (92), 61-76
1971
święconej ochronie zabytkowych organów. Nasze kontakty zagraniczne poprzez wymianę publikacji są bardzo żywe, a duża liczba gości zagranicznych na kon ferencji ipoświęconej konserwacji m alowideł sztalugow ych w Toruniu oraz w izyty obcych konserw atorów w Ośrodku są w ostatnich latach coraz liczniejsze. Za interesowanie naszą działalnością jest żyw e, a i nam pozwala to dowiedzieć się, jak wyglądają zagadnienia konserwatorskie w innych krajach. Działalność Ośrod ka i zapoznanie się z jego zbiorami włączone są w ramy szkolenia historyków sztu ki Uniwersytetu W arszawskiego.
Ceilem przybliżenia pracowników ODZ do spraw zabytków i ich konserw acji w te renie urządzamy raz do roku objazd szkoleniowy.
Odpowiadając na potrzebę uporządkowania nomenklatury konserwatorskiej i jej odpowiedników w podstawowych językach obcych, co pozwoliłoby na szersze ko rzystanie z literatury fachowej, czynimy pew ne prace przygotowawcze do słow nika konserwatorskiego, a o ich postępach będziem y informować Czytelników.
W dniach 19—20 listopada odbyła się, zorganizowana w spólnie z konserwatorem m iasta Poznania, konferencja konserwatorska poświęcona konserwacji architek tury najnowszej <11850—-19Э9). Docenianie dorobku m yśli architektonicznej i za bytków z tej epoki jest już chyba faktem . Przed historykam i architektury i kon serwatoram i staje może nie nowe, ale trochę inne w rodzaju zagadnienie. Sprawo zdanie z tej konferencji zostanie zamieszczone w następnym numerze „Ochrony Zabytków".
Ostatnim zagadnieniem, które chciałabym poruszyć, są Biura Dokumentacji Zabyt ków przy Wojewódzkich i Miejskich Konserwatorach Zabytków. Biura te — w pew nym sensie terenowe odpowiedniki Ośrodka Dokum entacji Zabytków — powstają dość powoli; mają one różne form y organizacyjne, różna też jest ich działalność. Liczba Biur jest już tak znaczna, że można pom yśleć o współpracy z nimi. Ośrodek bacznie śledzi rozwój Biur od początku ich powstawania, z nie którymi jest w stałym kontakcie. Celem wzajem nego poznania ;się zwołaliśm y 8.VI. 1970 roku w W arszawie zebranie kierowników Biur. Jedno zebranie nie w y czerpuje oczywiście w szystkich zagadnień interesujących obie strony. W roku 197fl mamy zamiar ściślej współpracow ać i częściej konsultować się wzajem nie.
i M aria C h a ryta ń ska
PRACE KONSERWATORSKIE NA TERENIE WOJ. KRAKOWSKIEGO
W LATACH 1958— 1968 Cz. I — ZAB YTK I ARCHITEKTURY
Sprawozdanie obejmujące dziesięcioletni okres pracy konserwatorskiej, ograniczone do szczupłego m iejsca kroniki, siłą rzeczy m oże ujm ować tylko najważniejsze pro blemy. Om ówienie zadań zrealizowanych nie m oże przy tym zawierać niczego ponad krótką w zm iankę dotyczącą zakresu i ostatecznych w yników przeprowadzo nych prac. Tak w ięc nie znajdą tu m iejsca spraw y dotyczące m etodyki i techno logii prac, autorów opracowań badawczych i projektowych, konsultacji i inspekcji konserwatorskich, które zdecydowały o ostatecznym w yniku realizacji. Sprawom tym, jak też głównym kierunkom program owym i ideowym , jakie w ystępow ały w dziesięcioleciu ina teren ie wojew ództwa krakowskiego, b yły niejednokrotnie po święcane artykuły autorskie publikowane w „Ochronie Zabytków", ostatnio zaś zebrane i udostępnione poprzez w ydaw nictw o redagow ane z ram ienia W ojewódz kiego Konserwatora Zabytków przez powołany w roku 1967 Zespół Dokum en tacji Zabytków, pt. „Materiały i sprawozdania konserwatorskie w oj. krakowskie go”. W zestawionym poniżej m ateriale ograniczamy się do om ówienia konkretnych zadań w ykonyw anych z kredytów ochrony zabytków budżetu centralnego, tere nowego, z funduszów „Lajkonika” oraz dzięki dofinansowaniu z puli M inisterstwa
K ultury i Sztuki na m ocy Uchw ały 418a; nie zostały natomiast ujęte prace pro wadzone z kredytów innych inw estorów . Generalnym projektantem i w ykonaw cą robót były PKZ Oddział w Krakowie oraz brygady w ykonaw cze organizowane przez spółdzielnie, K ółka Rolnicze i inne uspołecznione jednostki, których prace były szczególnie cenne przy w ykonaw stw ie konserwatorskim w zakresie drew nianego budownictwa regionalnego. Przy robotach w iększych bezpośrednim inw e storem robót pozostaw ał WKZ, przy zadaniach m niejszych działano często za pośrednictw em rad narodowych niższych szczebli lub muzeów regionalnych.
Problem ochrony zabytkowych zespołów m iejskich i m ałom iasteczkow ych koncen trował w okresie dziesięciolecia ogromne w ysiłk i i uwagę konserwatorską, zarów no w założeniach konserwatorskich, jak też realizacyjnych. Dążeniem władz konserwatorskich było ścisłe powiązanie w artości zabytkowych ośrodków m iej skich z rozwojem i potrzebam i turystycznym i. O stateczne koncepcje w tym za kresie, poprzedzone badaniam i studialnymi, skróconym i opracowaniam i dla w szyst kich zabytkowych ośrodków m iejskich oraz pracami projektow ym i zostały przed staw ione w opracowaniu omawiającym rolę zabytków w aktyw izacji m ałych miast
i osiedli w oj. krakowskiego (por. „Ochrona Zabytków ” X IX (1966). nr 4, s. 9). Sze roko zakrojone prace konserw atorskie inicjow ane i finansow ane w w iększej części z funduszów ochrony zabytków objęły następujące zespoły:
T a r n ó w (stare miasto). Podstawą dla prac porządkowych i konserw atorskich ośrodka starom iejskiego w Tarnowie stał się opracowany z ramienia w ładz kon serw atorskich szczegółow y, realizacyjny projekt urbanistyczny, oparty na w szech stronnych m ateriałach badawczych, studialnych i projektowych. Pozwolił on po nadto na koordynację prac realizacyjnych prowadzonych przez w ładze m iejskie i konserwatorskie. D zięki temu wykonano kapitalne rem onty najbardziej zagro żonych kam ienic mieszczańskich, skupionych przy ulicy Żydowskiej, pochodzą cych z XVI i XVII w . a przebudowanych w X IX i X X wieku. Należą do nich kam ienice nr 5, 7, 9, 11, 6, 16, 18, 20. Podczas robót rem ontowych, w ym agających niejednokrotnie szczególnie niebezpiecznych zabiegów konstrukcyjnych, odkryto w iele interesujących detali architektonicznych, jak np. kolumny m iędzyokienne w domach nr 18 i 20; przywrócono pierw otne układy wnętrzom , odsłonięto sk le pienia, skorygowano ukształtow anie dachów, uporządkowano fasady.
K om pleksow ym i pracam i konserwatorskim i objęto zabudowę pierzei rynkowych, poprzedzając je badaniami poszczególnych kamienic, badaniam i w szystkich fasad oraz projektem restytuującym renesansowe podcienia, ukryte pod późniejszą obu dową, oraz porządkującym poszczególne fasady domów. Prace konserwator skie, om ówione w yczerpująco w .artykule opublikowanym w „Ochronie Zabytków” XIV (1961) nr 1—2, s. 93, w ykon yw ane przez M iejskie Przedsiębiorstwo Rem ontowo- Budow lane w sposób — niestety — nietrw ały i niesolidny, objęły naprawę dachów, obróbek blacharskich i rynien spustow ych, naprawę lub w ym ianę stolarki okiennej oraz w ykonanie dekoracji m alarskiej fasad w ed łu g projektu prof, dr Józefa E. Dut kiewicza. O dsłonięto przy tym w iele autentycznych fragm entów i reliktów p ier w otnej polichrom ii. N iesolidność w ykonanych robót spowodowała szybkie zniszcze nie fasad w ym agających obecnie generalnego remontu. Remontem kapitalnym ob jęto k am ienice przyrynkowe nr 13, 14, 16 i 3 (il. 1), przywracając im układy pod cieniow e, w ydobyw ając niezw ykle cenne rzeźbione portale i obramowania okienne z XVI w., oczyszczając układy w ew nętrzne z późniejszych podziałów (il. 2).
N ajpow ażniejszym zadaniem konserwatorskim w obrębie rynku była konserwacja i adaptacja na cele m uzealne renesansow ego ratusza, w ykonana w latach 1962— 1969 i(il. 3). Oparta na kom pleksowych badaniach tego cennego zabytku przyw ró ciła mu pierw otny układ w ew nętrzny zw iązany z funkcją siedziby w ładz m iej skich, w prow adziła korektę ukształtowania fasad, przywracając układ portalu w ejściow ego, schodów i otworów okiennych w edług znanego z ikonografii stanu z XVII w ., poprzez n iew ielkie tylko zabiegi. W sali pospólstwa odkryte zastały fragm enty bogatej dekoracji m alarskiej z XVII w., na renesansow ą attykę p o w róciły po konserw acji oryginalne rzeźbione maszkarony, po usunięciu ich p rym i tyw nych, X X -w iecznych kopii.
I. Zabytkowe zespoły
urbanistyczne
1. Tarnów, Rynek, domy nr 13 i 14 po odsłonięciu podcieni, dekoracja fasad wedłu g proje ktu prof. Jó zefa E. Dutkiewicza, stan z 1960 r., (fot. T. Chrza nowski)
2. Tarnów, kamienica R ynek nr 14, w n ętrze sieni, stan po zakończeniu robót, 1960 r. (fot. T. Chrza nowski)
3. Tarnów, Ratusz, stan po zakończeniu robót, 1968 r., (fot. M. Kornecki)
4. Tarnów, półbaszta w północnym ciągu m u rów m ie jskich, prace konserwatorskie, stan z 1969 r., (fot. M. Kornecki)
Pracam i 'konserwatorskimi objęto ponadto zachowane ciągi murów obronnych starego miasta, stanow iących jednocześnie mury oporowe dla płaskowyżu, na k tó rym zlokalizow any jest ośrodek starom iejski. Z tych też w zględów zdecydowano się na rekonstrukcję odcinka muru od strony południowej przy ul. K niew skiego 20, przeprowadzając prace inżyniersko-konserwaitorskie, uporządkowano i w yprepa rowano odcinki m uru w rejonie Bramy Pilzneńskiej i ul. Żydowskiej. Przeprow a dzono rów nież rem ont kapitalny półbaszty w ciągu m urów od strony północnej m iasta, podbijając jej fundam enty, cerując mury, odsłaniając i częściowo rekon struując układ strzelnic i nakrywając dachem m iedzianym (il. 4). Budynek ten prze znaczony jest na letn ią kawiarnię.
Od 1963 roku podjęto szerokie prace w ykopaliskow e i badawcze na terenie zam ku położonego n a Górze św. Marcina. Założony w X IV w . przez pierwszych w łaś cicieli m iasta Tarnowa, M elsztyńskich, rozbudowany w czasach nowożytnych przez ród Tarnowskich przetrwał do roku 1747, gdy z powodu zrujnowania został ro zebrany. Prowadzone prace badawcze, po usunięciu sztucznie usypanego w tym m iejscu kopca, doprowadziły do całkow itego odsłonięcia w częściach fundam en towych starszego zamku gotyckiego i ujaw nienia m onum entalnego założenia w czesno-renesansow ego. Do chw ili obecnej udało się odkopać doskonale zachowany budynek ceglany o potężnych m urach, zwany roboczo „arsenałem ”.
N o w y S ą c z . Prace konserwatorskie skoncentrow ano w tym m ieście na n ie licznie zachow anych, lecz cennych zabytkowo budynkach św ieckich, programując ich użytkow anie na cele kulturalne. N ajw ażniejszym i pracam i rem ontow o-konser w atorskim i objęto tzw . Dom Gotycki przy ul. L w ow skiej 3 przeznaczony na Mu zeum Z iem i Sądeckiej (il. 5). W ymagał on p ełnego zakresu robót konstrukcyjnych przy fundam entach, m urach i stropach, uporządkowania rzutu przez w ydobycie i zróżnicowanie złączonych w tórnie dwóch kam ieniczek kanonicznych oraz robót adaptacyjnych, związanych z nowym przeznaczeniem obiektu. Remontem objęto również sąsiadujący budyneczek oficyny przeznaczony na m agazyn muzeum. Prace podjęte w 1962 r. ukończono w roku 1966.
Podobnie szeroki zakres -miały roboty prowadzone przy kam ienicy m ieszczańskiej z XVII w . przy ul. Franciszkańskiej 15, opuszczonej i doprowadzonej do stanu da leko posuniętej ruiny. Budynek ten przeznaczono na siedzibę Biblioteki M iejskiej, decydując się na pow iązanie go z częścią nową o w spółczesnej architekturze, ko nieczną dla zapew nienia funkcjonalności obiektu i uzasadniającą w pełni podjęcie tej dużej inw estycji. Podczas prac rem ontowo-konserw atorskich prowadzonych w latach 1962—>1969 ujaw nione zostały interesujące kolum ny m iędzyokienne, w zbo gacające w nętrza domu (il. 6). W trakcie robót dokonano w ym iany stropów, cero w ania m urów oraz — zbyt daleko idącej — w ym iany dekoracji kam ieniarki fasad. Budynek, przykryty nowym dachem i w yposażony w p ełne urządzenia instalacyjne, został przekazany do eksploatacji.
Zasadnicze znaczenie dla sylw ety m iasta m iały prace przeprowadzone przy w ieży dawnego zespołu klasztoru franciszkańskiego. Z niekształciły ją roboty w ykonane w X IX w . po pożarze, wprow adzające w m iejsce pierwotnego strzelistego hełmu przykrycie daszkiem czterospadowym o złych proporcjach. Zrealizowany projekt odbudowy hełmu, poprzedzony długim i pracami studialnym i w ykorzystującym i bogaty m ateriał ikonograficzny, przyw róciły w ieży jej zasadniczą rolę w sylw ecie m iasta (il. 7). Hełm odbudowano w konstrukcji stalow ej. Uporządkowano ponadto fasady w ieży i odsłonięto w kondygnacji dolnej fakturę muru kam iennego i częścio w o zniszczony p ierw otn y otwór gotyckiego okna.
Z funduszów konserw atorskich przeprowadzono też prace zabezpieczające przy n iew ielkich odcinkach m urów obronnych od strony rzeki K am ienicy oraz drobne zabezpieczenia Baszty K ow alskiej w rejonie dawnego zamku, ulegającej w tórnemu zniszczeniu po pow ojennej odbudowie. Pracam i badawczym i objęto rynek now o sądecki ujaw niając w ielokrotnie przebudowane założenie XVII-wieczlnego żburzo- nego ratusza i w kom ponowując n iew ielki fragm ent jego murów w nową koncepcję uporządkowania nawierzchni rynkowej.
S t a r y S ą c z . Szczególną troską konserwatorską otoczono to niew ielkie, lecz naj cenniejsze z m ałych m iast ziem i krakowskiej. Zarówno jego historia związana z B olesław em W stydliwym i Kingą, jak też w yjątkow e w alory krajobrazowe,
5 6
5. N o w y Sącz, Dom G otycki p rzy ul. L w o w sk iej 3 (Muzeum), stan po zakończeniu
prac konserwatorskich, 1965 r., (fot. T. Chrzanowski)
6. N o w y Sącz, dom p rzy ul. Franciszkańskiej 15 (Biblioteka), w nętrze sali z od słoniętymi kolumnami międzyokiennymi, stan z 1967 r., (fot. M. Kornecki)
7. N o w y Sącz, w ieża pofranciszkańska, prace p rzy odbudowie hełmu, stan z 1968 r., (fot. M. Kornecki)
tknięta niem al od średniowiecza sylw eta i skala zabudowy wym agają stałej, kon sekw entnej ochrony i pielęgnowania poszczególnych elem entów . Kredyty konser w atorskie przeznaczono tu głównie na utrzymanie najcenniejszych obiektów za budowy świeckiej, remontując kolejno domy w rynku, w tym najcenniejszy dom „na dołkach” przeznaczony na siedzibę biblioteki, muzeum regionalnego oraz salę obrad. Dzięki tej akcji w domu przy rynku nr 6 przywrócono częściowo pokrycie gontow e, przeprowadzono remont kapitalny domów nr 20 i 30, przywrócono układ fasady i form ę pierwotnej bramy w domu nr 1. Ponadto z w iększych robót w yk o nano nowe. gontow e pokrycie i remont kapitalny domu przy ul. Jana Sobieskiego nr 17. Celem podniesienia walorów zabytkowych rynku sfinansow ano skablow anie w szystkich linii instalacji elektrycznych oraz w prow adzenie starannie rozm ieszczo nych stylow ych latarni, w ykonanych w edług zachowanego wzoru m iejscowego.
Zagadnienia konserwatorskie Starego Sącza rozwiązywane były przy świetnej w spółpracy m iejscowych i powiatowych władz administracyjnych, które nabrały głębokiego prześw iadczenia, iż rozwój gospodarczy Starego Sącza musi być oparty o rozwój turystyki, wym agającej stałej pielęgnacji i ekspozycji zabytkowych w ar tości całego zespołu i jego fragmentów. Nieco inaczej przedstawia się problem ochrony innych małych miasteczek województwa, gdzie w ysiłki konserwatorskie często nie znajdują żadnego zrozumienia u w ładz i ludności m iejscowej lub też akceptowane są powoli i z oporami. W zakresie ochrony małych miast
zabytko-5
iWych bezpośrednia działalność konserw atorska skupia się na Lanckoronie, Lipnicy Murowanej, Z akliczynie i Krościenku, nie zaw sze zresztą przynosząc pozytywne rezultaty.
L a n c k o r o n a . W tym dawnym m iasteczku zachował się stosunkowo najlepiej zespół interesującej zabudowy drew nianej, skupionej przew ażnie w rynku i pro w adzących do niego uliczkach. Początkowo akcja konserwatorska objęła remonty najcenniejszych domów, z przyw róceniem ich gontow ego pokrycia i układu prze strzennego. B yły to domy przy Rynku 82, przy ul. Zam kowej, Paleckiej i Św ięto krzyskiej. Akcja ta jednak napotkała na opór w łaścicieli, a ponadto nie zapobiegała szybkiej przebudow ie innych cennych domów. Wobec powyższego, szukając real nego rozwiązania problemu przy jednoczesnym zapew nieniu m ieszkańcom poprawy warunków m ieszkaniow ych i bytow ych, z inicjatyw y W ojewódzkiego K onserw a tora Zabytków podjęto ,tzw. eksperym ent lanckoroński, będący próbą rozwiązania dającego się zastosować dla innych tego rodzaju cennych zespołów m ałom iasteczko wych. N a podstaw ie w yników w szechstronnych prac badawczych nad historią i rozwojem przestrzennym m iasteczka, jego zabudową, funkcją w planach regional nych i elem entam i miasitotwórczymi opracowano projekt urbanistyczny kom plekso wego zagospodarowania na cele turystyczne. Projektem tym objęto rynek w raz z najbliższym otoczeniem i wzgórzem zam kowym , koordynując jego założenia z ogólnym planem zagospodarowania przestrzennego Lanckorony. Realizując ten projekt, przyjęty przez w ładze pow iatow e, przystąpiono do uporządkowania sam e go p lateau rynku w ed łu g szczegółow ego projektu opracowanego z ram ienia kon serwatora oraz w yrem ontow ano i w ykupiono jeden z domów w rynku, przeznacza jąc go n a siedzibę (biblioteki i św ietlicy klubow ej. Drugi z cenniejszych domów w rynku po rem oncie został W części oddany na cele m iejscow ej Izby Regionalnej przy T ow arzystw ie Przyjaciół Lanckorony, w yposażonej w eksponaty zakupywane również z kredytów konserw atorskich. R ów nocześnie z tym i zadaniam i prowadzo no i finansow ano prace zabezpieczające i badaw cze przy ruinach zamku, um acnia jąc zachow ane fragm en ty m urów i baszt, co w ym agało niekiedy poważnych prac konserwatorskich. Prace, w ykonyw ane początkowo system em gospodarczym, prze jęły od 1968 r. P racow nie K onserwacji Zabytków, co um ożliw iło rozszerzenie za kresu badań projektow anych długofalowo.
L i p n i c a M u r o w a n a . D zięki dobrej w spółpracy z w ładzam i m iejscowym i konserwator, Obok n iew ielkiej doraźnej pomocy w zakresie utrzymania cech za bytkow ych w zabudowie przyrynkowej, mógł podjąć prace badawcze i odkrywcze przy daw nym układzie obronnym m iasteczka, ujaw niające nieznane fragm enty opasujących go m urów oraz układu bram w jazdow ych. Pozw oli to w następnym etapie na eksponow anie całego układu i w ybranych, lepiej zachowanych fragm en tów. Pragnąc przyczynić się do uporządkowania zespołu konserw ator przeznaczył ponadto w yd atn e kredyty na realizację projektu nowej nawierzchni rynkowej, na w ypielęgnow an ie m ałej architektury oraz w prowadzenie stylow ego ośw ietlenia. Prace są w toku. Dzięki kredytom konserwatorskim przeprowadzono remont po krycia dachowego i zabezpieczenie najcenniejszego w tym zespole zabytku, jakim jest drew niany kościół św. Leonarda.
K r o ś c i e n k o . W tej szybko rozw ijającej się, turystycznej m iejscow ości ścisłą ochroną konserw atorską objęto domy drew niane w południow ej pierzei rynku, stanow iące ostatni relikt m iejscow ego budow nictw a m ałom iasteczkow ego, przezna czając na ich bieżący remont kredyty konserw atorskie.
Z a k l i c z y n . Z kredytów konserw atorskich przeprowadzono remont dachów i konstrukcji dziew ięciosłupow ej w czterech domach przy uli. M alczewskiego i M ickiew icza.
O l k u s z . Prace konserwatorskie m iały tu charakter interw encyjny, w obec przy padkowego odkrycia w trakcie nielegalnie prowadzonej przebudowy domu w Ryn ku nr 15 gotyckiego układu fasady i w ystroju kam ieniarskiego. Interw encja ta, mimo pow stałych zniszczeń w cześniejszych, doprowadziła do odsłonięcia i upo rządkowania fasady i konserw acji jej kam ieniarki. Ponadto z kredytów konserw a torskich przeprow adzono prace przy odsłonięciu i zabezpieczeniu cennej dekoracji rzeźbionych portali renesansow ych w 3 kam ienicach przyrynkowych. Podjęto rów nież prace konserw atorskie przy fragm entach murów obronnych miasta.
II. Założenia za m kow e Działalność konserwatorska w tej dziedzinie prowadzona była równocześnie w trzech / ich ruiny kierunkach: badawczo-odkrywczym , konserw acji trwałej ruiny oraz częściowej
odbudowy i konserw acji na cele użytkowe.
Prace badawczo-odkrywcze D ę b n o P o d h a l a ń s k i e (pow,. nowotarski). W stępne rozpoznania archeolo giczne i w ykopy ustaliły istnienie w północnym rejonie od kościoła fundam entów kamiennej, kwadratowej budowli oraz fragm enty ceramiki i kafli z XVII w. Jest to tym bardziej cenne odkrycie, iż dotychczas znane źródła nigdzie nie notowały siedziby rodu rycerskiego, w którego posiadaniu znajdowała się w ieś Dębno.
D o b c z y c e (pow. m yślenicki). Prace badawcze i konserwatorskie, prowadzone na wzgórzu zamkowym od 1061 r. doprowadziły do odsłonięcia rozległego założenia zamku królewskiego z XIV—XVII w., zachowanego pod usypiskam i gruzu i ziemi. Ujawniono w iele elem entów architektury gotyckiej i renesansowej, odzyskano pomieszczenia, w których otwarto muzeum PTTK.
L a n c k o r o n a (pow. wadowicki). Prace badawcze i konserwatorskie, prowadzo ne od r. 1963 odsłoniły prawie całe średniowieczne założenie zamku, z basztami i pozostałościami mostu na filarach. Odzyskano dotychczas jedno pomieszczenie, odkryto w iele elem entów kam ieniarki, ceram iki, kuile arm atnie itd. (il. 8).
C z c h ó w (pow. brzeski). Prace badawcze i archeologiczno-konserw atorskie ujaw niły przebieg murów całego założenia zamku z XIV w. (wg dotychczasowego stanu wiedzy traktowano istniejącą tu basztę jako jedyny elem ent architektury muro wanej).
’ R y t r o (pow. nowosądecki). Prace badawcze i archeologicznq-konserwatorskie doprowadziły do odsłonięcia nieznanych dotąd, zagruzowanych partii m urów zam ku średniowiecznego oraz do w ydobycia wielu elem entów zabytkow ych od XIV do XVIII w. (ii. 9).
T a r n ó w (m. wydz.). Prowadzone od 1960 r. prace badawcze i archeologiczno- konserwatorskie odsłoniły całe założenie zamku średniowiecznego z pozostałościami dwóch w ież oraz zachowany w znacznych partiach bastion z XVI w. — jedną z większych tego rodzaju budowli obronnych w Polsce Południowej. Na terenie zamku znaleziono bardzo liczny m ateriał archeologiczny i w iele detali architekto nicznych od średniowiecza po w iek XVII.
K o r z k i e w (pow. krakowski). Dzięki podjętym tu z inicjatyw y społecznej pra com badawczo-konserwatorskim odkryto znaczne partie murów zameczku, w tym
8. Lanckorona, ruiny zamku, ele
m enty bramy odsłonięte w r. 1966 (fot. M. Kornecki)
9. Rytro, prace archeologiczno-kon serwatorskie na terenie ruin z a m ku, 1967 r., (fot. M. Kornecki)
10. K orzkiew , ruiny zamku, prace na terenie przedbramia, stan z 1968 r., (fot. M. Kornecki)
11. Lipowiec, ruiny zamku, stan z 1968 r. po zakończeniu konserw acji korpusu głównego, prace na te re nie przedbramia w toku, (fot. M. Kornecki)
pozostałości nieznanej dotąd partii obiektu średniowiecznego oraz rozległe założe nie bramno-imostowe (il. flO).
Ż y w i e c (m. pow.). Prace badawcze zamku doprowadziły do odkrycia w ielu w ąt ków i elem entów architektonicznych z różnych okresów, co pozwala na ustalenie poszczególnych faz budowy zamku oraz rzuituje na program konserw acji i m ożli wości ekspozycji tego cennego obiektu.
W y t r z y s z c z k a (pow. brzeski). Prace badawcze i archeologiczne prowadzone w 1968 r. na terenie pozostałości zameczku Tropsztyn ujaw niły nieznane dotąd partie murów dających pojęcie o układzie i pierwotnym w yglądzie zamku, oraz w iele znalezisk z okresu średniowiecza.
C z o r s z t y n (pow. nowotarski). Prace badawcze i archeologiczno-konserwator skie, prowadzone na terenie ruin zamku w latach 1966—1968 przyniosły odkrycie znacznych, zachowanych pod usypiskam i ziemi i gruzu fragm entów zamku dolne go, ujaw niony został na znacznej długości przebieg muru obronnego, pozostałości bramy, baszt i fragmenty murów kilku pomieszczeń.
{ N i e d z i c a (pow. nowotarski). Prowadzone aktualnie prace konserwatorskie w zamku dały w ostatnich latach bardzo ważne odkrycia. W partiach murów, zabudowań, baszt oraz dziedzińca zamku dolnego z ok, 1600 r. odkryto dobrze za chowane znaczne części niżej posadowionego gotyckiego zamku iz XIV w.; w od krytych partiach zamku zachowana jest czworoboczna baszta bramna z kamienną bramą, obszerna, tunelowa sień i w iele partii murów z najwcześniejszego okresu bu dowy. Prowadzone w dalszym ciągu prace konserwatorskie w łączyły nowo odsło nięte części zamku do programu użytkowego i ekspozycji.
W i e r u s z y c e (pow. bocheński). Prace badawcze prowadzone równocześnie z projektow ym i w ruinach zameczku z XVI w. ujaw niły w partiach murów fu n damentowych całość większego niegdyś budynku; odsłonięte mury i piw nice zostaną odpowiednio w ykorzystane przy odbudowie, adaptacji i ekspozycji zabytku.
Konserwacja trwałych ruin 'Do najmiększych prac konserwatorskich, mających na celu przekazanie w użytko w anie turystyczne trw ale zabezpieczonych, lecz nie odbudowyw anych ruin założe nia zamkowego naileżą prace przy m onumentalnych ruinach zamku w L i p o w c u , górujące w krajobrazie doliny W isły i otoczone pięknym rezerwatem przyrodni czym. Prace przeprowadzone w latach 1961—1968 przez Pracownie K onserwacji Zabytków przy ścisłej konsultacji z gronem dobranych specjalistów objęły od gruzow anie i odsłonięcie Wiszystkich m urów i sklepień zamku, ich wzmocnienia, izolację i konieczne przem urowania, w yspoinow anie rozpadającego się lica ścian, założenie konstrukcji żelbetow ych pod osuwające się narożniki i baszty, zabezpie czenie specjalną metodą korony murów. Podczas tych prac odsłonięto i u czytel niono pierwotny układ wnętrza, przywrócono połączenia komunikacyjne i pionowe, odwodniono całość zamku w ykorzystując stare kanały. Zabiegi konserwatorskie, dążące do utrzymania m alowniczości całego zespołu, dyskrecji w e wprowadzaniu ingerencji współczesnej, utrzymania sym biozy z otaczającym krajobrazem, w ym a gały zastosowania szeregu eksperym entalnych i nowych metod. Ruiny zamku
udostępnione dla zwiedzających przekazano pod czynną opiekę Muzeum w Chrza nowie. W celu umożliwienia prowadzenia pogłębionych prac badawczych i archeo logicznych w rejonie przedbramia zamku teren ten w ydzielono ze zwiedzania. Odkrycia, jakich dokonano już na tym terenie rzucają całkow icie nowe św iatło na początkową, XIV -w ieczną fazę budowy tego założenia obronnego i pozwolą na sugestyw ną ekspozycję urządzeń bramnych w sk ali m onum entalnej (ii. 11).
Dużo w olniej postępują prace przy zabezpieczaniu ruin założenia obronnego w R o ż n o w i e , będące kontynuacją prac prowadzonych system em gospodarczym w latach uprzednich. W obecnej fazie m ają one na celu odwodnienie zespołu, w zm oc nienie i zabezpieczenie struktury niektórych partii murów, zabezpieczenie i od wodnienie sklepień, odgruzowanie i zabezpieczenie podziemnego tunelu prowadzące go do Dunajca, oczyszczanie ruin z zarastających je krzewów. Kom pleksowe bada nia zespołu i wynikające stąd prace konserw atorskie przewidziane są na najbliższe lata.
Zadania konserw atorskie w tym zakresie należały do najkosztowniejszych i w sk u - Konserwacja, częściowa
od-tek tego — wobec ograniczonych lim itów — przeciągały się na w iele lat, a naw et budowa i adaptacja
m iały k ilk u letn ie przestoje. Wśród nich na czoło w ysun ęły się roboty przeprowa dzane przez K ierow nictw o Odbudowy Zamku K rólew skiego na W awelu, w zamku w P i e s k o w e j S k a l e . Doprowadziły one do całkow itego zakończenia prac nad odbudową zamku, mających na celu przywrócenie i rekonstrukcję jego pier w otnych walorów. Zamek został przekazany w użytkow anie Państwowym Zbio rom Sztuki na W awelu na cele m uzealne.
Z dużymi trudnościami w ykonaw czym i i finansow ym i walczono przy pracach bu- dow lano-konserw atorskieh w zameczku gotyckim w D ę b n i e (pow. brzeski). Po kilkuletnim przestoju, podczas którego w ykonyw ano w yłącznie prace awaryjne przystąpiono od 1967 r. do szeroko zakrojonych prac, przywracających pierwotną sylw etę dachów, odsłaniających głębokie piw nice, wzm acniających strukturę ścian i murów. Ponadto prace te mają na cehi adaptację w nętrz zam kowych na cele ekspozycji m uzealnej poświęconej m alowidłom ściennym (kopie, transfery). W skrzydle północnym przew idziane są pokoje gościnne. Całość obiektu po zakoń czeniu prac przejm ie Akadem ia iSztuk Pięknych. W trakcie robót dokonano szeregu interesujących odkryć, do których w pierwszym rzędzie należy odkrycie licznych fragm entów kam ieniarskich pochodzących niew ątpliw ie z attyki skrzydła północ nego nie notowanej dotąd ani w opracowaniach zamku, an i też w źródłach.
W latach 1958— 1964 przeprowadzono poważne roboty zabezpieczające i budowlane w cennym zamku w S p y t k o w i c a c h (pow. w adow icki), rozbudowanym około 1638 r. przez M ikołaja Szyszkowskiego. Prace te — po odgruzowaniu całego bu dynku i w stęp nym zabezpieczeniu — objęły odbudowę skrzydła zachodniego w raz ze zm ontowaniem stalow ej konstrukcji w ięźby dachowej. Nad pozostałym i skrzy dłami położono stropy żelbetow e. W stępne badania archeologiczne przeprowadzone w najbliższym otoczeniu zam^u pozw oliły na ujaw nienie fragm entów kam ieniarki gotyckiej oraz dużej liczby barokowych tralek, potwierdzających istnienie od strony północnej tarasu zam kniętego balustradą. Skreślenie zadania z planu in w estycyj nego spowodow ało zahamowpanie dalszych robót, co obecnie doprowadza obiekt do wtórnego zagrożenia. Ostatnio przeznaczony na siedzibę W ojewódzkiego Archiwum, po dokonaniu aktualizacji dokum entacji projektow ej w ejdzie do planów budowla nych resortu kultury (ii. 12).
Z podobnym i trudnościam i natury finansow ej i w ykonaw czej m iano do czynienia przy m onum entalnym zespole zamkowym w W i ś n i c z u N o w y m . Po przerwa niu prac w 1959 r., mimo zam knięcia obiektu w stanie sur'owym, lata przestoju spo- : w odow ały szereg zagrożeń aw aryjnych, szczególnie w partiach bastionów, budynku tzw. K m itówki, kaplicy zam kowej i baszt narożnych. Zagrożenia te częściowo usuwano system em prac dorywczych, poszukując jednocześnie w łaściw ego m
ece-12. S pytk ow ice, zam ek, prace p rzy odbudowie, stan z 1958 r., (fot. T. Chrzanowski)
III. Pałace i dwory, za
budowania folwarczne
nas,a dla zamk,u, który by zagwarantował odpowiednie jego użytkow anie oraz finansowanie dalszych koniecznych prac budowlaino-konserwatorskich. Z pełnym uznaniem należy podkreślić tu inicjatyw ę Dyrektora Muzeum Narodowego w Kra kowie, który doprowadził do przejęcia całości założenia na rzecz Muzeum oraz uzyskał zapewnienie M inisterstwa K ultury i Sztuki co do finansow ania cało kształtu koniecznych prac budowlanych, konserwatorskich i adaptacyjnych. Od roku 1909 podjęto w trybie awaryjnym prace zabezpieczające przy basztach zam kowych oraz przystąpiono do prac przy nowej konstrukcji dachowej w budynku tzw. Kmitówki. Już w stępne prace badawcze pozwoliły na ujaw nienie nieznanej dotąd w ielowarstwow ej polichrom ii w nętrz Km itówki. N ależy przypuszczać, iż dalsze kom pleksowe badania ujawnią nieznane dotąd w yposażenie zamku i pozwolą na bardziej precyzyjne odczytanie jego rozwarstwienia historycznego.
W stosunkowo najgorszym położeniu znajduje się zamek .w N i e p o ł o m i c a c h , zajm owany stale przez kilkunastu użytkowników, w w yniku czego jego stan za niedbania stale się pogłębia. K onserwator zabytków, niezależnie od stale prowa dzonych starań celem, zmiany tej sytuacji, przeznaczał niew ielkie kwoty na do rywcze prace porządkowe w nętrz zamku, dachów i fasad.
Zamek w S u c h e j , użytkowany do 1968 r. przez Liceum Ogólnokształcące, był fragm entarycznie zabezpieczany przez odwodnienie i odgruzowanie piwnic, w zm oc nienie konstrukcyjne dwóch pięter krużganków, naprawy dachów. Przejęty przez Pełnom ocnika d/s Energii Jądrowej w 1969 r., zostanie poddany pełnej adaptacji.
Pałace i dwory ziemi krakowskiej należą do zabytków najbardziej zdew astow a nych, przew ażnie ciągle jeszcze źle użytkowanych i eksploatowanych lub dotąd opuszczonych i niezagospodarowanych. W ysiłki konserwatorskie skierow ane były na udzielanie pomocy finansowej dla użytkowników przy remoncie tych zabytków, bądź bezpośrednio z funduszy konserwatorskich, bądź też przy wykorzystaniu p rze pisów Uchwały Rady M inistrów nr 4.18 — z funduszów specjalnych Ministra K u l tury i Sztuki. Na tym tle wypada ocenić niezw ykle w ysoko w yjątkowo pozytywny stosunek i pełne zrozumienie dila wartości zabytku Dyrekcji Instytutu Zootechniki UJ, użytkującej pałac w Z a t o r z e pow. ośw ięcim ski, w obecnej postaci przebu dowany przez Lanciego. Korzystając z dofinansowania prac z puli Ministra K ul tury i Sztuki w pałacu przeprowadzono prace ściśle konserwatorskie przy boga tych i interesujących dekoracjach m alarskich wnętrz, odnowiono fasady rekon struując w części zniszczony w ystrój sztukaterii Lanciego oraz objęto pracami bu dynek portierni, rekonstruując pierwotny wystrój m alarski fasad i charakter sty lo wy. We wnętrzach, poza pracowniami i laboratoriami, urządzono stylow o sale k on ferencyjne i recepcyjne -(il. 13).
Dofinansowanie z budżefu centralnego ochrony zabytków pozwoliło również na przeprowadzenie kapitalnego remontu pałacu w M ł o s z o w e j (pow. chrzanowski) 0 założeniu romantycznym z X IX w. Pałac użytkowany jest na cele szkolne przez spółdzielczość pracy (il. 14). Z mocy U chw ały 418a udzielono pomocy finansow ej Politechnice Krakowskiej przy odbudowie pałacu z X IX w. w J a n o w i c a c h (pow. tarnowski) na cele w ypoczynkowe, oraz Lidze Ochrony Kraju przy rem oncie 1 adaptacji na cele w ypoczynkow o-w czasow e dworu w Z b y s z y c a c h pow. nowosądecki.
Bezpośrednią interw encją konserwatorską objęto cenny pałac z XV III/XIX w. w P ł a w o w i c a c h (pow. proszowieki) stanowiący niegdyś w łasność Hieronima Morstina,. Stan dewastacji przez zam ieszkujących go lokatorów był tak groźny dla całości obiektu, iż konserwator zmuszony był do przeprowadzenia interwencyjnego zabezpieczenia budynku przez wzm ocnienie konstrukcji dachowej i przełożenie pokrycia, skotw ienie i przemurowanie ścian oraz zam urowanie otworów okiennych górnego piętra. Mimo, że prace, te były w ykonane przed kilku laty (1964— 1965) budynkowi grozi ponowne zniszczenie w skutek dalszej dewastacji prowadzonej przez lokatorów. Ponadto robotami budow lano-konserw atorskim i o charakterze kapitalnych remontów lub doraźnych interw encji objęto dwory i budynki dworskie w następujących miejscowościach: B i s t u s z o w a (pow. tarnowski) — budynek przeznaczony na Ludowy Dom Kultury, B o l e c h o w i c e (pow. krakowski) —
Ośrodek Zdrowia, G ł o g o c z ó w (pow. m yślenicki) — lam us m ieszkalny z XVIII w., L a s k o w a (pow. lim anowski) — dwór z XIVIII w. adaptowany na schronisko m łodzieżowe (il. 15), L u s ł a w i c e (pow. brzeski) — dawny zbór ariański, Ł o p u s z n a (pow. nowotarski) — dwór Tetm ajera przeznaczony na centrum pro jektow anego parku etnograficznego doliny Dunajca, obecnie w użytkow aniu Stacji Oceny Odmian Roślin, M o d l n i c a (pow. krakowski) — dwór adaptowany z kre dytów wojew ódzkich dla potrzeb U niw ersytetu Jagiellońskiego (il. 16), M o g i l a n y (pow. krakowski) — dwór z XIX w. związany z renesansowym założeniem parkowym o najwyższych wartościach kompozycyjnych i historycznych, przejęty przez PA N, P i s a r y (pow. chrzanowski.) — lamus dworski z XVII w. przekazany w 1969 r. po kapitalnym rem oncie na siedzibę w iejskiego domu kultury (il. 17), S t r y s z ó w (pow. wadowicki) — dwór z XVII w. przekazany po kapitalnym rem oncie Państw ow ym Zbiorom Sztuki na W awelu na cele kolonijne (il. 18), Ś w i d n i k (pow. lim anowski) — dwór z XVIII w. czasowo, w trakcie kapitalnego remontu, przejęty przez Akadem ię Medyczną, Ł a z a n y (pow. krakowski) — dwór z X IX w. — dofinansow anie kapitalnego remontu z U chw ały 418.
Niezależnie od w ym ienionych robót specjalną opieką konserw atorską i pracami budowlanym i objęto zabytkowe budynki m ieszczące m uzea terenow e. Oprócz w y m ienionych uprzednio obiektów w Tarnowie i Nowym Sączu, z kredytów konser watorskich przeprowadzono remont zabezpieczający dom Lenina w B i a ł y m D u n a j c u , roboty związane z odwodnieniem budynku w B o c h n i przewidzia nego do kapitalnego remontu, zabezpieczenie dachów i odwodnienie kościoła w R a b c e , m ieszczącego zbiory m uzeum regionalnego, remont dachu oraz drobne adaptacje Muzeum Tatrzańskiego w Z a k o p a n e m i remont kapitalny domu zw. „Siejbą” w Ż y w c u , będącego siedzibą Muzeum Ziemi Żyw ieckiej.
13. Zator, pałac, stan po zakończe niu konserw acji fasad, 1966 r., (fot. M. Kornecki)
14. Młoszowa, zespół pałacowo-par- kowy, zagrożone budowle rom an tyczne, stan w początk owej fazie prac zabezpieczających w 1960 r., (fot. T. Chrzanowski)
IV. Budownictwo sakralne W zakresie m onu m en taln eg o b udow nictw a sa k ra ln e g o p ro b lem aty k a i prace k o n se rw a to rsk ie sk u p ia ły sią na zadaniach badaw czych zw iązanych z T ysiącleciem P aństw a Polskiego. D otyczyły one w pierw szym rządzie b ad ań nad p ie rw o tn y m za łożeniem bazy lik i ro m ań sk iej w T y ń c u w o p ac tw ie ben ed y k ty n ó w , prow adzo nych przez zespół naukow y K a te d ry H istorii S z tu k i Ś redniow iecznej U J. O dsłonię te fu n d am e n ty bazyliki i groby opackie z n iezm iern ie cennym w yposażeniem sta ły się dla n a u k i polskiej o dkryciem w ielk iej m iary . Z k red y tó w k o n se rw ato rsk ich • w ykonano p ły tę żelbetow ą nad o d k ry ty m i re lik ta m i o raz roboty ek sp o n u jące 1 udo
stę p n ia ją c e w ykopaliska. P rzyczyniono się rów nież do u rzą d zen ia niew ielk iej sali la p id a ria ln e j, w k tó re j zostały eksponow ane ro m ań sk ie fra g m en ty k am ien iark i. K om pleksow ym i b ad a n ia m i objęto rów nież ro m ań sk i kościół w P r a n d o c i n i e , fin an su jąc p ra c e archeologiczne, p rac e badaw cze n ad ro zw arstw ie n iem i ch ro n o logią m urów oraz prace przy odsłan ian iu pierw otnego w ą tk u w e w n ą trz kościoła
18. Str yszów , dwór, stan po konserwacji, 1959 r. (fot. T. Chrzanowski)
17. Pisary, lamus, stan po zakończeniu prac ko n s er watorskich, 1969 r., (fot. M. Kornecki)
73
15. L askow a, dwór, stan po zakończeniu prac 16. Modlnica, dwór, stan po zakończeniu prac konserw ato rskich, konserw ato rskich, 1966 r., (fot. M. Kornecki) 1966 r., (fot. M. Kornecki).
przy równoczesnym badaniu tynków i eksponowaniu nikłych reliktów polichromii. Prace te nie są jeszcze ukończone, lecz już obecnie przyniosły nowe rezultaty, zm ieniające częściowo przyjęte dotąd w nauce poglądy.
W stępne badania.przeprowadzone w kościele romańskim w M i e c h o w i e pozw o liły na odczytanie pierwotnego zarysu założenia romańskiego. W T r o p i u (pow. nowosądecki) badania ustaliły romańskie partie w kościele oraz przyniosły rew e lacyjne odkrycia rom ańskiej dekoracji m alarskiej daw nego prezbiterium.
Prace konserw atorskie przy kościołach drewnianych ujęto w następnym punkcie sprawozdania.
Poważnym zadaniem realizow anym nieprzerwanie przez służbę konserwatorską
V. Budownictwo
drew-jest ochrona budownictwa drewnianego, mającego w ybitn e w artości artystyczneniane
i regionalne oraz bogate zróżnicowanie form związanych z indyw idualnym obli czem regionów i podregionów, pozostających w ścisłej sym biozie z krajobrazem ziem i krakow skiej. Zadania ochrony tego budownictw a realizowała służba kon serw atorska różnymi sposobami:
— poprzez organizację parków etnograficznych w oparciu o zaprogramowaną ich sieć, korespondującą z ruchem turystycznym
— poprzez pełną konserw ację „in situ ” wybranych, najcenniejszych obiektów bu dow nictw a drewnianego
— poprzez akcję ratowniczą, doraźną pomoc finansow ą i rzeczową.
Orawski Park Etnograficzny w Z u b r z y c y G ó r n e j . Przeprowadzono kapital- Parki etnograficzne
ny rem ont i w części odbudowę zagrody Moniaków stanowiącej jądro założenia oraz przeniesiono i odbudowano na terenie parku 9 budynków regionalnych. Zor ganizowano, przy udziale Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem i Podhalańskiej Ko m isji Opieki nad Zabytkami PTTK, ekspozycję muzealną w kilku budynkach, ukazując typow e w nętrza chałup orawskich oraz w arsztaty pracy produkcji lu do w ej. Ośrodek ten, stale uzupełniany i wzbogacany, pełni czynną rolę m uzealną
od 1956 r. m ieszcząc jednocześnie schronisko turystyczne o dużej frekw encji <11. 19).
Sądecki Park Etnograficzny w N o w y m S ą c z u . Park ten realizowany za po średnictw em m iejscow ego Muzeum przy czynnej pom ocy Prezydium MRN( zapo czątkow any w 1968 т., rozwija się z n ieb yw ałą dynam iką w oparciu o kredyty konserw atorskie. Na jego terenie stanęło już kilka obiektów, w tym zagroda z W ier- chomli i charakterystyczne dla regionu spichlerze. Dokonano też rozbiórki i trans portu jednego z ostatnich zachowanych dworów drew nianych pochodzącego z Rdzawy pow. bocheński, gdzie doprowadzony został do stanu półruiny. Obiekt ten jest tym cenniejszy, iż posiada ciekaw e w yposażenie m alarskie wnętrz.
N odw iślański Park Etnograficzny w L i p o w c u . Park ten realizow any jest bez pośrednio przez konserw atora i stanow i przedpole dla górujących nad okolicą ruin zamku. Jego realizacja rozpoczęta w ,1968 r. przyniosła już postaw ienie w terenie 3 budynków, w tym reprezentacyjnego domu drewnianego z Chrzanowa, spichlerza z G iebułtow a i lam usa z K ościelca pod Chrzanowem. Ponadto zakupiono dalsze trzy obiekty w terenie.
Podhalański Park Etnograficzny. Park ten, m imo dw unastoletnich starań, nie ma dotąd lokalizacji. Wyprzedzając jego realizację zakupiono z kredytów konserw a torskich i przewieziono do tym czasowego magazynu w Z o k o p a n e m kilka cen nych obiektów góralskiego budownictwa, ratując je w ten sposób przed całkowitym zniszczeniem . Są to: chałupa góralska z Poronina, chałupa z Ludźmierza i zespół
przem ysłow y z Rogoźnika.
Dla innych projektowanych parków etnograficznych opracowano już szczegółowe programy, w ytypow ano obiekty w terenie, a dla kilku, jak np. dla Parku D oliny Dunajca w Łopusznej oraz Parku JUry K rakow skiej w Pieskow ej 'Skale, opraco
w ano projekty zagospodarowania.
Prace konserwatorskie przy Jedynym rezerwatem w iejskim na terenie w ojewództw a jest świetny zespół
za-obiektach in situ” budowy góralskiej w C h o c h o ł o w i e pow. nowotarski. Jego ochrona przedsta w ia najwyższe trudności konserwatorskie, gdyż rozkwit gospodarki rolnej pow o duje uzasadnioną przebudowę dawnych szczupłych pomieszczeń gospodarczych oraz pragnienie unowocześnienia chałup m ieszkalnych. Ponadto niebezpieczeństwo po żaru wym aga wprowadzenia pasów przeciwogniowych i w ym iany pokryć gonto wych. W tym wypadku jednak, po usilnych staraniach konserwatorskich, udało się skoordynować działalność PZU i Komendy Straży Pożarnej z działaniem konser watorskim i podjąć eksperymentalną akcję zabezpieczenia drewnianych gontów środkami chemicznymi, hamującymi niebezpieczeństwo pożaru. Uzyskano przy tym ze strony resortu kultury przyznanie bezzwrotnej dotacji dla w ym iany gontów w najcenniejszej partii w si, a środki ze strony PZU przeznaczono na ich im pre gnację. Dzięki temu wybrana część zabudowy utrzymała sw ój charakter regio nalny.
W ydatne kredyty konserwatorskie przeznaczone zostały na remont kapitalny dwóch najpiękniejszych zajazdów drewnianych — w J e / l e ś n i (pow. żywiecki) i w S u c h e j . W obydwu obiektach dokonano w ym iany zniszczonych elem entów ścian zrębowych, wzm ocnienia konstrukcji dachów i przykrycia gontem. Uporząd kowano przy tym ich podział wewnętrzny, przywracając pierwotny układ prze strzenny. W Jeleśni budynek został w ykupiony przez Gminną Spółdzielnię „Samo pomoc Chłopska” z przeznaczeniem na gospodę. W Suchej, obok podstawowych robót rem ontowych, udało się przywrócić spod późniejszego przymurowania pier wotny ciąg podcienia z bogatymi zastrzałami oraz odzyskać w e wnętrzu, po w y burzeniu ścianek działowych, obszerną przestrzeń najw iększej z zachowanych izby gościnnej z potężnym sosrębem. Budynek w stanie surowym został przejęty na cele gastronomiczne przez Woj. Przedsiębiorstwo Gastronomiczno-Turystyczne (il. 20).
Kom pleksowym i pracami konserwatorskim i objęto czołowy w skali krajowej drew niany kościółek — muzeum w D ę b n i e P o d h a l a ń s k i m , zaliczony do klasy „O”. Metody jego konserwacji opracowane zostały przez zespół złożony ze specja listów różnych dziedzin, powołany przez konserwatora. Przeprowadzono dezyn sekcję i dezynfekcję drewna, odsłonięto i zbadano cały zrąb budynku, następnie zaś oszalowano gontam i, w ym ieniając kilka zbyt daleko zniszczonych elem entów, przywracając pierwotny układ zadaszenia zakrystii, odsłaniając pierwotne okno na osi prezbiterium. Wykonano ponadto analizę techniczną m alow ideł ściennych, odtwarzając w folii patrony każdego elem entu ornamentyki (prace omówione w „Ochronie Zabytków” XV (1962) nr 2, s. 11).
Kapitalny remont przeprowadzono również w drewnianym opuszczonym kościele w B i a ł c e T a t r z a ń s k i e j , (pow. nowotarski) z przeznaczeniem na Izbę
Re-19. Zubrzyca Górna, O ta w s k i Park Etnograficzny, 20. Sucha Beskidzka, karczma, stan w czasie prac prace p r z y przenoszeniu chalu&y Alojzego Dziubka konserwatorskich, 1968 r. (fot. M. Kornecki) z Jabłonki, stan w 1968 r., (fot. M. Kornecki)
gionalną. Objął on odwodnienie budynku, naprawę konstrukcji dachowej i prze krycie gontem, w ym ianę zbutw iałych podw alin oraz poprawę form y późriiej do budowanego babińca od strony południowej. Rów nocześnie dokonano dezynsekcji i dezynfekcji całego drewna.
Opuszczony drewniany kościół w K r ó l ó w c e (pow. bocheński) przeznaczony na m uzeum Brodzińskiego, został przeniesiony na nowo w ybrane m iejsce i tam zrekonstruowany w stanie surow ym , przy częściowej w ym ianie zniszczonego drew na oraz odgrzybieniu całego obiektu.
Doraźne prace awaryjne, zabezpieczające i odgrzybieniowe, w ykonano przy udziale m iejscowych parafii w drew nianych kościołach w G r y w a ł d z i e (pow. nowo tarski), O r a w c e (pow. nowotarski), O s i e к u (pow. oświęcim ski), R a c i e c h o w i c a c h (pow. m yślenicki), R y c z o w i e (pow. w adowicki) oraz przy dzw onnicy w C z e r n i c h o w i e (pow. żywiecki).
Przy pomocy kredytów konserw atorskich Koło PTTK w Dobczycach przenosi ob szerną chałupę z K r z y s z k o w i c na teren przyzam kowy, dla pomieszczenia zbiorów Izby Regionalnej. N iew ielk iej pomocy udzielono w łaścicielom najstarszego domu w Ż yw iecczyźnie (z 4784 r.) w M i l ó w c e . W realizacji U chwały rządowej dla Zakopanego przeprowadzono rem onty kilku domów przy ul. K ościeliskiej, sta nowiącej zespół zabytkowy, oraz remont w itkiew iczow skiej w illi „pod Jedlam i”, gdzie poprawiono w alące się fundam enty, w ykonano nowe ogrodzenie, przeprowa dzono odwodnienie i osuszenie budynku, m ieszczącego m agazyny muzealne.
N iezależnie od powyższych prac konserw atorskich w ykonano z kredytów inwestora w rejonie zapory w Niedzicy pełną i kom pleksową dokum entację opisową foto graficzną, pomiarową i analityczną zespołu budownictw a drewnianego z terenów projektowanego zbiornika wodnego. Opracowano ponadto projekt zagospodarowa nia skansenu w Łopusznej, dokąd zam ierza się przenieść w ybrane, najcenniejsze przykłady budownictw a ludow ego tych terenów.
Wśród w ielu cennych założeń ogrodowych ziemi krakowskiej, silnie dew astowa nych i niszczonych, bezpośrednią ingerencją konserw atorską objęto trzy najcen niejsze, opracowując projekty ich rekonstrukcji i udzielając pomocy finansowej na bieżące prace porządkowe. Należą do nich: park renesansow y w M o g i l a n a c h (pow. krakowski) przejęty wraz z dworem przez Oddział K rakowski PAN, w którym okresowo dokonywano przycinania alei grabowych, francuski park (XVHII w.) w B r n i u (pow. dąbrowsko-tarnowski), gdzie porządkowano i kon serw ow ano drzewostan oraz układ nawadniający, w reszcie park krajobrazowy (XIX w.) w Ż y w c u , gdzie w ykonano trw ałe ogrodzenie oraz uporządkowano w stęp nie układ alei i drzewostan na podstawie projektu.
H anna P ie ń ko w ska
OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA M UZEÓ W I PARKÓW ETNOGRAFICZ
N Y C H ORAZ OTWARCIE M UZEUM W SI OPOLSKIEJ
W dniach 22-24 w rześnia 1970 r. odbyła się w Opolu Ogólnopolska Konferencja Muzeów i Parków Etnograficznych połączona z otwarciem Muzeum Wsi Opolskiej w Bierkowicach. K onferencja zorganizowana przez Zarząd Muzeów i Ochrony Za bytków M inisterstw a Kultury i .Szltuki, Wydział Kultury Prezydium W ojewódz kiej Rady Narodowej w Opolu, T ow arzystw o Przyjaciół Opola oraz Muzeum Wsi Opolskiej z okazji X X V -lecia powrotu Ziem Zachodnich i Północnych do Ma cierzy, X X -lecia powstania w ojew ództw a opolskiego oraz otwarcia Muzeum (Wsi
