Województwo pomorskie
Ochrona Zabytków 2/3 (7), 211-214
Ryc. 163. Pasłęk, b r a m a m iejs ka.
w ego gm achu w ten sposób, by nie ucier piało na tym piękno za b y tk o w ej arch i tektury. P rzy tej okazji będzie można <»czyścić zam ek z now szych pon iem iec kich dobudów ek, k tórych spalone m iin szpeeq zamek. Z b ig n i e w Kempki W O J EW ÓDZTW O POM ORSK IE K r a j o b r a z z a b y t k ó w n a o b s z a r z e w o je w ó d z t w a p o m o r s k ie g o nie uległ w s k u tek d z ia ł a ń w o j e n n y c h z a s a d n i c z y m z m i a n o m . O c a l a ł y w n im p rz e d e w s z y s t kim w ie lk ie zespoły h is to r y c z n o - a r c h i - te k t o n ie z n e ja k w T o r u n i u , C h ełm n ie, W ło c ł a w k u . N ow em Mieście, B ro d n ic y . B y d g o szczy , L u b aw ie. Niesz aw ie . Na ok. 600 o b ie k t ó w z a b y t k o w e j a r c h i t e k t u r y c a łk o w ic ie znis z c z o n y c h zo stało 15-cic (w t y m 6 kościołó w d r e w n i a n y c h z XVII i XVI I I w.), a 82 obie kty (p r z e w a ż n i e s a k raln e) d o z n a ł y n in ie js z y c h u sz k o d z e ń (od 2—W/o) lu b w ię k s z y c h zn is zczeń (od 30—90%). W ty c h o s t a tn i c h m ieszczą się d u ż e s k u p i s k a z a b y t k ó w G r u d z i ą d z a (34) i m n ie js z e w C h o jn i c a c h (4) i Św ieciu (2). W skali zniszczeń w y s o k o p r o c e n t o w y c h (na m i a r ę z n a n y c h d e w a s t a c j i in n y c h m i a s t pols kic h) G r u d z i ą d z z a j m o w a ł p ie r w s z e m iejs ce; jego g o t y c k a (z XIIT)/ X ÎY /X V w.) f a r a p. w. św. M ik o łaja, w ielk i blok 25 s p i c h r z y n a d W isłą, (z X I V —X V ITI w,), b a r o k o w y kościół oo. J e z u i t ó w (z I. 1648— 1715). g o ty c k i (w zrębie m u r ó w ) kościół p. w. św. D u c h a w r a z z d. k la s z to r e m B e n e d y k t y n e k i p a ła c e m O p a t e k (z XVIT/XVI1I w.) zo s t a ł y w r a z z in n y m i b u d y n k a m i o
clia-Ryc. 164. Pasłęk. R a tu s z p r z e d znis zcze niem.
Ryc. 165. Morąg. R atu sz po znis zczeniu . (Fot. Z N e w s k i).
r a k t e r z e z a b y t k o w y m z r u j n o w a n e z a r ó w no w m u r a c h prz e z b o m b a r d o w a n i e i s p a lo n e w d a c h a c h , a c h a r a k t e r y s t y c z n a na G ó r z e Z a m k o w e j, d o m i n u j ą c e j n a d m i a s t e m , w ieża „ K l i m e k “ w r a z z d. r u i n a m i z a m k o w y m i (z X I I I w.), w y s a d z o u a w p o w ie tr z e z n ik n ę ł a ze st a r e g o grodu. C h o j n ic e s t r a c i ł y d. z b ó r b a r o k o w y (z 1742 r.), a m i ę d z y in n y m i z a b y t k a m i w z n a c z n y m st o p n iu u s z k o d z o n y m i j a k g o t y c k a b r a m a C z l u c h o w s k a (z XIV w.) i b a r o k o w y k ościół p o je z u i c k i z d. k o le g i u m (z 1. 1735 i 1742); n a j w i ę k s z ą d e z o la c ję w y k a z y w a ł k o śció ł p a r a f i a l n y p. w. św. J a n a C h r z c i ciela, g o ty k z XIV w. N a j w i ę k s z e m u ze w s z y s t k i c h w y m i e n i o n y c h o b ie k t ó w z n is zczen iu u leg ł kościół p a r a f i a l n y p. w. św. S t a n i s ł a w a w Świecili, p o c h o d z ą c y z XV w. z p ó ź n ie j s z y m i n a w a r s t w i e n i a m i g o t y c k o - r e n e s a n s o w y m i (z XVI w.) i p o l i c h r o m o w a n y m s t r o p e m d r e w n i a n y m (z X V II w.). W s u m a r y c z n y m r e je s tr z e istrat w y m i e n i ć n a l e ż y kościół p. w. św. Ig n a c e g o w r a z z k o le g i u m oo. J e z u i t ó w w B y d g o s z c z y (o t y p i e p o ls k ie g o b a r o k u z 1638 r.), św ia d o m ie a d o szczętn ie (aż do f u n d a m e n t ó w ) r o z e b r a n y p r z e z o k u p a n t a niem ie ckiego. W o g ó ln y m o b ra z i e s t r a t i zniszczeń s p o w o d o w a n y c h d z i a ł a n i a m i w o j e n n y m i nic m o ż n a p o m i n ą ć d e s t r u k c j i p o w s t a ł y c h prz e z d łu g o le tn i b r a k p ie c z y n a d z a b y t k a m i n a te r e n ie w c ie lo n y m p rz e z o k u p a n t a do „ R e ic h u “ . W te j dzied z in ie tj. b r a k u j a k i e j k o l w i e k o c h r o n y z a b y t k ó w i ich k o n s e r w a c j i u j a w n i ł a się w y r a ź n i e p o l i t y k a h it le r o w s k i c h rz ą d ó w , d o p r o w a d z a j ą c a d o k u m e n t y k u l t u r y do s t a n u b a r b a r z y ń s k i e g o z a n ie d b a n ia l u b ich u n i cestw ienia .
W okre sie p ię c io le tn ie j d z ia ł a ln o ś c i u r z ę d u k o n s e r w a t o r s k i e g o ( k r e o w a n e g o d l a w o j e w ó d z t w a p o m o r s k ie g o w p o ło w ie 1945 r.) osiąg n ięto w d z ie d z in ie o d b u d o w y i za b e z p ie c z e n ia z a b y t k ó w n i e r u c h o m y c h r e z u l t a t y , j a k i e p o d a j e za łą c z o n a tab ela. O p r ó c z p r a c n a d o d b u d o w ą w tabeli w y m i e n i o n y c h z a b y t k ó w p r z e p r o w a d z o no r o b o t y k o n s e r w a c y j n e p r z y 45 o b i e k ta c h z a b y t k o w e j a r c h i t e k t u r y , w k t ó r e j f i g u r u j ą tego r o d z a j u b u d y n k i j a k k o ścioły ro m a ń s k i e (z X I I —X I I I w.) w K r u sz w ic y , K ośc ie lcu, I n o w r o c ł a w i u , g o ty c k i (z XIV w.) kościół p o c y s t e r s k i w K o lo now ie , k o ś c i o ły : b y d g o s k i e z XV i XVI w., l u b a w s k i e z X IV i X V I I w., nie szaw - skie z X IV i XV w., N o w eg o Miasta z X IV w., R a d o m i n a z XV w., W ię c b o r k a z k o ń c a X V II I w., S t a r o g r o d u chcłm. (z pol. X V I I I w.), z a m e k (z X I V —XVI) w G o lu b iu , że w y m i e n i m y t y l k o n a j w a ż niejsze p o z y c je p o d w z g lę d e m a r t y s t y c z - n o - z a b y t k o w y m , do k t ó r y c h n a l e ż y z a s ł u g u j ą c y n a o s o b n ą w z m i a n k ę R a tu s z S ta r o m i e js k i w T o r u n i u , w k t ó r y m p r z e p r o w a d z o n o d o t y c h c z a s sz ereg p r a c k o n s e r w a c y j n y c h i a d a p t a c y j n y c h d l a m i e s z czącego się w n im m u z e u m , p r z y cz y m o d k r y t o k i l k a n i e z n a n y c h e l e m e n tó w ja k d. s c h o d y n a wieżę, m a s w e r k i j e j wnęk d e k o r a c y j n y c h i in. Z o d k r y w c z y c h p r a c w y m i e n i ć n a l e ż y p r z e d e w s z y s t k i m dw ie r ó w n ie ż w T o r u n i u tj. w p re z b i t e r i u m b a z y li k i św. J a n a , g d z ie p r o w a d z o n o ( p r z e r w a n e w y b u c h e m w o j n y w 1939 r.) r o b o t y m u r a r s k i e i m a l a r s k i e , k t ó r e d o p r o w a d z i ł y m. in. do p r z y w r ó c e n i a w n ę t r z u p ie r w o t n e g o w y g l ą d u (ścian lico w a n y c h s u r o w ą m a l o w a n ą cegłą i o tw o r ó w o k i e n n y c h z m a s w e r k a m i ze s z t u c z nego k a m i e n ia ) o r a z do o d sło n ię c ia spod w a r s t w t y n k u f i g u r a l n y c h m a l o w i d e ł (z X IV w.) n a ś cian ie o ł t a r z o w e j (św. J a n E w a n g e l i s t a i św. J a n C h rz c ic ie l) , m a l o w a n y c h m e d a l i o n ó w i ż e b e r sklep ien - n y c h w r a z z p o l i c h r o m o w a n y m i z w o r n i k a m i n a s k l e p ie n i u o r a z do o d c z y s z c z e n ia i u t r w a l e n i a w ie lk i e g o o b r a z u ścien nego z U k r z y ż o w a n i e m i sz e r o k o u j ę t y m p r o g r a m e m i k o n o g r a f i c z n y m (z 1582/4 r.). D r u g i m o s ią g n ię c ie m w z a k r e s ie o d k r y w c z y c h p r a c k o n s e r w a c y j n y c h b y ł y p o s z u k i w a n i a n a te r e n ie p o z b u r z o n e j (w ub. r.) g a z o w n i m i e j s k i e j u w y l o t u n o w ego m ostu, a o p o d a l z n a n e j K r z y w e j W ie ży, gdzie w y d o b y t o z n a c z n e f r a g m e n t y ś r e d n i o w i e c z n y c h m u r ó w o b ro n n y c h , f u n d a m e n t y w ież i b a r b a k a n u , p o z w a l a ją c e n a „ i d e a l n ą “ r e k o n s t r u k c j ę n a j b a r dz ie j i n t e r e s u j ą c e j części d. f o r t y f i k a c j i m i a s t a (z b u r z o n y c h częściow o n a pocz. X V I I I i w d r u g i e j poł. X IX w. w r a z z b r a m a m i s t a r o t o r u ń s k ą i c h e łm iń s k ą ). U p o r z ą d k o w a n i e , p o p r z e p r o w a d z e n i u n i w e la c j i całe go te r e n u , o b e c n ie w y k o p a l i sko w eg o i z a g o s p o d a r o w a n i e p r z e s t r z e n ne w r a z z u k s z t a ł t o w a n i e m a r c h i t e k t o
-212
M iejscow ość O b i e k t M a t e r ia łz a b y t k u W ie k K u b a t u r a K w a d ra tu ra o d b u d o w a n ych d a c h ó w w rz u c ie po zio m y m G r u d z i ą d z S p ic h r z e cegła , d a c h ó w k a , g o n ty
X II ł—XVI Ił ok. 50241 m 3 1456 m 2
” K ościół św.
M i k o ła j a
cegła, d a c h ó w k a X I I I —XV 19701 m 3 945 m 2
„ P a ł a c O p a t e k cegła , d a c h ó w k a X V I I —XVI i r ok. 2500 m 3 277 m 2
>• K ościół
oo. J e z u i t ó w
cegła , d a c h ó w k a 1648— 1715 ok. 6400 m* 570 ni2
>ł M u r y m ie js k ie
o b r o n n e
cegła XI IT—X IV ok. 20 m l —
C h o j n i c e K ośció ł św. J a n a C hrzcie .
cegła, d a c h ó w k a XIV 17996 m 3 947 m 2
Świecie K ośc ió ł św. S t a n i s ł a w a b p a cegła XV/XVI 9181 in 3 330 m 2 B y d g o sz c z S p ic h r z e cegła, d a c h ó w k a , d rz e w o XV II 4250 m 3 380 m 2 ” K ośc ió ł św. M a r c i n a i Mi k o ł a j a cegła , d a c h ó w k a XV 8830 m 3 967 m 2 »» M u r y m ie js k ie o b r o n n e
cegła XIV/XV 40 ins —
C h e łm no M u r y m ie js k ie o b r o n n e c egła XIII/X IV 2270 ml — C h e ł m ż a K ościół p o k a - t e d r a l n y św. T r ó j c y cegła, d a c h ó w k a XIII/XIV 26728 i i i 3 1800 m 2 P o d g ó r z -T o r u ń
K ośc ió ł p o re- f o r m a c k i św. P i o t r a i P a w ł a i k l a s z t o r cegła, d a c h ó w k a XV II 9835 m 3 1250 m 2 B r o d n ic a K ośció ł św. K a t a r z y n y — w ieża b l a c h a m i e d z ia n a XIV7XV
--
132 ni2Leśno K ośc ió ł
św. K r z y ż a d r z e w o XV II 2625 m 3 160 ni2 Lu b a w a K ośc ió ł św . B a r b a r y d r z e w o 1779 1160 m 3 128 m 2 S w o rn e g a c ie Kościół św. B a r b a r y d rz e w o 1742 824 m 3 141 m 2 B o r z y s z k o w y K ośc ió ł św . M a r c in a d r z e w o 1722 1675 m 3 272 m 2 P i e r a n i e Kośc ió ł św. M i k o ła j a d r z e w o X V I I I 940 m 3 148 m 2
Ryc. 166. Bydgoszcz. F a r a św. Ma rei na i św. Mik oła ja.
n i c z n y m p rz y n ie sie m i a s t u o p ró cz d o k u m e n t u his to ry czn e g o , w a ż n y e le m e n t wi- dokow o-u rb ani.sty cz.ny. P r a c e te w r a z z p o d o b n y m i p r z y k o n s e r w a c j i ś r e d n io w ie c z n y c h m u r ó w m i e js k ic h w B y d g o s z czy, C h e łm n ie . C h o j n i c a c h i B r o d n ic y p r o w a d z ą do p o w ią z a n i a u r b a n i s t y c z n o
-Ryc! 167. .święcie. Kościół św. S ta n i s ł a w a .
(Fot. L. T o r w ir t). z a li y tk o w y c li p r o b l e m ó w z n o w o c z e sn y m p l a n o w a n i e m p r z e s t r z e n n y m , u w z g l ę d n i a j ą c y m d e z y d e r a t y h is to ry c z n e j d o k u m e n ta c ji w p o z o s t a ły c h o b ie k ta c h z a b y t k o w y c h , s i ę g a ją c y c h XI I I i XI V w. J. R.
R É SU M É S FR A NÇ A IS
P R O C RA MM E D ’É Ï li D ES P O U R L ’E X A M E N D E S O R I G I N E S D E L’É T A T P O L O N A I S Il va y a v o ir b i e n t ô t m ille ans q u e la P o lo g n e a Fait son a p p a r i t i o n en histoire. E n vue de c é lé b re r cet a n n iv e r s a i r e , on a e n t r e p r i s des t r a v a u x d ’e x a m e n q u i ont p o u r b u t m e t tr e en lu m iè r e les origin es d e n o t r e histoire.L ’essentiel est d ’insister s u r la n é cess ité d ’o p é r e r u n e révision des m é th o d e s d ’e x a m e n e m p l o y é e s j u s q u ’à p r é sent, ainsi q u e d ’é l i m i n e r les o pinions de la science é t r a n g è r e qui v o u la i t e x p l i q u e r la g enèse d e l ’É t a t des P ia s t p a r l’e x e r cic e de f a c t e u r s é tr a n g e r s . V o n t c o l l a b o r e r à ces t r a v a u x les r e p r é s e n t a n t s de l a p r é h i s to i r e , de l’histo ire , ain si q u e c e u x
des sciences q u i s ’y r a t t a c h e n t , telles l ’hi stoire de l’a r t , l’a r c h i t e c t u r e , la l i n g u i stiq ue, etc.
Le p r o g r a m m e du m i l l é n a i r e polo n ais c o m p o r t e d e u x séries p ri n c i p a l e s de t r a v a u x d ’e x a m e n : la sé r ie a r c h é o l o g iq u e et la série his to riq u e. C ’e st a u x p r é h i s t o riens q u e revient la tâ c h e d ’é t e n d r e les so urces a u x fa its les p lu s anciens. D ’où la n écessité d ’e x a m i n e r a v a n t t o u t les e h â t e a u x - f o r t s en t a n t q u e vestiges des c en tr es du p o u v o i r des c la n s ou de l ’É tat. T.a c o n fé r e n c e p r é l i m i n a i r e a f i x é la liste des p r i n c i p a u x p o in t s à é tudier.
Les re c h e r c h e s h is t o r i q u e s a u r o n t p o u r b u t d ’a c q u é r i r les so u rces écrites n o u velles et de r e n d r e accessib les celles q u i so n t d é jà connues. O n p ro j e tt e , en c o n s é q u e n c e de p u b l i e r les sources écrite s de
