Klasyfikacja skazanych odbywających zastępczą karę pozbawienia wolności za nie uiszczoną grzywnę samoistną

Leszek Sługocki

Klasyfikacja skazanych

odbywających zastępczą karę

pozbawienia wolności za nie

uiszczoną grzywnę samoistną

Palestra 25/2(278), 70-85

70 L e s z e k S ł u g o c k i _{Nr 2 (278)}

Pomimo to wyniki badań pozwoliły na zweryfikowanie wielu poglądów. Nie potwierdziły one tezy, jakoby większość sprawców odznaczała się szczególną inteligencją, była obdarzona szczególnie silnym popędem płciowym lub stanowiła jedną zw artą grupę przestępców, żądnych krwi i cierpień ofiar, aby przez akt za­ bójstwa uzyskać satysfakcję seksualną.

Klasyfikacja skazanych odbywajqcych zastępczq karę

pozbawienia wolności za nie uiszczonq

grzywnę samoistnq

(Rola obrońcy w celu zapewnienia skazanemu prawidłowej grupy klasyfi­

kacyjnej i prawidłowego rygoru)

A r ty k u ł p re ze n tu je ko n fro n ta c ją k la s y fik a c ji sk a za n y c h o d b yw a ją c yc h za­ stępczą karą pozbaw ienia w olności w ed łu g obouńązujących p rzep isó w i w p r a k ­ tyc e w y ko n y w a n ia za stęp czej k a ry . W zw ią zk u z ty m au to r omauAa c h a ra k te r p ra w n y k a r y za stęp czej i zasady k la s y fik a c ji ska za n ych . P rezen to w a n e badanla sq p ierw szy m i, ja k ie na tem a t stosow ania zasad k la s y fik a c ji w p r a k ty c e w y k o n y ­ w ania za stęp czej k a r y pozbauńenla w olności zo sta ły przep ro w a d zo n e w Polsce.

Panuje pogląd, że w katalogu kar zasadniczych kara grzywny jest najłagodniejszą z kar1. Pogląd ten wyprowadzany jest nie z badań empirycznych nad dolegli­ wością kar, lecz z umiejscowienia grzywny w katalogu k ar zasadniczych, mianowi­ cie z umiejscowienia jej na trzecim miejscu za karą pozbawienia wolności i karą ograniczenia wolności (art. 30 § 1 k.k.).

Kara grzywny według k.k. z 1960 r. wymierzana jest w dwóch postaciach: jako grzywna orzekana samoistnie i jako grzywna orzekana obok kary pozbawienia wolności <art. 36 § 1 i 2 k.k.). Grzywna samoistna może być wymierzona w wy­ sokości od 500 do 25 000 złotych. Natomiast grzywna wymierzana obok kary pozba­ wienia wolności może być wymierzona w wysokości od 500 do 1 000 000 złotych. W pracy niniejszej interesować nas będą zagadnienia związane z samoistną karą grzywny.

1 PW - J. B a f l a i i n n i : K o d ek s k arn y — K om en tarz, W arszaw a 1977, s. 138, teza 5; I. A n d r e j e w : K odeks k a rn y — K rótk i k om e n ta rz, W arszaw a 1978, s. 45, p k t l; t e n ż e : P o lsk ie p raw o karne w za ry sie, w yd . V , W arszaw a 1978, s. 257; H. P o p ł a w ­ s k i : K ara g r z y w n y , „P ro b lem y P r a w o rzą d n o ści” nr 12/1979, s. 30; L. L e r n e 11: W y­ k ła d p raw a karn ego — Część o góln a, to m II, W arszaw a 1971, s. M; W y ty czn e w y m ia ru s p r a w ie d liw o ś c i i p ra k ty k i są d o w e j co d o orzek an ia k a ry g r z y w n y , u c h w a lo n e dnia 28 k w ie t­ n ia 19MB r. V II K ZP ism, OSNKW nr 4—5/1978, poz. 41, p k t 4.

LESZEK SŁUGOCKI

N r 2 (278) S k a z a n i o d b y w a j ą c y k a r ą za n te u i s z c z o n ą g r z y w n ą 71

Grzywna może być wymierzona: ,1) gdy przepis części szczególnej k.k. przewiduje za dane przestępstwo grzywnę alternatywnie z innymi karami, 2) w wypadku zastosowania art. 54 k.k., igdy sąd urna wymierzenie kary pozbawienia wolności do 6 miesięcy za niecelowe, 3) gdy przestępstwo zagrożone jest wyłącznie karą grzywny (wypadki tego rodzaju nie występują w k.k., lecz w ustawach karnych dodatkowych). W razie nieuiszczenia w terminie grzywny przekraczającej 1000 złotych sąd określa zastępczą karę pozbawienia wolności, przyjmując jeden dzień pozbawienia wolności za równoważny grzywnie od 50 do 150 złotych (art. 37 ■§ 1 k-k.).2 * Określenie wysokości wymierzonej grzywny zostaje dokonane przez sąd w wyroku. Również określenie zamiennika jednego dnia pozbawienia wolności w złotych na wypadek nieuiszczenia grzywny w terminie zostaje dokonane przez sąd w wyroku*

W wypadku nieuiszczenia grzywny dobrowolnie, po wezwaniu sądu, lub w drodze egzekucji (to — w wielkim uproszczeniu) sąd orzeka w kwestii wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności (art. 152 § 2 k.k.w.). Wydane postanowienie (niektóre sądy wydają w tej .materii zarządzenie) sąd przesyła do zakładu karnego, a także skazanemu, określając dzień zgłoszenia się do wskazanego zakładu karnego. Z reguły skazany nie istawia się dobrowolnie w zakładzie karnym, lecz zostaje doprowadzony przez MO. Antycypując prezentację badań, o których będzie mowa w dalszej części artykułu, już tu mogę podać, że jedynie 7% skazanych na k.g.s.4 5 * zamienioną na z.kjp.w.® stawia się do z.k.e dobrowolnie. Z chwilą znalezienia się w z.k. skazany rozpoczyna 'Odbywanie kary zastępczej. Każdy odbywający Lp.w.7 w z к musi być zakwalifikowany do określonej grupy klasyfikacyjnej i określonego rygoru. Zgodnie z obowiązującymi przepisami (o tym dalej) odbywający z.k.p.w. za nieuiszczoną grzywnę samoistną powinien otrzymać grupę klasyfikacyjną „M-3”, jeżeli nie ma ukończonych 21 lat, lub „P-3” jeżeli ma ukończone 21 la t

Gdyby praktyka penitencjarna przestrzegała rygorystycznie obowiązujących prze­ pisów o klasyfikacji skazanych, to zagadnienie, które będzie przedmiotem tego ■artykułu, w ogóle by nie 'powstało. Ponieważ jednak rzeczywistość penitencjarna jest w znacznym zakresie, inne, przeto musimy zagadnienie (problem) omówić na szerszej płaszczyźnie.8

II. Charakter kary zastępczej

Zastępcza kara pozbawienia wolności, orzeczona i wykonywana za nie uiszczoną grzywnę samoistną, nie jest karą pozbawienia wolności, o której jest mowa w art.

2 Z a u w a żm y w ty m m iejscu , że od c h w ili o b o w ią z y w a n ia k.k. z 1922 r. w u sta w o d a w stw ie rad zieck im ob o w ią zu je zak az za m ia n y g r z y w n y na k arę p o zb a w ien ia w o ln o ści. Por. L A n ­ d r e j e w : Z arys praw a k arn ego p a ń stw so c ja lis ty c z n y c h , w y d . II, W arszaw a 1978, s. 195. P or. też M.I. К o w a l e v : Dde G eld śtra fe in der S o v ie tu n io n /w :/ D ie G eld strafe im deutacheci und ausł&rwiischen R ech t, praca zb io ro w a pod red. H.H. J esch eck a i G. G rebinga, B a d en -B a d en 1978, s. 1003.

* P o n iew a ż u sta w a n ie rozstrzyga k a te g o r y c z n ie , jak ma b y ć zb u d ow an a część w y ro k u o rzek a ją ca o k arze za stęp cz ej, p rzeto w y d a w a n e są w y r o k i, w k tó r y ch sąd y ok reśla ją k w o tę zło ty ch za rów n o w a żn ą jed n em u d n io w i p o zb a w ien ia w o ln o śc i bądź też n a w e t ok reślają g lo - 1 balnde licZbę dni za stęp cz ej k a ry p o zb a w ien ia w o ln o śc i ja k o rów n ow ażn ą w y m ierzo n ej g rzy w ­ n ie.

* S k ró t te n oznacza „karę g r z y w n y sa m o istn e j” .

5 S k r ó t te n oznacza „zastęp czą k arę p o zb a w ien ia woiLności”. e S k ró t te n oznacza „zakład k a r n y ” .

7 S k ró t te n oznacza „karę p ozb a w ien ia w o ln o ś c i”

e M ożliw ości ta k ie j n ie p rzew id u ją „ sp e c ja ln e ” o p ra co w a n ia , k tó r y ch autoram i są n>p.: P . W i e r z b i c k i : In d y w id u a liza cja p en itencjarn a' w P o lsce, W arszaw a 1978; S. Z i e m ­ b i ń s k i : K la sy fik a c ja sk a za n y ch , W arszaw a 1973; A. T o b i s : P raw o p e n ite n c ja r n e i po­ lity k a p en ite n c ja rn a , P o zn a ń 1978, i in n e.

72 L o s z e k S l u g o c k i _{Nr 2 (278)}

30 § 1 k.k. traktującym o karach zasadniczych. Nie jest ona karą zasadniczą orzekaną przez sąd w wyroku (art. 360 § 2 pkt 2 k p k .) jako kara podlegająca obligatoryjnemu wykonaniu (jest to sformułowanie ogólne, dotyczy więc i wypadku warunkowego zawieszenia na podstawie art. 73 § 1 k.k.).

Postanowienie (zarządzenie) o wykonaniu kary zastępczej wydawane jest oczy­ wiście na podstawie wyroku. Określa ono wysokość mającej być wykonaną kary zastępczej w dniach, powołując się przy tym na wysokość w złotówkach nie uiszczo­ nej grzywny. Tak więc dopiero postanowienie (zarządzenie) 0‘ wykonaniu zastępczej

kary .pozbawienia wolności konkretyzuje mającą być wykonaną karę zastępczą na podstawie wyroku, który określił wysokość kary grzywny samoistnej w złotych, zamiennik i zaznaczył, że z.k.p.w. ma być wykonana na wypadek nieuiszczenia w terminie grzywny.

Mimo więc zarządzenia wykonania z.k.p.w. nie sitaje się przez to ona karą zasadniczą, nie następuje przekształcenie (permutacja) kary grzywny w karę pozba­ wienia wolności. Z a s a d n i c z ą k a r ą o r z e c z o n ą w y r o k i e m p o z o s t a j e

n a d a l k a r a g r z y w n y .

Znaczenie tego stwierdzenia jest istotne, i to w wielu płaszczyznach. I .tak przy powrocie do przestępstwa odbyta zjkjp.w. nie może być uznana za odbytą karę pozbawienia wolności w rozumieniu art. 60 § 1 k.k., powodującą wzmożoną odpo­ wiedzialność kam ą w zakresie kary p.w. Tym bardziej więc z.k.p.w. orzeczona za grzywnę wymierzoną przy zastosowaniu art. 61 k.k. nie może być uważana za karę .pozbawienia wolności w (rozumieniu ant. 60 § 1 IkJk.

Orzeczona kara p.w. i orzeczona z.k.pw. za nie uiszczoną grzywnę samoistną nie mogą być podstawą do wydania wyroku łącznego (kary łącznej) pozbawienia wolności, łączącej .karę p.w. z jednego wyroku i z.k.p.w. z drugiego wyroku. Wynika to wyraźnie z art. 70 kjk., nawet gdyby zachodziły inne przesłanki dopuszczające wydanie wyroku łącznego.

Analogicznie w wypadku skazania za zbiegające się przestępstwa na kary ograniczenia wolności i grzywny (art. 70 § 2 kjk.). Nie może być orzeczoną łączna kara pozbawienia wolności łącząca z.k.p.w., orzeczoną za nie uiszczoną grzywnę samoistną, i zastępczą k p w ., orzeczoną na podstawie art. 84 § 2 i § 3 k.k.. a więc za nie wykonaną karę ograniczenia wolności.

Zatarcie skazania w sprawie, w której wykonano z.k.p.w. za nie uiszczoną grzywnę samoistną, ^następuje z mocy praw a z upływem 5 lat od wykonania kary zgodnie z art. lilii •§ 3 k.k, a nie z upływem 10 lat od wykonania lub darowania kary pozbawienia wolności (art. 11U § 1 k.k.).

Dlatego też i do wykonania zastępczej kary p.w. nie mogą być stosowane ogólne zasady wykonania kaTy pozbawiania wolności.9 Jest to wykonywana specy­ ficzna kara pozbawienia wolności, nie zasadnicza^ nie samoistna, ale po prostu z a s t ę p c z a .

Rzecz godna podniesienia, że ani nauka praw a (doktryna), ani orzecznictwo SN

nie zajęło się wprost kwestią stosunku z.kp.w., orzeczonej za nie uiszczoną grzywnę samoistną, do kary pozbawienia wolności, orzeczonej jako kara zasadnicza.

Jednakże problem stosunku zastępczej kary pozbawienia wolności do zasadniczej kary pozbawienia wolności musiał się ujawnić przy rozważaniach o powrocie do przestępstwa w warunkach art. 60 k.k. W tej materii komentarz do k k . J. Bafii

• K ara p o zb a w ien ia w o ln o śc i ja k o kara zasadn icza w ym ierzo n a jest w m iesią ca ch , a p o ­ w y ż e j raku — w la ta ch i m iesią ca ch (art. 32 8 2 kJc.), gd y ty m c z a se m za stęp cza kara pozba­ w ie n ia w o ln o ści za n ie u iszczon ą g r z y w n ę sa m o istn ą w y m ierza n a jest w dniach (art. 31

Nr 2 (278) S k a za n i o d b y w a j ą c y k arą za n ie u iszczon ą g r z y w n ą 73

i in..10 stwierdza, że „nie 'jest «odbyciem kary» pozbawienia wolności w sensie art. 60 odbywanie w zakładzie karnym zastępczej kary pozbawienia wolności Inny bowiem jest cel tej ostatniej kary, co w p ł y w a t e ż n a s p o s ó b j e j w y k o n a n i a”* 11 (podkreślenie moje L.S., gdyż na to stwierdzenie powołam się w dalszym ciągu). W wydaniu komentarza tych samych autorów z 1977 r. teza ta uzyskała brzmienie: „Przez «odbycie kary» należy rozumieć odcierpienie tylko zasad­ niczej kary pozbawienia wolności. Por. też OSNKW 76/76.” 12 Do orzeczenia tego przejdziemy za chwilę.

Natomiast kodeks kam y z komentarzem I. Andrejewa i in.18 stwierdza: „Do okresu odbytej kary nie należy okres odbytej zastępczej kary pozbawienia wolności (art. 37 § 1, art. 84 § 2 i 3)”.14 Jest to o tyle całościowe ustosunkowanie się do problemu, że przez powołanie się na przepisy prawa materialnego zajęto stanowisko wobec kary zastępczej orzeczonej zarówno za nie uiszczoną grzywnę, jak i za nie wykonaną karę ograniczenia wolności.

W monografii poświęconej recydywie D. Pieńska stwierdza krótko: „Nie można (...) opierać ustalenia recydywy na odbyciu zastępczej kary pozbawienia wol­ ności (,..)”.15

Wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawie prawidłowego stosowania przepisów dotyczących przestępstw popełnionych w warunkach recydy­ wy 1# stwierdziły, że „przetz odbycie co najmniej 6 miesięcy (art. 60 § 1 k.k.) lub łącznie roku (art. 60 § 2 kJk.) kary pozbawienia wolności należy rozumieć faktyczne odbycie orzeczonej prawomocnie kary zasadniczej (...)”.17 Natomiast wyrok SN, na który powołuje się komentarz J. Bafii i im (wydanie z 1977 r.),18 odnosił się jedynie do z.k.p.w. wykonywanej zamiast kary ograniczenia wolności

Nie można wreszcie nie podnieść, że sądy przy stosowaniu art. 60 k.k. niejedno­ krotnie błędnie przyjm ują odbycie zastępczej k.p.w. za równoważne odbyciu zasad­ niczej kary .pozbawienia wolności.19

Reasumując, należy stwierdzić, że odbywanie z-ikp.w. za nie uiszczoną grzywnę samoistną nie jest odbywaniem kary pozbawienia wolności. Stwierdzenie to po­ winno mieć zasadnicze znaczenie przy formułowaniu przepisów o wykonaniu kary pozbawienia wdlności i przy interpretacji tych przepisów.

III. Wykonanie kary pozbawienia wolności

Przepisy kJk.w. o wykonaniu k.p.w. są pierwszym rozdziałem Części szczególnej* tegoż kodeksu. Rozdział ten (dziewiąty, biorąc pod uwagę systematykę całego kJk.w.) jest zatytułowany: „ K a r a p o z b a w i e n i a w o l n o ś c i ”. Punkt 3 tego rozdziału nosi z kolei tytuł „Wykonanie kary”. Wprawdzie art. 43 § 1 (pderwsizy tego punktu) stwierdza, że skazanego na karę pozbawienia wolności zasadniczą lub zastępczą

10 j . B a f i a, K. M i o d u s k i , M. S i e w i e r s k i : K odeks k arn y — K om entarz, W arszawu 1971. 11 T am że, s. 208, teza 1 6. u T am że, s. 224, teza 17. 18 I. A n d r e j e w , W. S w i d a , W. W o l t e r : K od ek s k a m y z k om e n ta rze m . W arszawa 1973. u T am że, s. 270, teza 6.

is D. P i e ń s k a : Z agad n ien ia r e c y d y w y w p ra w ie k a rn y m , W arszaw a 1974, s. 101.

16 Są to w y ty c z n e z dnia 22 gru d n ia 1978 r. VII K ZP 23/77, OSNKW nr 1—2/1979, poz. i. n T am że, teza 2.

18 W yrok SN z dnia 24 sty c z n ia 1976 r. IV KRN 97/75, OSNKW nr 6/1976, poz. 76.

19 P or. M. K u l c z y c k i : R e w izje n a d zw y cza jn e M inistra S p r a w ie d liw o śc i w spra­ w a ch k a rn y ch , „G azeta P raw n icza" nr 10 z 16.VJ980 r., s. 7.

"74 L • • z « k S ł u g o c k i Nr 2 (278)

sąd wzywa do stawienia się w zakładzie karnym w wyznaczonym terminie, ale jest to przepis t e c h n i c z n y , z którego nie wolno wyprowadzać wniosku tego ro­ dzaju, że zasadnicza k.p.w. jest tożsama czy też powinna być traktowana równoważ­ nie z zastępczą k.p.w. Zresztą inny przepis nie mógł tu być wprowadzony (usta­ nowiony), skoro zastępczą k.p.w. odbywa skazany w zakładzie karnym.

Natomiast skazany, który znalazł się w z.k., powinien otrzymać odpowiednią -(właściwą) grupę klasyfikacyjną i oznaczony dla niego rygor oraz powinien być od­ powiednio rozmieszczony w z.k. Celem tych decyzji jest zapobieżenie wzajemnej demoralizacji skazahych i stworzenie warunków sprzyjających stosowaniu zindy­ widualizowanych metod i środlkótw oddziaływania penitencjarnego (w myśl art. 44 § 1 k.k.w.).

Grupę klasyfikacyjną oraz rodzaj zakładu karnego i rygor, według którego ska­ zany odbywa karę, ustala się w zależności od wieku, poprzedniej karalności, wyso­ kości orzeczonej kary d czasu pozostałego do jej odbycia, stopnia demoralizacji i podatności na resocjalizację oraz charakteru przestępstwa.* *9 Tak stanowi art. 44 § 2 kJk.w. Postanowienie to odnosi się do wszystkich skazanych odbywających karę p.w. Przepis nie nakazuje traktować odrębnie odbywających zastępczą karę. Nie można go jednak odrywać od art. 7 § 2 kJk.w. stanowiącego, że ograniczenie praw skazanego nie może przekraczać granic niezbędnych db prawidłowego wyko­ nania orzeczonej kary.

0 klasyfikacji decyduje komisja penitencjarna (art. 45 £ 1 kJk.w.).*1 Przewidziane w art. 45 § 2 k.k.w. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości o możliwości zastrze­ żenia dla sądu penitencjarnego lub sędziego penitencjarnego wyłącznego prawa decydowania o rodzaju zakładu karnego lub rygoru — nie zostało wydane.

Jednakże grupy klasyfikacyjne i rygory skonstruowane są podstawowo dla zasto­ sowania ich wobec skazanych odbywających zasadniczą karę p.w. Odbywający karę zastępczą w tych zakładach są osobami niejako nietypowymi, ubocznymi, wyjątko­ wymi, jako coś z istoty swej obcego wobec „czystej” (podstawowej) populacji więziennej.

Dlatego pnzepisy o klasyfikacji więźniów nie mogą odnosić się do odbywających karę zastępczą w sensie powszechności ich stosowania. Sytuacja odbywających karę zastępczą powinna być specyficzna, wyjątkowa, a zarazem dokładnie sprecy­ zowana. Dlatego klasyfikacja skazanych powinna być wprowadzona w drodze prze­ pisów wykonawczych do art. 44 i art. 45 k.k.w. Tymczasem sytuacja prawna obowiązująca od wejścia w życie k.k.w., tj. od dnia 1 stycznia 1970 r.t nie pozostaje w zgodzie z przepisami kJk.w. w zakresie przepisów wykonawczych.

1 tak art. 212 § 1 kJk.w. stanowi, że Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Prokuratorem Generalnym PRL określi w d r o d z e r o z p o r z ą d z e n i a (podkreślenie moje — L.S.) regulaminy wykonawcze dotyczące kary pozbawienia wolnośai. Rozporządzenie takie nie ukazało się do dziś mimo jedenastoletniego okre­ su obowiązywania k.k.w.24 Surogatem nie przewidzianym przez k.k.w. (tj. prze?

z* K ry teria k la sy fik a c ji om aw iają: S. Z i e m b i ń s k i : op. c it., s. 45 i n^st.; J . S l i w o w s k i : P r a w o i p o lity k a p e n ite n c ja r n a , T o ru ń 1978, s. 128 i nast,

*i W ted y , g d y są d na p o d sta w ie art. 82 k .k . n ie o k reślił w w y ro k u rodzaju zak ład u k a r n e g o i ty p u ry g o ru w y k o n a n ia kary. J ed n a k że art. 82 k.k . n ie m oże m ieć za sto so w a n ia d o sk a z a n y c h na karą g rzy w n y sa m o istn ej, g d y ż w y r o k sk a zu ją cy w y m ierza im g rzyw n ą, a n ie karą p o zb a w ien ia w o ln o ści.

n s t w ie r d z e n ie to n ie zaw iera w sob ie n ic o d k ryw czego. P isa n o już o ty m , jak np. J . S l i w o w s k i : O p o tr zeb ie n o w y ch r e g u la m in ó w p e n ite n c ja r n y c h , ,.P a ń stw o i p r a w o ” a r 8/1880, s. 13.

Nr 2 (278) S k a z a n i o d b y w a j ą c y k a rą za n i« u i s z c z o n ą g r z y w n ą 75

art. 212 § 1) w zakresie wykonywania kary pozbawienia wolności jest obecnie obowiązujące zarządzenie nr 11 Ministra -Sprawiedliwości z dnia 25 stycznia 1974 r. w sprawie tymczasowego regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności.2* Obowiązuje ono od dnia 1 kwietnia 1974 r., a wydane zostało bez powołania się na ustawową podstawę prawną, co jest zupełnie zrozumiałe, gdyż takiej ustawowej podstawy prawnej nie ma.

Natomiast tenże sam art. 212 § 1 kJk.w. upoważnił Ministra Sprawiedliwości do w jd an ia innych pnzepiiisów niezbędnych do wykonania ikJkiw., co oczywiście nie oznacza, że może być poniechane wydanie rozporządzeń, gdy kk.w. wydanie ich wyraźnie przewiduje. Korzystając z tej delegacji ustawowej Minister Sprawiedli­ wości wydał zarządzenie z dnia 19 kutego 1974 r. w sprawie klasyfikacji skazanych oraz organizacji, zakresu działania a trybu postępowania komisji penitencjarnych.24 Obowiązuje ono od dnia 1 kwietnia 1974 r.

Jest to akt prawny niezbyt starannie — z punktu widzenia techniki legislacyj­ nej — opracowany. Już pierwszy paragraf (§ 1) tego zarządzenia zastał niefortun­ nie sformułowany, gdyż nadano mu brzmienie: „Skazanych na karę pozbawienia ■wolności o r a z s k a z a n y c h , w z g l ę d e m k t ó r y c h o r z e c z o n o z a ­ s t ę p c z ą k a r ę p o z b a w i e n i a w o l n o ś c i (podkreślenie moje — L.S.), dzieli się na grupy klasyfikacyjne oznaczone symbolem „P”, „M” i „R”.” — Sformułowanie to nie wyłącza wyraźnie możliwości zastosowania wobec odbywa­ jących zastępczą karę pozbawienia wolności grupy klasyfikacyjnej „R”, a w ramach grup klasyfikacyjnych „P” i „M” nie .precyzuje już wstępnie rygoru. O skutkach takiego sformułowania w rzeczywistości penitencjarnej będzie mowa w dalszym ciągu.

Do grupy klasyfikacyjnej „P” są zakwalifikowana skazani mający ukończone 21 lat, dotychczas nie karani lub którzy mimo uprzedniej karalności nie podle­ gają zaliczeniu do grupy klasyfikacyjnej „R” (§ 2). Grupa ta dzieli sfię na trzy podgrupy odpowiadające rygorom: „ P -l” — obostrzonemu, „P-2” — zasadniczemu i „P-3” — złagodzonemu (§ 3). W grupfie „P-3”, azyli w rygorze złagodzonym powinni się znaleźć skazani odbywający zastępczą karę p.w. za nie uiszczoną grzywnę orzeczoną samoistnie (§ 6 oraz § 6 pk t 2 regulaminu). Już tutaj ujawnia się pozorna sprzeczność z § 1 nie wyłączającym zastosowania do tych skazanych grupy „R”. Sprzeczność ta jest pozorna, gdyż odbywający z.k.p.w. za nie uiszczo­ ną grzywnę orzeczoną samoistnie powinni ją od-być w grupie „P-3”, oo w y­ raźnie i pozytywnie wynika z powołanych wyżej przepisów.

Do grupy klasyfikacyjnej „M” zostają zakwalifikowani skazani, którzy nie ukoń­ czyli lat 21 (§ 7). Grupa ta dzieli się na trzy podgrupy odpowiadające rygorom: „M -l” — obostrzonemu, „M-2” — zasadniczemu i „M-3’’ — złagodzonemu (§ 8). W grupie „M-3”, czyli w rygorze złagodzonym powinni się znaleźć skazana od­ bywający zastępczą karę pozbawienia wolności za nie uiszczoną grzywnę orze­ czoną samoistnie (§ 11 oraz § 2 pk t 2 regulaminu). Tu również ujawnia się po­ zorna sprzeczność z § ll nie wyłączającym zastosowania do tych skazanych grupy „R”. Sprzeczność ta też jest pozorna, gdyż młodociani odbywający z.k.p.w. za nie uiszczoną grzywnę orzeczoną samoistnie powinni ją odbywać w grupie „M-3’1 co wyraźnie d pozytywnie wynika z powołanych uprzednio przepisów.

Do grupy klasyfikacyjnej „R” zostają zakwalifikowani skazani w warunkach określonych w art. 60 k.k. oraz skazani za przestępstwa umyślne, jeżeli poprzed­ nio odbywali już karę p.w. jako recydywiści, a istnieje niebezpieczeństwo demo­

M Dz. Urz. M in isterstw a S p r a w ie d liw o śc i Nr 2, poe. 6.

70 L e s z e k S l u g o c k i Nr 2 (278)

ralizującego oddziaływania ich na innych skazanych, zwłaszcza gdy poprzednio przebywali już w ośrodku przystosowania społecznego lub gdy był wykonywany względem nich nadzór ochronny (§ 13). Grupa ta dzieli się na trzy podgrupy odpowiadające rygorom „R -l” — surowemu, „R-2” — obostrzonemu i „R-3” — za­ sadniczemu (§ 14).

Tak więc w grupie klasyfikacyjnej „R” pozornie mogą się znaleźć odbywający zastępczą karę p.w. orzeczoną za karę grzywny samoistnej, jeżeli poprzednio od­ bywali już karę pozbawienia wolności jako recydywiści, a istnieje zdaniem ko­ misji penitencjarnej niebezpieczeństwo demoralizującego oddziaływania tych ska­ zanych na innych skazanych, zwłaszcza gdy poprzednio przebywali już w ośrodku przystosowania społecznego lub gdy był wykonywany względem nich nadzór och­ ronny. Jak należy zakwalifikować skazanego, który odpowiada warunkom określo­ nym w § 13, bezpośrednio po znalezieniu się w z.k., gdy brak dokumentacji umożliwiającej ustalenie okoliczności wymienionych w tym paragrafie — tego

zarządzenie nie określa.

Zgodnie z § 16 zarządzenia do rygoru obostrzonego („R-2”) kieruje się skazanych, 0 których mowa w § 24 regulaminu. Wynika stąd że w zakładach karnych dla recydywistów odbywających karę p.w. skazanych w warunkach art. 60 k.k. (pkt 1), a także w zakładach karnych dla recydywistów mogą odbywać karę p.w. rów­ nież skazani za przestępstwa umyślne inne niż określone w ust. 1, jeżeli odbywali już oni karę pozbawienia wolności jako recydywiści, a istnieje niebezpieczeństwo ich demoralizującego oddziaływania na innych skazanych (ust. 2).

Skazanych, o których była mowa wyżej, kieruje się do ośrodka pracy dla recy­ dywistów. Do takiego ośrodka kieruje się również skazanego na zastępczą karę p.w. w zamian za grzywnę orzeczoną samoistnie (§ 16 ust. 2 zarządzenia). Roz­ strzygnięcie to jest nieoczekiwane, bo po prostu sprzeczne z uprzednio powołanymi przepisami. Unormowano bowiem zagadnienie odbywania zastępczej k.p.w. za sa­ moistną karę grzywny dla niektórych skazanych mających ukończone 21 lat w ten sposób, że dopuszczono odbywanie przez tych skazanych zastępczej kary p.w. orzeczonej za samoistną karę grzywny wraz ze skazanymi odbywającymi karę p.w w takich warunkach jakie są określon^ dla skazanych w warunkach art. 60 k.k., a także ze skazanymi za przestępstwa umyślne, jeżeli odbywali już karę p.w. jako recydywiści. Unormowanie takie jest obaleniem wszelkich zasad racjonalnej klasyfikacji skazanych i narusza zasady, jakie znalazły swój wyraz w art. 44 1 art. 7 § 2 k.k.w., a w szczególności zależność klasyfikacji i rygoru od orzeczonej kary (w rozważanym wypadku: kary grzywny samoistnej) i od charakteru prze­ stępstw, które zostały uznane przez sąd za nie zawierające poważnego niebez­ pieczeństwa społecznego, skoro wymierzono karę grzywny samoistnej. Rozstrzy­ gnięcie to sprzeczne jest też z trafnym stwierdzeniem komentarza do k.k. J. Bafii i in. (o czym była już mowa wyżej), że s p o s ó b w y k o n y w a n i a kary zas­ tępczej jest inny niż sposób wykonywania k.p.w. w stosunku do skazanych w wa­ runkach art. 60 k.k.

Tak więc możemy podsumować nasze dotychczasowe rozważania w ten sposób, że zastępcza kara pozbawienia wolności za nie uiszczoną grzywnę orzeczoną samo­ istnie powinna być wykonywana w grupach klasyfikacyjnych „M-3” lub „P-3”.25

Rozważmy teraz, jakie są następstwa zaliczenia skazanego do poszczególnej grupy klasyfikacyjnej i określonego rygoru. **

** T ak u jm u je tę sp raw ę p. W i e r z b i c k i : In d y w id u a liza cja p en ite n c ja rn a w P o lsce, W arszaw a 1976, s. 93.

Nr 2 (278) S k a za n i o d b y w a j ą c y ka rą ха n ie tile zc zo n ą g r z y w n ą ₇₇

Otóż skazani odbywający k.p.w. w rygorze złagodzonym (a więc „M-3”, „P-3”) mają, zgodnie z § 7 regulaminu, prawo do: 1) otrzymywania 30% należności za pracę, 2) wysyłania czterech listów prywatnych w miesiącu i otrzymywania ich bez ograniczeń, 3) korzystania z dwóch widzeń w miesiącu trwających po 30 minut, 4) dokonywania zakupów artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych za kwotę nie przekraczają jednorazowo 200 zł oraz całą kwotę dodatku za pracę uciążliwą lub szkodliwą dla zdrowia; zakupy te mogą być dokonywane dwa razy w miesiącu (§ 54 ust. 1 regulaminu), 5) korzystania z organizowanych na terenie z.k., w szerszym zakresie niż w rygorze zasadniczym, zajęć kulturalno-oświatowych, 6) otrzymywania w formie nagrody nie więcej niż 4 paczek żywnościowych w cią­ gu roku.

Natomiast skazani odbywający k.p.w. w rygorze zasadniczym (a więc „M-2”, „P-2”) mają zgodnie z § '4 regulaminu, prawo do: 1) otrzymywania 25% należ­ ności za pracę, 2) wysyłania i otrzymywania dwóch listów prywatnych w miesiącu, 3) korzystania z jednego widzenia w miesiącu trwającego 30 minut, 4) dokonywa­ nia zakupów artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych za kwotę nie przekraczającą jednorazowo 150 zł oraz za całą kwotę dodatku za prace uciążliwe lub szkodliwe dla zdrowia, 5) korzystania z organizowanych na terenie z.k. zajęć kulturalno-oświatowych, 6) otrzymywania w formie nagrody nie więcej niż 3 paczek żywnościowych w roku.

Wreszcie skazani odbywający k.p.w. w rygorze obostrzonym (a więc „M -l”, „ P -l”, „R-2”) mają, zgodnie z § IG regulaminu, prawo do: 1) otrzymywania 20% należ­ ności za pracę, 2) wysyłania i otrzymywania jednego listu prywatnego w miesiącu, 3) korzystania z jednego widzenia raz na dwa miesiące trwającego 30 minut, 4) dokonywania zakupów artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych za kwotę nie przekraczającą jednorazowo 100 zł oraz za całą kwotę dodatku za prace uciążliwe i szkodliwe dla zdrowia, 5) korzystanie z prasy, książek i z innych zajęć kulturalno-oświatowych wskazanych przez administrację zakładu karnego, 6) otrzy­ mywania w formie nagrody nie więcej niż dwóch paczek żywnościowych w roku W rygorze tym rozpoczynają odbywanie k.p.w. skazani na karę p.w. na czas nie krótszy od 10 lat albo na karę 25 lat p.w. (§ 9 ust. 1 regulaminu), a także skazani m.in. za przestępstwa o charakterze chuligańskim (§ 9 ust. 2 regulaminu).

Bez wchodzenia w szczegóły można stwierdzić, że poszczególne rygory od złago­ dzonego aż do obostrzonego oznaczają pogłębiające się ograniczanie uprawnień skazanych. I tak: w zakresie otrzymywania należności za pracę: 30%, 25%, 20%, w zakresie wysyłania listów: 4, 2, 1, w zakresie zakupów artykułów żywnościo­ wych i wyrobów tytoniowych: 200 zł, 150 zł, 100 zł, itd.

Muszę tu jeszcze podnieść, że poza grupami klasyfikacyjnymi i podgrupami odpowiadającymi rygorom stosowana jest w zakładach karnych dalsza klasyfikacja, nie mająca jednak podstaw prawnych ani w cyt. zarządzeniu, ani w regulaminie. Istnienie jej stwierdziłem w czasie badania akt więziennych populacji, o której będzie dalej mowa. Są to dwie dalsze klasyfikacje w ramach grupy „P” oraz po jednej w ramach grup „M” i „R”. W ramach grupy „P” odnoszą się one do skazanych odbywających k.p.w. w rygorze zasadniczym. Dalsza klasyfikacja „P-2/z” odnosi się do skazanych, którzy nie mogą być zatrudnieni na zewnątrz zakładu karnego,2* oraz do skazanych, którzy mogą być zatrudnieni bezdozorowo

л Is tn ie n ie tej pod gru p y k la sy fik a c y jn e j jest zu p ełn ie o ficja ln e. Por. J. G ó r n y : Z atru d n ien ie sk a za n y ch рога zak ład em k a rn y m , „ Z eszyty N a u k o w e In sty tu tu B adania P ra w a S ąd ow ego” n r 12, s. 151. A u tor te n tw ierd zi, że zn a lezien ie się sk a za n y ch w gru p ie „Р-2Л ” n astąp iło na Skutek od d alen ia się z m ie jsc a pracy (próby u cieczk i), M oje bad an ia n ie p otw ierd zają te g o poglądu.

78 L e s z • k S ł u g o c k l N r 2

(278)-poza zakładem karnym — „P-2/o”.27 W grupie zaś „M” w rygorze zasadniczym stwierdziłem dalszą klasyfikację „M-2/z.” Odnosi się ona do skazanych młodo­ cianych, którzy nie mogą być zatrudnieni na zewnątrz zakładu karnego. Natomiast w grupie klasyfikacyjnej „R” w rygorze obostrzonym stwierdziłem dalszą klasy­ fikację „R-2/z”. Odnosi się ona do skazanych, którzy nie mogą być zatrudnieni n a zewnątrz zakładu karnego.

Organem, który dokonuje klasyfikacji więźniów, są wspomniane uprzednio ko­ misje penitencjarne. Według art. 41 § 1 k.k.w. w zakładach karnych powołuje się komisje penitencjarne, które podlegają decyzji w sprawach przekazanych im przez k.k.w. i przepisy wykonawcze. Natomiast art. 45 § 1 k.k.w. stanowi, że o klasyfi­ kacji decyduje komisja penitencjarna. Wszelako sędzia penitencjarny uchyla lu b zmienia decyzje komisji penitencjarnej, jeżeli decyzja ta jest sprzeczna z prawem lub zasadami polityki penitencjarnej (art. 42 § 2 k.k.w'.). Do czasu rozstrzygnięcia sędzia penitencjarny lub prokurator mogą w myśl § 3 art. 42 k.k.w. wstrzymać wykonanie decyzji komisji penitencjarnej. — Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego PRL z dnia 23 grudnia 1966 r. w sprawie zakresu nadzoru sądów i prokuratur nad zakładami karnym i (...),28 stanowi w § 5, że w szczególności do zakresu nadzoru sprawowanego przez sąd należy kontrola i ocena: 1) działalności komisji penitencjarnych w zakładach karnych, 2) dokona­ nych klasyfikacji. Tak więc sędziowie penitencjarni powinni korygować niepra­ widłowości działania i omyłki komisji penitencjarnych w zakresie klasyfikacji skazanych.

IV. Klasyfikacja skazanych odbywających zastępczą karę — w świetle badań określonej populacji

Przedstawienie zasad klasyfikacji skazanych musi nas prowadzić do koniecz­ ności weryfikacji tych zasad w praktyce penitencjarnej. Trzeba bowiem ustalić, jak w praktyce przedstawia się klasyfikacja skazanych odbywających karę za­ stępczą, czyli jak ustanowione zasady działają w odniesieniu do konkretnych ludzi. Weryfikacja została przeprowadzona na populacji skazanych odbywających w okresie badań zastępczą karę pozbawienia wolności za nie uiszczoną grzywnę orzeczoną samoistnie.

Zbadana populacja liczyła 100 skazanych, w tym 91 mężczyzn i 9 kobiet. Każdy badany odbywał w dniu badania zastępczą karę pozbawienia wolności za nie uiszczoną grzywnę orzeczoną samoistnie. Badani odbywali zastępcze kary w za­ kładach karnych, aresztach śledczych, oddziałach zewnętrznych.

W zakładach karnych z każdym badanym przeprowadziłem wywiad kwestio­ nariuszowy i rozmowę ukierunkowaną. Każdy z badanych wypełnił testy psycho­ logiczne: 1) H.J. Eysenck’a inwentarz Osobowości (Maudsley Personality Inventory), oraz 2) Skalę P—L—T Crumbough’a i Macholick’a. Zbadałem akta więzienne każ­ dego z badanych, a także w sądach akta sprawy karnej (w której orzeczona zo­ stała kara grzywny samoistnej, zmieniona następnie na zastępczą karę pozbawie­ nia wolności) wraz z aktami wykonawczymi (jeśli były one prowadzone osobno, jak to czynią niektóre sądy). Zbadano również akta innych spraw badanych, gdy miały szczególne znaczenie. Uzyskane dane wpisywane były do opracowanego

kwestionariusza. * 26

27 w a k ta c h w ię z ie n n y c h u sta liłe m istn ie n ie d a lsze j jeszcze k la sy fik a c ji. N ie u d a ło się m i u sta lić jej ch arak teru i zak resu m ery to ry czn eg o .

Nr 2 (278) S k a z a n i o d b y w a j ą c y k a r ę za nie u i s z c z o n ą g r z y w n ą ₇₉

Badania w z.k. zostały przeprowadzone w okresie od października 1979 do dnia 9 czerwca 1980 r. Ich przeprowadzenie napotykało szereg trudności, które autor jedynie dzięki swemu uporowi i wytrwałości mógł przezwyciężyć. Nie będę jednak w tym miejscu wchodził w te szczegóły.29 Uzyskanie danych finalnych. 100 badanych tworzących populację przedstawia tę korzyść, że każdy badany to 1% populacji. Uzyskane dane i m ateriały badawcze zostały skategoryzowane we­ dług opracowanej instrukcji kodowej i naniesione na karty kodowe w celu ich kwantyfikacji. Są one częścią szerszych badań nad samoistną karą grzywny. P re­ zentowane w tym artykule zagadnienie — to fragment uzyskanych materiałów.

Wiek i płeć badanych prezentuje Tabela Nr 1. Przedstawia ona wiek na dzień, w którym zbadane zostały akta więzienne poszczególnego badanego.

T abela N r l — W iek i p leć sk a za n y ch w c h w ili b ad an ia

R azem d o 21 la t ; , „ , . p a w . 21 do „ , A 2a la t pow . 25 do 20 la t M | K pow . 30 do pow . 40 do 40 la t j 50 la t pow . 50 do 60 la t p ow . 60 la t M | K M K j M K M j K M K M K M K 91 9 6 1 19 2 26 24 2 10 2 4 1 2 2 1 1 — 100 7 21 26 26 12 6 '2

Najstarszy z badanych urodzony był w 1907 r., najmłodszy w 1961 r.

Z danych powyższej tabeli płyną dość nieoczekiwane następujące wnioski: 1) w populacji skazanych na samoistną karę grzywny zamienioną następnie na zastępczą karę p.w., którą skazani odbywają, osoby w wieku do 21 lat stanowią 7*/», 2) osoby w wieku do 30 lat — 51%, 3) osoby powyżej 25 lat do 40 lat — 52%, 4) a osoby w pełni wieku produkcyjnego (do 50 lat) — 92%. Nie mogę w tym miejscu nie zasygnalizować, że w mechanizmie orzekania i wykonywania kary grzywny samoistnej muszą tkwić jakieś poważne błędy, skoro taka jest właśnie struktura wieku odbywających karę zastępczą. Omawianie tych zagadnień prze­ kracza jednak ramy artykułu.

Na podstawie akt więziennych ustalono grupy klasyfikacyjne badanych, które prezentuje Tabela Nr 2. T a b ela N r 2 — G ru p y k la sy fik a c y jn e b a d a n y ch M-3 M -lfz M -l P-3 P-2/o 1 P-2/Z | R-2/z U R a zem 4 1 2 67 * 14 3 1 100

Z tabeli tej płyną następujące wnioski: 1) siedmiu młodocianych odbywało zastępczą karę w prawidłowo określanej grupie klasyfikacyjnej „M”, czterech (a więc połowa z nich) — w prawidłowo określonym rygorze „M-3”, a pozostali

w W b a d a n ia ch ty c h u ja w n iło się (chyba po raz p ierw szy w b a d a n ia c h p e n ite n c ja r n y c h ), n o w e p om ocnicze narządzie b ad aw cze — sam och ód . A u tor, aby p rzep row ad zić rw e badania, w zak ła d a ch k a rn y ch , p rzejech a ł w ła sn y m sam och od em 10 600 km .

L a t z a k S l u g o c k i _{Nr 2 (278)}

« 0

— w nieprawidłowo określonych rygorach, 2) spośród 92 dorosłych jedynie 67 ■odbywało zastępczą karę w prawidłowo określonej grupie klasyfikacyjnej i p ra­

widłowo określonym rygorze „P-3”, dwudziestu dwóch — w nieprawidłowo okreś­ lonym rygorze, wreszcie trzech — w nieprawidłowo określonej grupie klasyfika­ cyjnej „R”. Jeden skazany odbywał zastępczą karę w nieprawidłowo określonej grupie klasyfikacyjnej „U”. Jest to grupa stosowana wobec odbywających karę aresztu orzeczoną przez kolegia d/s wykroczeń. Istotnie, ów badany odbywał karę aresztu, a następnie karę zastępczą za nie uiszczoną grzywnę samoistną, wszelako po rozpoczęciu jej odbywania grupa klasyfikacyjna nie została mu zmieniona na właściwą.

Ponieważ 71 badanych (czterech w grupie „M-3” i 67 w grupie „P-3”) odbywało kadę zastępczą przy zastosowaniu prawidłowej klasyfikacji, a w stosunku do jed­ nego (grupa „U”) nastąpiło jedynie niedopatrzenie,80 przeto można stwierdzić, że 72 badanych nie wymaga dalszych rozważań nad ich sytuacją pod względem klasyfikacji. Natomiast co się tyczy pozostałych 28 badanych, to należy podjąć starania w celu ustalenia czynników, które wprowadzenie takiej nieprawidłowej

klasyfikacji umożliwiły bądź też nawet ją spowodowały.

Uwzględniono sześć czynników, których przyjęcie podyktowane jest uogólnie­ niami wynikłymi z badania akt więziennych.

Pierwszy z tych czynników to uprzednia karalność wynikająca z przesłanego do z.k. wyroku.

Drugi — to znajdowanie się w aktach więziennych danych Kartoteki Central­ nego Zarządu Zakładów Karnych, wykazujących uprzedni pobyt czy pobyty w z.k. w wykonaniu wyroków sądowych.

Trzeci to doprowadzenie (tzw. „zwykłe”) do z.k. przez MO.

Czwarty to doprowadzenie do z.k. przez MO w następstwie tzw. zarządzenia 0 poszukiwaniach miejscowych (art. 236 k.p.k.).81

Piątym czynnikiem jest doprowadzenie do z.k. przez MO w następstwie wy­ danych przez sądy listów gończych (art. 237 k.p.k.).

I wreszcie jako szósty czynnik występuje fakt, że badany ma do odbycia jesz­ cze inny wyrok, który ma być wprowadzony do wykonania po odbyciu kary zastępczej w badanej sprawie.

Uprzednia karalność badanych skazanych nie może mieć wpływu na ich klasy­ fikację, gdyż zakłady karne nie dysponują w swych aktach danymi CRS.82 Dla­ tego też czynnika tego nie brano pod uwagę. Mają one natomiast (powinny mieć) dane Kartoteki Więźniów i Tymczasowo Aresztowanych CZZK. Dane te wykazują uprzednie pobyty skazanego w zakładach karnych wraz ze wskazaniem sądu pierwszej instancji, sygnatury jego akt, podstawy prawnej skazania, początku 1 końca odbywania kary, daty warunkowego zwolnienia, daty zwolnienia na pod­ stawie amnestii itd. Kartoteka wykazuje dane mieszczące się w okresie ostatnich dziesięciu lat, kierując się zapewne przepisem o zatarciu skazania (art. 111 § 1 k.k.).

8 0 W edług A. T o b i s a (P raw o p e n ite n c ja r n e i p o lity k a p en ite n c ja rn a , P oznań 1978, s. 55) o d b y w a ją c y karę p ozb aw ien ia w o ln o ści w gru p ie „ U ” o d b yw ają ją w rygorze za sa d n i­ czym , co b y ło b y n ieu za sa d n io n y m ob ostrzen iem w o b ec o d b y w a ją c y c h k a r ę zastępczą za n ie u iszczan ą g rzy w n ę orzeczoną sa m o istn ie. Jed n ak że p u b lik o w a n e źródła p raw n e n ie p o tw ie r ­ d zają za sa d n o ści poglądu A. Tobisa.

si A rt. 236 k.p.k. ma za sto so w a n ie — poprzez art. 1 5 2 k .k .w . — w p ostęp ow an iu k ar­ n y m w y k o n a w c z y m . Por. J. B a l i a i i n n i : K o d ek s p o stęp o w a n ia k a rn eg o — K om en - taż, W arszaw a 1971, s. 275, teza 1.

Nr 2 (278) S k a za n i o d b y w a ją c y k a rę za n ie u isz c zo n ą g r z y w n ę ₈₁

Dane Kartoteki nie są bezbłędne, a nieścisłości prezentują podstawy skazania. Są one najczęściej powtórzeniem kwalifikacji zarzucanego czynu. W całej badanej po­ pulacji w 26 wypadkach nie było w aktach więziennych danych Kartoteki.* * *3

Występujące czynniki co do poszczególnych badanych odbywających karę za­ stępczą w innych grupach klasyfikacyjnych niż prawidłowe „P-3”) są przedstawione na Tabeli Nr 3.

T ab ela Nr 3 — C zyn n ik i w y stę p u ją c e p rzy n ie p r a w id ło w e j k la sy fik a c ji *4

Nr b ieżący Grupa k la sy fik a - | cy ju a Nr badanego C z y n n i k i U w a g i ■ 2 3 4 5 6 1 M-2/z 435 — — — X — — 2 M -l 447 — — X — — X 3 463 — — — X — — 4 P-2to 402 — X X — — X S 409 — X X — — — 6 429 — — X — — — 7 439 — X X — — X 8 459 — X X — — X 9 466 — — — — X — 10 491 — X X — — — 11 488 — ' — X — — — 12 P-2/z 413 — — — — X — 13 422 — — X — — —

14 424 X X N otatk a urzęd ow a: „Z ostał z a tr z y ­

m any, p o szu k iw a n y przez Sąd R e­ jo n o w y w Ł” — Z ak t są d o w y c h to n ie w y n ik a (L.S.).

1S

•

431 X N o tatk a słu żb o w a MO.: „ Z atrzy­

m a liśm y p oszu k iw a n eg o do o d b y ­ cia kary 35 d ni aresztu." — Isto t­ n ie, przed karą zastęp czą o d b y w a ł «reszt orzeczon y przez k o leg iu m d/s w yk ro cze ń (L.S.).

1« 422 — — _X — _— —

17 444 — — — — X —

18 445 — X X — _— — _{„R ysopis. S am ou szk od zon e obdie}

ręce i klatka p ie r sio w a .’’

19 45Q — X — — X —

20 45« _ — X — — —

21 480 X W ak tach w ię z ie n n y c h p ism o MO

t e b y ł p o szu k iw a n y liste m g o ń ­ czym . — N ie w y n ik a to z ak t są ­ d o w y ch (L.S.). 22 489 — — — — X — 23 490 — — X — — X 24 490 — — — X — — 23 500 — — X — — X 28 R-2/z 408 X X X — — - (art. Sl k.k.) 27 471 X X X — — — (art. 61 k.k.)

28 477 X X _{W ak tach w ię z ie n n y c h p o sta n o ­}

w ie n ie SW o u m ie szcze n iu w o.p.s. na sk u te k n ie w y k o n y w a n ia p oleceń w p op rzed n iej sp raw ie.

M K artotek a S k a za n y ch i T y m cza so w o A re sz to w a n y c h C entralnego Zarządu Z ak ład ów K ar­ nych . W d a lszy m ciągu u ż y w a ć b ęd ę sk rótu „ K a rto tek a ”.

*4 P o z y ty w n e w y stę p o w a n ie d a n eg o czy n n ik a ozn a czo n e Jest zn ak iem >rX". N ie w y stę p o w a ­ n ie d a n e g o czy n n ik a oznaczone Jest zn aktem „—

82 L e s z e k S l u g o c k i _{Nr 2 (278)}

Grupa badanych, co do których administracja penitencjarna zastosowała nie­ prawidłową klasyfikację, wykazuje najróżnorodniejsze kombinacje przyjętych wy­ żej sześciu czynników. Aby więc ustalić faktyczne przyczyny nieprawidłowej klasyfikacji, należy podzielić całą grupę na dwie części przez wyłączenie tych trzech badanych, do do których zastosowano grupę klasyfikacyjną „R-2/z”. Jest to bowiem odrębne zagadnienie.

W stosunku do pozostałych 25 badanych jeden zbiorczo ujęty czynnik jest dla nich wspólny, mianowicie „doprowadzenie przez MO”. Ponieważ doprowadzenie przez MO jest niemal regułą (patrz wyżej), przeto do samego tego czynnika nie przywiązuję tu wagi. Idzie tu raczej o bliższe sprecyzowanie pojęcia „doprowa­ dzenie”.

Doprowadzenie „zwykłe”, występujące samodzielnie, zostało stwierdzone tylko w sześciu wypadkach (badani: 429, 488, 422, 431, 442, 456). Jeden z badanych (431), na skutek omyłkowego pisma MO, został potraktowany jako ’’poszukiwany”, choć nim nie był.

Doprowadzenie po poszukiwaniach miejscowych, występujące samodzielnie, zo­ stało stwierdzone w czterech wypadkach (455, 463, 460, 498). Jednakże w jednym wypadku badany (460) został na skutek omyłkowego pisma MO potraktowany jako poszukiwany listem gończym.

Doprowadzenie po poszukiwaniach listem gończym, występujące samodzielnie, zostało stwierdzone w czterech wypadkach (466, 413, 444, 468). W jednym wypadku (badany 452) doprowadzenie po poszukiwaniach listem gończym wystąpiło wraz z danymi Kartoteki o uprzednim pobycie w z.k.

Doprowadzenie po poszukiwaniach miejscowych wespół z innym czynnikiem nie wystąpiło w żadnym wypadku.

Doprowadzenie „zwykłe” wespół z innymi czynnikami wystąpiło w 10 wypad­ kach, w tym: w 4 wypadkach, gdy badany miał jeszcze do odbycia inny wyrok (447, 424, 490, 500), w 3 wypadkach, gdy badany miał do odbycia jeszcze inny wyrok, a dane Kartoteki wykazywały, że uprzednio odbywał k.p.w. z innego wy­ roku (badani: 402, 439, 459), wreszcie w 3 wypadkach rozporządzano tylko danymi Kartoteki (409, 481, 445). W jednym wypadku (doprowadzenie zwykłe oraz dane Kartoteki — badany 445) klasyfikacja „P-2/z” była następstwem rysopisu bada­ nego: „Samouszkodzone obie ręce i klatka piersiowa”. W ani jednym wypadku uprzednia karalność wynikająca z przesłanego do z.k. wyroku ani też dane Karto­ teki (odrębnie) nie wystąpiły.

Powyższe ustalenia prowadzą nas do skonstruowania następującej r e g u ł y o g ó l n e j :

Doprowadzenie do z.k. przez MO w następstwie poszukiwań miejscowych lub poszukiwań listami gończymi, ewentualnie doprowadzenie „zwykłe” wespół z in­ nymi czynnikami jest podstawą zastosowania surowszej grupy klasyfikacyjnej i surowszego rygoru wobec odbywających zastępczą karę pozbawienia wolności za nie uiszczoną grzywnę samoistną. Samo doprowadzenie „zwykłe” jest jedynie wyjątkowo podstawą surowszej klasyfikacji.

Poza tymi rozważaniami dodać należy (i to jest właśnie przyczyną nieprowa- dzenia przez nas rozważań w ramach poszczególnych grup klasyfikacyjnych i ry­ gorów), że sytuacja w badanej dziedzinie kształtuje się różnie w poszczególnych zakładach karnych.

Nr 2 (278) S k a za n i o d b y w a j ą c y k a r ę za nie u isz c zo n ą g r z y w n ą 83

Jeśli zaś idzie o sytuację badanych skazanych, do których administracja peni­ tencjarna zastosowała grupę klasyfikacyjną „R”, to sprawa jest tu jednoznaczna. Wszyscy trzej zostali doprowadzeni do z.k. przez MO w doprowadzeniu zwykłym. Dwóch z nich było skazanych przy zastosowaniu art. 61 k.k., czyli że sądy odstąpiły od stosowania zasad określonych w art. 60 k.k. Skoro więc sądy odstą­ piły od stosowania zasad określonych w art. 60 k.k. i orzekły karę grzywny samoistnej, to nie było żadnych podstaw, żeby w płaszczyźnie penitencjarnej to stanowisko sądów miało być unicestwiane. Natomiast w jednym wypadku badany był uprzednio skazany z «astosowaniem art. 60 § 1 k.k. i przed nadaniem klasyfi­ kacji w aktach więziennych znalazło się postanowienie sądu wojewódzkiego o umieszczeniu badanego w ośrodku przystosowania społecznego.35 * Była to również klasyfikacja nieuzasadniona, gdyż nieprawomocne postanowienie sądu wojewódz­ kiego o umieszczeniu w o.p.s. nie może być podstawą do zastosowania grupy klasyfikacyjnej „R” w stosunku do odbywającego karę zastępczą za nie uiszczoną grzywnę samoistną.38

Możemy teraz przedstawić uogólniającą obserwację dla wszystkich skazanych odbywających zastępczą karę p.w. za nie uiszczoną grzywnę samoistną w grupach klasyfikacyjnych i rygorach surowszych tej treści mianowicie, że zastosowanie wobec tych skazanych surowszych grup klasyfikacyjnych i surowszych rygorów niż „M-3” i „P-3” nie znajduje podstaw w obowiązujących przepisach i jest na­ stępstwem decyzji administracji penitencjarnych nie mających oparcia w ustawie.

V. Rola obrońców w postępowaniu karnym wykonawczym w zakresie prawidłowej klasyfikacji skazanych

W postępowaniu karnym wykonawczym skazany może korzystać z pomocy obrońcy, jeżeli go ustanowił w tym postępowaniu. Wprawdzie art. 9 § 1 k.k.w. stanowi, że skazany może korzystać z pomocy obrońcy w postępowaniu przed są­ dem, co można uznać za następstwo specyfiki postępowania karnego wykonaw­ czego, ale sformułowanie to nie wyklucza pomocy prawnej, jakiej udzielić może obrońca skazanemu na podstawie przepisów ustawy o ustroju adwokatury przed organami administracji państwowej.37 Przecież zgodnie z art. 17 ust. 2 pkt 2 ustawy o ustroju adwokatury pomoc prawna polega na zastępstwie przed organami adm i­ nistracji państwowej i instytucji. Żaden przepis nie wyłącza tej pomocy prawnej przed organami administracji penitencjarnej. Zresztą interesujące nas w tym artykule zagadnienie, to znaczy możliwość wpływania obrońcy na zmianę wadli­ wej klasyfikacji skazanego dokonanej przez administrację penitencjarną, powinno być dokonane właśnie przez sąd penitencjarny (sędziego penitencjarnego),

Trudno bowiem przypuszczać, aby administracja' zakładu karnego, która doko­ nała błędnej klasyfikacji skazanego, na skutek działalności obrońcy klasyfikację tę zmieniła. Gdyby zaś rzeczywiście zmieniła na klasyfikację prawidłową, to

»5 M uszę tu jednak za u w a ży ć, że p o sta n o w ien ie sądu w o jew ó d zk ieg o m usiało b y ć n ie ­ praw om ocne, sk oro bad an y po od b yciu za stęp czej k.p .w . został w y p u szczo n y na w o ln o ść i do o.p.s. n ie został p rzetran sp ortow an y. W idocznie p o sta n o w ien ie teg o sądu zo sta ło na sk u te k zażalenia (art. 106 § 5 k .k.w .) u ch y lo n e.

w W a rty k u le sw oim pom ijam zu p ełn ie — aby n ie zaciem n ia ć obrazu — n aru szenia art. 125 $ 3 k.p.k. (spraw a doręczenia p ism są d o w y c h po p ra w o m o cn y m za k o ń czen iu p o stę p o w a ­ nia ju d y k a cy jn eg o ). P row ad zi to jed nak do zb yt p och op n ie w y d a w a n y ch p o sta n o w ień o w y ­ konaniu kary za stęp czej i do w y so k iej lic z b y d op row ad zeń przez MO do z.k.

Tak słu szn ie u w aża S. P a w e 1 a : K o d ek s k arn y w y k o n a w czy — K om entarz, W ar­ szawa 1972, s. 38.

84 L e s z e k S ł u g o c k i _{Nr 2 (278)}

sukces obrońcy byłby i tak ogromny. Natomiast dla uzyskania zmiany klasyfi­ kacji znacznie bardziej pewna jest droga, jaką doipuszcza art. 42 k.k.w.,3* w myśl którego sędzia penitencjarny uchyla lub zmienia decyzję administracji z.k., jeżeli decyzja ta jest sprzeczna z prawem lub zasadami polityki penitencjarnej.

Określenie niewłaściwej grupy klasyfikacyjnej wobec skazanego odbywającego zastępczą karę pozbawienia wolności za nie uiszczoną grzywnę samoistną jest sprzeczne zarówno z prawem jak i z zasadami polityki penitencjarnej: z prawem — gdyż zastępczą karę za nie uiszczoną grzywnę samoistną powinien odbywać skazany w grupach klasyfikacyjnych „M-3” bądź „P-3”, a z polityką penitencjar­ ną — gdyż ta nie może dopuszczać do tego, aby odbywający zastępczą karę za najłagodniejszą karę zasadniczą odbywali ją w grupach i rygorach ustanowionych dla sprawców przestępstw, za których popełnienie wymierzona została kara pozba­ wienia wolności. Nie mówię już o odbywaniu kary razem z recydywistami (za przestępstwa pospolite) oraz ze sprawcami przestępstw chuligańskich.

Art. 9 § 1 k.k.w. stanowiący, że skazany w postępowaniu przed sądem może korzystać z pomocy obrońcy, stanowi o obronie formalnej. Niemniej jednak w po­ stępowaniu karnym wykonawczym przysługuje również skazanemu prawo do obro­ ny materialnej przed nielegalnym i nieprawidłowym wykonaniem kary.88 89

Realizując obronę materialną skazanego obrońca, który uzyska informację o odbywaniu przez skazanego kary zastępczej w niewłaściwej grupie klasyfikacyj­ nej czy też w niewłaściwym rygorze, powinien się zwrócić do sądu penitencjarnego z odpowiednim wnioskiem. We wniosku tym powinien on wskazać grupę klasyfi­ kacyjną (ew. rygor), w jakiej skazany karę zastępczą odbywa, i podać, o zastoso­ wanie jakiej grupy (ew. rygoru) wnosi. Można zresztą przypuszczać, że samo zasygnalizowanie o zastosowaniu niewłaściwej grupy (czy rygoru) spowoduje dzia­ łanie sędziego penitencjarnego, który po zbadaniu sprawy wyda zarządzenie co do zastosowania prawidłowej grupy czy rygoru.

Uzyskanie prawidłowej grupy i prawidłowego rygoru dla skazanego odbywają­ cego karę zastępczą, niezależnie od uzyskania zastosowania „prawidłowych” ry­ gorów (uprawnień), ma ogromne znaczenie praktyczne dla skazanego. O różnicy w samych uprawnieniach była już mowa uprzednio. To praktyczne znaczenie uzyskania prawidłowej klasyfikacji (ew. rygoru) może doprowadzić do wcześniej­ szego znalezienia się skazanego na wolności. Przecież skazani odbywający karę za­ stępczą w grupie „M-3” lub „P-3” otrzymują 30% wynagrodzenia za pracę. Przy wynagrodzeniu np. 3 000 zł miesięcznie (w budownictwie) otrzymują oni ok. 900 zł miesięcznie do swej dyspozycji. Po uwzględnieniu dopuszczalnych wydatków (patrz wyżej) pozostaje jeszcze dla każdego ok. 600 zł miesięcznie, które skazani mogą przelewać na poczet nie uiszczonej grzywny i w ten sposób skracać odbywa­ nie kary zastępczej.

Duże znaczenie wychowawcze ma także fakt, że odbywający karę zastępczą w grupach klasyfikacyjnych „M-3” lub „P-3” nie stykają się z populacją więzienną skazanych poważnie zdemoralizowanych i mających za sobą „przeszłość” i „do­ świadczenia” przestępcze i penitencjarne.

88 Pot.: B. K o c h 1 J. S l l w o w s k i : Obrona w k od ek sie k arnym w y k o n a w c z y m , w k ład k a do nru 12 „ P a le stry ” z 1969 r., s. 17; E. H a n s e n : P rob lem y nadzoru p e n ite n ­ cjarn ego, W arszaw a 1976, s. 43 (ale bez b liższy c h rozw ażań).

3« Por. K. Ł o j e w s k i : Obrona i ob roń ca w p ostęp o w a n iu karnym w y k o n a w c z y m , „G azeta Sądow a i P en iten cja rn a ” nr 11 z 1970 r. Pogląd te n aprobuje (choć n ie w sposób zd ecy d o w a n y ) Z. S w i d a - Ł a g i e w s k a : S ą d o w n ic tw o p en ite n c ja rn e jako in sty tu cja p rocesow a, W arszaw a 1974, ł 59.

Nr 2 (278) S k a za n i o d b y w a j ą c y k a r ę za nie u isz c zo n ą g r z y w n ę 85

Trzeba jednak otwarcie powiedzieć, że skazani odbywający karę zastępczą bardzo rzadko orientują się w problematyce klasyfikacji i znaczenia klasyfikacji, jaka została im „przydzielona” wraz ze związanymi z tą klasyfikacją konsekwen­ cjami. Dlatego też sami nie ubiegają się oni o zmianę klasyfikacji i rygoru przez składanie wniosków i skarg czy to w postępowaniu administracyjnym, czy to przez wystąpienie do sądu penitencjarnego. Wprawdzie powołane wyżej zarządze­ nie z dnia 19 lutego 1974 r. w sprawie klasyfikacji skazanych (...) stanowi w § 36, że decyzje komisji penitencjarnej podaje się do wiadomości skazanych, jednakże nie precyzuje on, jaka ma pozostawać w aktach więziennych dokumentacja świadcząca o tym, iż decyzja została skazanemu podana do wiadomości. Akta więzienne nie dokumentują, że decyzja o klasyfikacji została podana skazanemu do wiadomości, a wypowiedzi skazanych świadczą, iż nie wiedzą o dokonanej klasy­ fikacji. Natomiast ustanowiony obrońca, rozporządzający wiedzą w zakresie prawa karnego wykonawczego, może stwierdzić, że została zastosowana wadliwa klasy­ fikacja (czy rygor), i w związku z tym może podjąć właściwe starania, aby ta wadliwa klasyfikacja została zmieniona na prawidłową.40 Analogicznie rzecz przed­ stawia się z rygorem. Gdy zmianę tę obrońca uzyska, chlubnie wypełni swój obrończy obowiązek.

Skazanemu odbywającemu karę zastępczą przysługują określone prawa. Przy­ sługują mu prawa publiczne, prawa cywilne, prawa socjalne.41 42 Jednakże przede wszystkim przysługuje skazanemu prawo odbywania kary zastępczej w prawidłowej grupie klasyfikacyjnej i prawidłowo określonym rygorze. To prawo jest bardzo istotne dla skazanego i sytuacja, jaka wytwarza się przy nieodbywaniu kary zastępczej w prawidłowo określonej grupie klasyfikacyjnej i w prawidłowym rygorze, jest bezpośrednio i żywotnią odczuwalna przez skazanego w ciągu odbywa­ nia kary zastępczej.

Skoro, jak wykazałem wyżej, 28% skazanych odbywających karę zastępczą odbywa ją w zaostrzonych warunkach (jest to ogólne sformułowanie), to dla obrońców otwiera się szerokie i wdzięczne pole do szczytnej realizacji obrony skazanego uwięzionego, by ten odbywał karę w warunkach zgodnych z prawem. Jest to pole działalności obrończej zupełnie dotychczas nie wykorzystane.41

Ta działalność obrończa to przykład obrony materialnej skazanego, realizująca art. 7 § 2 k.k.w., walcząca o to, aby ograniczenia praw skazanego nie przekra­ czały granic niezbędnych dla prawidłowego wykonania orzeczonej kary zastępczej. Jak dalece działalność obrończa jest na omawianym polu potrzebna, niech świad­ czy to, że w żadnej z badanych spraw nie zostało podjęte działanie sądów penitencjarnych (sędziów penitencjarnych), badających prawidłowość zastosowa­ nych grup klasyfikacyjnych i zastosowanych rygorów. Gdyby zostały zainicjowane działania obrońców, sądy penitencjarne musiałyby wkroczyć. Właśnie dzięki dzia­ łaniu obrońców sądy penitencjarne dojrzą problem, którego dotychczas nie mają w polu widzenia.

40 M ożna p rzypuszczać, że taka m y śl p rześw ieca ła B. K o c h o w i i J. S l l w o w -s k i e m u : op. cit., s. 25. A u torzy c i n ie w y m ie n ili jed nak "grupy k la sy fik a c y jn e j jako przedm iotu za in tereso w a n ia ob roń cy w p ostęp o w a n iu k arn ym w y k o n a w czy m .

41 Por. T. T a r a s : P raw a u w ię z io n e g o (w :) K sięga p om ią tk o w a ku czci prof. dra W itolda S w id y , W arszawa 1963, s. 262—276.

42 W praw dzie problem ten nie b ył p oru szan y w d y sk u sji red a k cy jn ej „G azety P r a w n ic z e j” i „ P a le str y ” pod zn a m ien n y m ty tu łem : „ A d w ok at w p ostęp ow an iu w y k o n a w czy m ; N ieo b ecn i racji nie m a ją ” („G azeta P ra w n icza ” nr 7 z I.IV19T9 r.), jed n a k że zn ik o m y udział a d w o k a tó w w p ostęp ow an iu karnym w y k o n a w c z y m jest fa k te m n iezap rzeczaln ym , o szeregu przyczyn stan ten d eterm in u ją cy ch w y p o w ia d a ł się w te jż e d y sk u s ji adw. Z. S k o c z e k .