Juliusz Kleiner

Kazimierz Wyka

Juliusz Kleiner

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 48/4, 259-278

J U L I U S Z A K L E I N E R A (24 IV 1 8 8 7 -2 3 I I I 1957) w h o ł d z i e p o ś m i e r t n y m z e s z y t t e n p r z y p i s u j e R E D A K C J A „ P A M I Ę T N I K A L I T E R A C K I E G O “

I.

R

O

Z

P

R

A

W

Y

KAZIMIERZ WYKA

Członek k orespon d en t PA N

JU LIU SZ K LEIN ER 1

Ju liu sz K lein er (24 k w ietn ia 1887 — 23 m arca 1957) należał do pokolenia hum anistów , k tó ry ch w ychow anie uniw ersyteckie i m ło­ dość naukow a przy p ad ły n a dziesięciolecie w yprzedzające pierw szą w ojnę światow ą. K tó re debiutow ało sam odzielnym i dziełam i n a przedprożu tej w ojny. K tó re n a k a te d ry uniw ersyteckie już nie dwóch, jak przed rokiem 1914 (Kraków, Lwów), lecz sześciu u n i­ w ersytetów polskich (Kraków, Lwów, W arszawa, Poznań, Wilno, Lublin) poczęło w stępow ać w raz z odzyskaniem niepodległości lu b jej oczywistą nadzieją. K tórego w iek dojrzały i główny dorobek naukow obadaw czy przypada na dw udziestolecie 1918— 1939. I k tó­ rego późny w iek m ęski i tw órcza starość rozgryw ają się w latach Polski Ludow ej — jeżeli okupacja hitlerow ska nie przecięła b ru ­ talnie biografii lu b nie podw ażyła sił, prow adząc do przedw czesnej śm ierci. M acierzysty u n iw ersy tet K leinera, lwowski, oraz jego ostat­ nia uczelnia, U niw ersytet Jagielloński, zostały tym i ciosami szcze­ gólnie dotknięte. K leinerow i p rzychylny los i um iłow anie jego osoby przez otoczenie oszczędziły tego okrucieństw a.

I kiedy w godzinę nieoczekiw anie w ybuchłej pogody w iosennej na krakow skim C m entarzu Rakow ickim oddaw aliśm y ziem i jego szczątki — ze w szystkim i honoram i, jak ie przystały pam ięci w iel­ kiego uczonego — m imo to pod przym kniętym i pow iekam i w idzia­ łem in n e pogrzeby na ty m sam ym cm entarzu, nauczycieli m oich pogrzeby. Pudełko z procham i Ignacego Chrzanowskiego, p rzysła­ ne z obozu koncentracyjnego, praw ie że potajem nie, w śród g ar- steczki obecnych niesione do pożyczonego grobowca przez wdowę po Profesorze; żelazne g ru d y łopocące o tru m n ę S tefana Kołacz­ kowskiego — pod zam kniętym i pow iekam i, w straszliw y, siekący wschodnim pow iew em m róz zimy roku 1940. N ajgorszej, po klęsce

w rześniow ej, i jak że przez to sam otnej dla naszego n aro d u zimy w ojennej!

Pokolenie to było trzecią z kolei g en eracją naukow o przygoto­ w anych, całkow icie przysposobionych do u p raw ian ia swej dyscy­ p lin y i św iadom ych jej w a rszta tu histo ryk ó w lite ra tu ry . A lbowiem gdzieś do r. 1870 w y stę p u ją tylko poszczególni i rozproszeni ba­ dacze. Jeżeli do pierw szej gen eracji zaliczyć takich uczonych, ja k S tan isław T arnow ski (1837— 1917), Józef T re tiak (1841— 1923), Ro­ m an P iła t (1846— 1906), P io tr C hm ielow ski (1848— 1904), jeżeli do drugiej zapisać tak ie nazw iska, ja k A leksander B rü ck ner (1856— 1939), W ilhelm B ruch nalski (1859— 1940), Jó zef K allenbach (1861— 1929), Ignacy C hrzanow ski (1866— 1940) — pokolenie, do którego przynależy Ju liu sz K leiner, było trzecim . Z jednej stro ny , dziedzi­ czyło ono w ym agania sw ojej dyscypliny, uznane w jej obrębie i recepcji społecznej za bezsporne, z drugiej zaś strony, w y­ m agania te w zbogaciło i posunęło naprzód — zgodnie z sytuacją w hu m anistyce europejskiej w latach swego w ychow ania u n iw ersy­ teckiego i d eb iu tu naukow ego.

J a k ie b yły owe w y m agan ia odziedziczone? Ja k ie zaś stan ęły w postaci zadania narzuconego przez górujące podówczas ten d e n ­ cje m etodologiczne w hum anistyce?

W śród w ym agań odziedziczonych, potw ierdzonych przez opi­ nię społeczną — i d e a ł w y c h o w a w c z y , zadania wychow aw cze lite ra tu ry ojczystej. Z arów no w sensie społecznie szerokim — oddziaływ anie poprzez w ielkie syntezy in d y w idu aln e lite ra tu ry polskiej: Tarnow ski, Chm ielow ski, B rückner, C hrzanow ski — jak w sensie bard ziej zawodowym , dotyczącym w ychow ania przyszłych następców n a k a te d rac h uniw ersyteckich o raz przyszłych nauczy­ cieli p rzed m io tu w szkołach średnich.

P raw ie w szyscy poloniści u n iw ersy teccy w dwóch pokoleniach w yprzedzających g en erację K leinera, w tej generacji zresztą rów ­ nież, przez d ługie la ta uczyli sam i po gim nazjach, zanim przeszli n a k a te d ry u n iw ersy teckie. N ieoczekiw anie nieraz o d n ajd u jem y ich w e w spom nieniach ów czesnych uczniów , gdy ci sam odzielnie weszli w k u ltu rę naro d o w ą — ja k np. nauczyciela na żeńskiej pensji, Ignacego C hrzanow skiego, w e w spom nieniach M arii D ąbrow ­ skiej. Podręczniki Chrzanowskiego, podręczniki i ujęcia K onstan­ tego W ojciechow skiego po dzień dzisiejszy są od s tro n y dydak­ tycznej i serdecznego um iłow ania przedm iotu zjaw iskiem tru d n y m do przew yższenia. Pew nie, że sp rz y ja ła tem u stabilizacja m etodo­

J U L IU S Z K L E IN E B ₂₆₁

logiczna ówczesnej polonistyki, brak gw ałtow nych w strząsów i prze­ łomów, a także ograniczenie analizy czysto literackiej do granic zdrowego rozsądku i przeciętnej wrażliwości — lecż n ie te czyn­ niki przecież były decydujące, jeżeli chodzi o ciepło i bezpośred­ niość ujęcia.

Ówczesna szkoła galicyjska, zarów no przez to, że była n asta­ wiona n a w ychow anie o charakterze czysto hum anistycznym , w k tó ­ rego ram ach studium lite ra tu ry ojczystej w spierało się n a długo­ trw ały m i pełnym w ysokich w ym agań studium łaciny i greki, jak dzięki tem u, że stw arzała doskonałe w arunki pracy osobistej n au­ czycielowi o pow ołaniu badaw czonaukow ym — sp rzy jała w y d at­ nie owem u ideałow i wychowawczem u. Jeszcze w latach m ojego dzieciństw a oddać chłopca do tzw. szkoły realnej, bez łaciny, zna­ czyło niew iele wyżej jak oddać go do szewca. Oczywista, że tak ustaw iona, m iała ta szkoła swoje rozliczne braki, że już n a przeło­ m ie stulecia w y ty k ali je ówcześni ideologowie i badacze Galicji, jak Stanisław Szczepanowski, ja k Franciszek Bujak, że — ja k napisze później B oy-Żeleński — do przy b ijania pieczątek na listach pole­ conych nie była konieczna znajomość aorystów . Nie o całości za­ gadnienia wszakże mówimy, lecz o w ycinku polonistycznofachow ym . W osobistej p rak ty ce uniw ersyteckiej Ju liusza K lein era ten ideał wychow aw czy u jaw n ił się przede w szystkim w jego latach lwowskich, kiedy pełnia sił pozw alała nie rezygnow ać z pełni zam ia­ rów. Oto nauczał on sam dydaktyki lite ra tu ry ojczystej, każdego roku prow adził nadto przeznaczone dla najm łodszych, lecz szeroko także przez innych słuchaczy frekw entow ane w yjaśnienia w stęp­ ne do studium uniw ersyteckiego h isto rii lite ra tu ry polskiej. Ten drugi obyczaj posiadał także Ignacy Chrzanowski, a zważmy, że nie istniał jeszcze podówczas „K o rb u t“.

W śród w ym agań odziedziczonych, w tym w ypadku potw ierdzo­ nych przez sam ą dyscyplinę i jej w ew nętrzne p raw id ła — i d e a ł f i l o l o g i c z n e j d o s k o n a ł o ś c i t e k s t u . Ideał tak i osiągnię­ ty został zarów no dzięki pozytyw istycznem u tra k to w a n iu zadań h isto ryka litera tu ry , jak dzięki sąsiedztw u filologii klasycznej, u sta­ lającej główne kanony postępow ania naukow ego w tej m ierze. U trw alony zaś został na sk u tek tego, że należy do zadań naukow ych, jakkolw iek się będą zm ieniać m etody jego rozwiązania, o kierun ku trw ały m i niezm iennym . W wyliczonych dwóch starszych od K lei­ n era pokoleniach byli filologowie: Rom an P iłat, W ilhelm B

ruch-nalsk i (B rückner bardziej b y ł natch n io n y m o dkryw cą tek stó w an i­ żeli p recy zy jn y m filologiem), k tó ry ch osiągnięcia i m etoda też nie u tra c iły w artości wzoru.

2

W indyw idualności Ju liu sza K le in e ra te w ym agania odziedzi­ czone w y stąp iły w zn akom itym układzie. Ju ż one sam e dałyby m u w y b itn ą pozycję w nauce: w ychow aw ca i filolog. Lecz w jego in d y ­ w idualności w sposób jeszcze dobitniejszy u jaw n iły się now e zadania historii lite ra tu ry jako nauki. Te, k tóre wyznaczone zostały przez ogólną m etodologię hu m anisty czną i p rąd y filozoficzne góru­ jące w latach jego młodości.

D w a zadania: n a jp ie rw zaproponow ane pod koniec X IX stu le ­ cia, w u jęciach p rzed e w szystkim W ilhelm a W indelbanda i H ein­ rich a R ickerta, na długo p rzed nim i up raw ian e przez W ilhelm a Dil- theya, a teraz dochodzące do uznan ia — u s t a n o w i e n i e p r z e d ­ m i o t u b a d a ń h u m a n i s t y c z n y c h . Ja k o rzekom o całkow i­ cie przeciw staw nego n aukom przyrodniczym w glądu w istotę zja­ wiska, a nie opisu p ra w rządzących zespołam i zjaw isk. P am ię­ tać w arto, z jak im entuzjazm em to rozgraniczenie przyjm o w ał np. S tanisław Brzozowski. Pokryw ało się ono n ad to z zaleceniam i filozoficznym i Bergsona, k tó reg o głów ny rozgłos p rzypad a w łaś­ nie na m łodość pokolenia K leinera. Bergsona, k tó ry rozum ow i od­ m aw iając p raw poznaw czych, p rzy znaw ał je in tu icji sięgającej nie do p raw , lecz do n iepochw ytnej zasadniczo istoty rzeczy. W po­ dobnym k ieru n k u zm ierzały też w pływ y ówczesnego neokantyzm u, w twórczości m istrza z K rólew ca podkreślającego nie ty le przeło­ m ow y c h a ra k te r k ry ty k i w ładz poznaw czych podjętej przez niego, ile n ieu ch w y tn y poznaniu w ygląd istoty rzeczy i zjaw isk, na k tóre w ładze owe się kieru ją.

Ju liu sz K lein er słuch ał b y ł w ykładów B ergsona i w zw iązku z rom antyzm em in te rp re to w a ł jego system . P rzed staw iając zaś w ściśle u dokum entow anej rozpraw ie Pojęcie idei u B erkeleya zam ykał takow ą zdaniem , k tó re bardziej brzm i jako w yznanie aniżeli jako w niosek tego jed y n ie filozofa dotyczący:

Niekonsekwencje te i niejasności [Berkeleya] są jednym z tych licznych w dziejach filozofii dowodów, jak trudne — może jak daremne jest usi­ łow anie, by usunąć przedział między poznaniem a bytem

1 J. K l e i n e r , P ojęcie idei u B erkeleya. W książce: Studia z zakresu li­

J U L IU S Z K L E IN E R ₂₆₃

Туш sposobem kodyfikow ał się u K leinera idiograficzny, zm ie­ rzający do opisu n iepow tarzalnej istoty, a nie nom otetyczny, zmie­ rzający do w y k ry cia i ustalenia p raw id eł — cel n a u k h um an i­ stycznych.

W obrębie tego ogólnego celu zadanie drugie — jego przenie­ sienie w sferę h istorii lite ra tu ry jako szczególnej i odrębnej dyscy­ pliny. Rzecz jasna, że nie każdy zakres badań rów nie się w niej poddaje idiograficznem u założeniu. K iedy badam y rozwój gatunku, kiedy pragniem y ustalić m iejsce form y wierszowej u danego pisa­ rza na tle trad y cji, staw ianiem rzeczy na głowie jest usiłować po­ stępow ać w sposób idiograficzny.

W stopniu o w iele w yższym poddaje się m o n o g r a f i a i n d y ­ w i d u a l n o ś c i p i s a r s k i e j . P o rtre t literacki, szeroko założona sylw eta, u p raw ian e przez w ielkich k ry ty k ó w literackich X IX s tu ­ lecia pierw ej, nim historycy lite ra tu ry u kształtow ali swoje w ym a­ gania m etodyczne, p o rtre ty S ainte-B euve’a, biografistyka histo­ ryczna C arly le’a — p o rtre t i m onografia w ty m kontekście nabie­ r a ją szczególnych p raw metodologicznych. Tw órcą bogato doku­ m entow anych i filozoficznie ro zp atryw anych p o rtretó w jest prze­ cież W ilhelm D ilthey, dopiero pod koniec długiego życia, w latach młodości K leinera, dochodzący do rozgłosu tw órca Erlebnis u n d

D ichtung.

Te now e zadania p odejm uje Juliusz K lein er jak n ik t w jego pokoleniu. Bardzo wcześnie, już przed rokiem 1914. Bardzo św ia­ domie, już podówczas w ykładając podstaw y swojej m etody. Bardzo erudy cyjn ie, um iejąc sprostać olbrzym im w ym aganiom m a te ria ­ łowym , kom paratysty czny m i filozoficznym, k tóre przed h isto ry ­ kiem lite ra tu ry staw iał ta k nakreślony cel badawczy.

Czyni to K lein er podejm ując kolejno p o rtre ty o najw yższej skali trudności — K rasiński, Słowacki, Mickiewicz. W świadomości ogółu i w w ychow aw czych zadaniach polonistyki tak i cykl n a jb a r­ dziej odpow iadał bow iem ideałow i pedagogicznem u. K lein er nie należał do ty ch uczonych, k tó rzy rozw iązanie now ych problem ów m etodologicznych egzem plifikują n a przykładach bądź pisarzach drugorzędnych czy jed y n ie dla fachowców doniosłych. A takow ał on frontalnie.

Jednocześnie dobór tych trzech w ielkich rom antyków przez J u ­ liusza K leinera to coś jak ostatnie św iadectw o złożone tra d y c ji trzech wieszczów jako jednego z pojęć, k tó re gdzieś od r. 1860 po

pierw szą w ojnę św iatow ą w yznaczały rolę lite ra tu ry rom antycznej w kształtow an iu św iadom ości narodow ej. P ojęcie tró jcy wieszczów było jeszcze w p ełn i żyw otne i niekw estionow ane, kiedy n a setną rocznicę urodzin K rasińskiego, w r. 1912, od jego postaci rozpoczyna K le in e r swój w ielk i try p ty k rom antyczny. M ożna zaryzykow ać p rzy ­ puszczenie, że prow adząc ów try p ty k w odw rotnym porządku, to znaczy rozpoczynając pisać od M ickiewicza, a pod koniec dwudzie­ stolecia m ając skończyć n a K rasińskim — byłb y zapew ne dzieła sw ojego nie dokonał.

K rasiń sk i bow iem w te d y w yraźnie ustęp ow ał i u stąp ił m iejsca N orw idow i jak o trzeciem u najw iększem u poecie rom antycznem u, m im o że tw ó rcy V a d e-m ecu m i K leo pa try n ik t ju ż nie chrzcił prze­ brzm iały m m ian em wieszcza.

K arierze ideow o-diterackiej N orw ida, polegającej n a n ajg łęb ­ szym zapom nieniu, brakow ało bow iem tego istotnego elem entu pojęcia „wieszcz“, jak im było szerokie i pozaartystyczne oddzia­ ływ an ie n a nad zieje polityczne i niepodległościow e ogółu. Norwid, o d k ry w an y w lata ch u n iw ersy teck ich K lein era przez M iriam a, n ig ­ dy go bliżej nie pociągnął. Inaczej niż Borowego. Nie posiadał bo­ w iem jeszcze ap ro b a ty społecznej i polonistycznej przed rokiem 1914. W obrębie zaś w ielkiego p o rtre tu literackiego — podobizna in­ dyw idualn a każdego u tw o ru , jego odrębność i różnice wobec kon­ te k stu historycznego. K orelatem bow iem dalszym postaw y idiogra- ficznej, dla lite ra tu ry n a d e r isto tn y m i ustalający m jej tylko p rzy ­ n ależn y przedm iot badań, takim w łaśnie k o relatem je st ż ą d a n i e o p i s u d z i e ł a l i t e r a c k i e g o w j e g o s w o i s t e j s t r u k ­ t u r z e ; sw oistym w yrazie i sw oistych zależnościach.

poetyka musi gruntownie w yśw ietlić pojęcie jedności organicznej dzieła poetyckiego, wskazać, co sprawia, że utwór sztuki nie jest zlepkiem luź­ nych fragm entów, lecz spójną całością z powiązanych przez wzajemną ścisłą zależność cz ęści2.

Z adaniem h isto ry k a lite ra tu ry je st badać ta k ustaw io n ą całość. Jednocześnie z K leinerem , dla odm iennych w szakże celów m eto­ dycznych i w ychodząc z innej tra d y c ji naukow ej, form ułu je to zadanie w ro zpraw ie H istoria litera tu ry i p o e ty k a K azim ierz Wóy- cicki. Jeszcze w cześniej p op ierając je sw oją książką, nieprzedaw - n ion ą jak o w yznacznik zak resu badań, chociaż pozostaw ioną daleko

2 K. W ó y c i e k i , H istoria litera tu ry i poetyka. Warszawa 1914, s. 63. P r a c e T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o Wa r s z a w s k i e g o . Wy- dział I: Językoznaw stwa i Literatury. Nr 4.

J U L IU S Z K L E IN E R ₂₆₅

w ty le jak o ich w ynik — Forma dźw iękow a prozy polskiej i w ier­

sza p o lsk ie g o 3. Jednocześnie też zasady D iltheyow skiej hum ani­

sty k i idiograficznej w ykłada, dokładnie oraz z aprobatą, znakom ity germ anista dw udziestolecia m iędzywojennego, Z ygm unt Łem picki (1886— 1943).

W łasne sform ułow anie K leinera, pomieszczone w e w stępie do m onografii Słowackiego, przedstaw iony tu ta j zespół postulatów ogólnych w ich odniesieniu do badań historycznoliterackich chyba n ajlepiej określa i ujm uje:

Celem tych badań jest wniknięcie w organizm dzieła poetyckiego, w y­ jaśnienie jego logiki wewnętrznej, odsłonięcie jego fizjognomii indyw i­ dualnej. Obok odrębności indywidualnej wystąpić mają wyraźnie linie zespalające każdy utwór z utworami poprzednimi i następnymi, pozwala­ jące wskazać ew olucję motywów, idei, uczuć, historię artyzmu i osobi­ stości; zarazem ujawnić się mają związki, które dadzą twórczość Sło­ wackiego włączyć w całość poezji polskiej i w całość romantyzmu. Jeśli badania doszły do rezultatów odpowiednich, to zarysuje się na ich pod­ staw ie indywidualność twórcy w jedności swej i logice; ale nie może ona przesłonić — indywidualności u tw orów 4.

Jak że znam ienne to w yznanie! W raz z p rak ty k ą tw órczą bada­ cza pozw ala ono jeszcze dokładniej wyznaczyć jego m iejsce w śród kierun k ó w badaw czych w yw odzących się ze wspólnego gniazda idio- graficznego. Bo byłoby pow ażnym błędem pozycję K leinera utoż­ sam iać z pozycją W óycickiego czy Łempickiego, czy Kołaczkow­ skiego — nie ty lk o ze w zględu n a zakres podejm ow anych tem a­

tów. i

Dla K leinera p o z n a n i e i d i o g r a f i c z n e d o k o n u j e s i ę p o p r z e z w i d z e n i e h i s t o r y c z n e . I kiedy konsekw encją ustalonego odrębnie przedm iotu badań historycznoliterackich sta je się w dw udziestoleciu ujęcie stru k tu ralisty czn e tych badań czy form alistyczne, podkreślające rolę chw ytu w konstrukcji, kiedy w reszcie obydw a te dążenia p rzestaną się liczyć z historycznym widzeniem i historyczną oceną dzieła i pisarza, K lein er założy pro­ test. P ro te st w im ię dziedzictw a historyzm u w nowoczesnej h u m ani­ styce. Takim będzie jego stanow isko wobec M anfreda K ridla i jego p ro g ra m u 5, tu ta j należy szukać powodu gw ałtow nej kontrow ersji

3 K. W ó y c i c k i , Forma dźw iękow a pro zy polskiej i w iersza polskiego. Warszawa 1912.

4 J. K l e i n e r , Juliusz Słowacki. Dzieje twórczości. Wyd. 3. T. 1: Tw ór­

czość młodzieńcza. Lwów 1924, s. II.

5 J. K l e i n e r , H istoryczność i pozaczasowość w dziele literackim . P a - m i ę t n i k L i t e г а с к i, XX XIII, 1936, s. 235—241.

ze S tefan em Kołaczkow skim z ra c ji pierw szego tom u M ickiew i­

cza 6.

To w reszcie zapow iada cytow ane w yznanie w ia ry naukow ej : „Obok odrębności indyw idualnej w ystąpić m ają w yraźnie linie ze­ sp alające każdy u tw ó r z u tw o ram i poprzednim i i n astę p n y m i“ .

3

Takiej zapow iedzi rep likow ał sam Ju liu sz K leiner. R eplikow ał sw ojem u podstaw ow em u dążeniu badaw czem u w n astęp ujących sło­ wach:

Jeśli nauka, zam iast tworzyć uproszczone schematy, pragnie wedrzeć się w pełne bogactwo życia, jeśli n ie widzi jedynego celu i jedynej war­ tości poznania w dotarciu do najogólniejszych praw i pojęć, lecz uzna za uprawniony cel dążeń intelektualnych także przeciwległy biegun, w nik­ nięcie w skom plikow aną rozmaitość przejawów indywidualnych — w tedy piętrzą się coraz now e trudności, coraz cięższe do przełamania, i budzi się niekiedy m yśl, czy nie są to usiłowania złudne i bezowocne, czy nie rozciągają się tutaj dziedziny pozanaukow e7.

K to wie, czy w słow ach tych nie brzm i echo gorzkiego, m ądrego i sceptycznego sform ułow ania, od któ reg o G oethe rozpoczyna D ich­

tu n g u n d W a hrh eit (K leiner b y ł przecież w y b itn y m znaw cą tego

tw órcy) :

głównym zadaniem biografii jest chyba pokazanie człowieka na tle jego epoki i w ykazanie, w jakiej m ierze w szystkie okoliczności współczesne przeciwstaw iały mu się, a w jakiej mu sprzyjały, jak na tym tle kształ­ tow ał sobie pogląd na św iat i ludzi i w jaki sposób odzwierciedlił to na zewnątrz, jeśli był artystą, poetą czy pisarzem. Jest to jednak zadanie prawie niewykonalne, człowiek m usiałby bowiem znać siebie i swoją epo­ kę: siebie, by stwierdzić, czy pod naporem okoliczności zewnętrznych po­ został zaw sze taki sam, epokę zaś jako nurt porywający zarówno chęt­ nych, jak opornych, kształcąc ich i urabiając tak dalece, że można chyba powiedzieć, iż każdy, chociażby tylko dziesięć lat wcześniej czy później urodzony, byłby, co się tyczy w łasnego wykształcenia i oddziaływania na zewnątrz, niem al zupełnie innym człow iek iem 8.

6 S. K o ł a c z k o w s k i , Do lum in arzy m o je j parafii. Na marginesie mo­ nografii Kleinera o Mickiewiczu. M a r c h o ł t , I, 1934, nr 1, s. 194—196. — S. S k w a r c z y ń s k a , W spraw ie charakteru m onografii K lein era o M ic­

kiew iczu. R u c h L i t e r a c k i , X, 1935, nr 1, s. 6—10. — S. K o ł a c z k o w ­

s k i , O dpow iedź Pani S. S kw a rczyń sk iej. T a m ż e , s. 11—12.

7 J. K l e i n e r , A naliza dzieła. W książce: S tudia z zakresu literatury

i filozofii, s. 149.

8 J. W. G o e t h e, Z m ojego ż y d a . Zm yślenie i prawda. Przełożył Ale­ ksander G u t t r y . T. 1. W arszawa 1957, s. 7—8.

J U L IU S Z K L E IN E R

267 I znów — jakże znam ienne i jakże cenne jest to wyznanie! Świadectwo, że Juliu sz K leiner całkowicie był świadom, w jak ą to podróż w ybiera się uczony poszukując szczęśliwych wysp idiogra- ficznych. T rzeba było niezw ykłego, spotykanego raz *na pokolenie układ u osobistych właściwości badacza, ta le n tu wrodzonego i cnót nabytych, ażeby sprostać podobnej podróży. Bo rozw iązanie dyle­ m atu nastąpiło tak, ja k to w skazuje Bergson w Ew olucji tw ó rc ze j:

Do istoty rozumowania należy zam ykanie nas w kole tego, co dane. A le czyn rozrywa koło. Kto nigdy nie widział człowieka pływającego, powie­ działby może, że pływ anie jest rzeczą niemożliwą, ponieważ aby nauczyć się pływ ać, trzeba zacząć od utrzymywania się na wodzie, a w ięc umieć już pływać. W istocie, rozumowanie będzie mnie zawsze przygważdżało do lądu. Ale jeżeli po prostu rzucę się w wodę bez obawy, będę się naj­ przód jako tako utrzymywał na wodzie, szamocąc się w niej, i stopniowo dostosuję się do tego nowego środowiska, nauczę się pływać. Podobnie też w teorii jest to rodzajem niedorzeczności chcieć poznawać inaczej niż za pomocą umysłu; ale jeżeli śmiało przyjmiemy niebezpieczeństwo, może czyn przetnie ten węzeł, który rozumowanie zawiązało i nie rozw iążeB.

P rzypom nijm y te konieczne właściwości badacza. Przede w szyst­ kim zdum iew ająco w czesna dojrzałość naukow a. Rów nie wczesna , dojrzałość zainteresow ań ogólnych, nie tylko czysto naukowych. N a tu ra nie poskąpiła np. K leinerow i w ybitnych uzdolnień i upodo­ bań m uzycznych. Pierw sze, zupełnie dojrzałe naukow o rozpraw y 0 Słow ackim p u b lik u je K leiner w dw udziestym roku życia (1906; rozpraw y o patrioty zm ie poety, o Królu-D uchu). W dw udziestym drugim roku życia posiada dw a doktoraty, z zakresu polonistyki 1 germ anistyki, obydw a w stopniu najbardziej pochlebnym . S tu ­ diuje pod k ieru n k iem K azim ierza Twardowskiego filozofię ścisłą. Przygotow anie naukow e K lein era nie ogranicza się zatem jedynie do znakom itego zapanow ania n ad pełnią wiedzy i ap a ra tu poznaw ­ czego w zakresie lite ra tu ry ojczystej.

I kiedy w r. 1912 ogłasza sw oje pierw sze w ielkie dzieło, Z y g ­

m u n t K rasiński (,,Dzieje m yśli“), k tó re przyniosło m u hab ilitację

w uniw ersytecie lw ow skim — plan i zakres tego rzadko spotyka­ nego żywota naukow ego jest już gotów we w szystkich swoich głów­ nych liniach. Tego żywota, o którym po jego w ypełnieniu jakże słusznie i z k rop lą gorzkiej m ądrości napisze Jaro sław Iw aszkie­ wicz:

9 H. B e r g s o n , Ewolucja tw órcza. Przełożył Florian Z n a n i e c k i . Warszawa 1957, s. 173.

B ył przedstaw icielem tego w ieku i tego pokolenia, gdy jeszcze słowo to [humanizm] m iało pełną wartość, gdy znaczenia jego nie podkopał ża­ den sceptycyzm. Droga Kleinera, jaką w ytknął sobie od najwcześniejszej młodości, była niezw ykle prosta i jasna. Jeden z niew ielu to ludzi na­ szych czasów, który m ógł się przygotować do odejścia z pełną św iado­ mością w ypełnienia sw ej m isji na ziemi. Przykładna śmierć Juliusza Kleinera n ie będzie zapew ne udziałem przedstawicieli nowych pokoleń, których drogi boleśnie się powikłały, potargały i — poplątały w dysonan­ sow ych akordach naszej w spółczesn ości10.

P lan i zakres żyw ota h u m anisty by ł gotów. Pierw sze rozpraw y filozoficzne (o B erkeleyu). P ierw sze i obow iązujące odtąd au to ra ro zp raw y m etodologiczne (konstrukcja pojęcia rom antyzm u, p rzed­ m iot i zakres bad ań literackich). P e łn a znajom ość puścizny ręko­ piśm iennej Słow ackiego i już wów czas (U kład i te k s t dzieł J u liu ­

sza Słow ackiego, 1910) podana w stosunku do jubileuszow ego w yda­

n ia G ubrynow icza i H ahna w łasna kontrpropozycja filologiczna. Z dum iew ająca w ścisłości i in tu ic ji podstaw a tak przyszłej mono­ g rafii poety, ja k d w u k ro tn ie podejm ow anego i n iestety nie ukoń­ czonego w y d ania jego D zieł w szystkich .

Szybkość dojrzew an ia naukow ego i szybkość pracy przy całko­ w itej jej gruntow ności b y ły ju z wówczas — i pozostały — niepo­ rów nane. J e st coś zuchw ałego w notatce, ja k ą dzieło o K rasińskim zostało zaopatrzone: „rozpoczęte w P a ry żu w lutym ) ukończone we Lw ow ie w e w rześn iu 1911“. Osiem m iesięcy, dw a pow ażne tomy! Zw ażm y nadto, że z piórem ledw o obeschniętym po korekcie tych tom ów K lein er zasiada naty ch m iast do m onografii Słowackiego. Do w ybuchu w ojn y — pó łtora tom u m a w rękopisie. Chciałoby się pow tórzyć za G odziną m y śli, gdy m ow a w niej o genialnie zdolnych przyjaciołach rom antycznych:

Młoda pamięć obu, Ogromna pamięć, z m yśli uwita łańcucha, Świadczyła o istności przedżywotnej ducha.

Ta wczesna dojrzałość w spierała się na cnotach n a b y ty ch i tak pogłębionych, że w y ra sta z nich trw a ły habitus badacza, w spie­ ra ła się też n a szczęśliw ych d arach losu, k tó ry m i K lein er został w y jątko w o obdarzony i zaopatrzony. W śród tych d rugich bodaj jed en d ar w spom nijm y, godzien zazdrości i podziw u — f e n o ­ m e n a l n a p a m i ę ć . Ż yw otna, usłużna, giętka, trw a le przecho^ w ująca sw oje zdobycze pam ięć. Jeżeli pam ięć to zarów no władza

10 J. I w a s z k i e w i c z , O hum anizm ie. T w ó r c z o ś ć , XIII, 1957, nr 5, s. 148.

J U L IU S Z K L E IN E R ₂₆₉

zapom inania i spychania z jej stołu przysw ojonych już elem entów, ja k w ładza ich zatrzym y w ania — to K lein er obdarzony był w y­ łącznie ty m drugim jej skrzydłem .

Dw a przypom nienia. W ro ku 1934 jako styp end ysta baw iłem w Paryżu. P rzy p ad ała setna rocznica pow stania w tym m ieście

Pana Tadeusza, jed y n a w ielka rocznica m ickiewiczowska, jak ą moż­

n a było obchodzić w dw udziestoleciu. W k o ry ta rzu B iblioteki Polskiej spotykać się jeszcze daw ał Józef M ickiewicz, najm łodszy syn Adam a, ów Józio, k tó rem u w ielki ojciec przepow iadał w listach, że będzie poetą. D ziw ak mocno sfrancuziały — lecz to do rzeczy nie należy. Do ojca tak podobny, ja k gdyby jego m edalion postarzał się i przechadzał w śród pokoleń następnych, św iadek nie tych

czasów.

Na rocznicę przy by ła delegacja Polskiej Akadem ii L iteratu ry . Pośród niej Ju liu sz K leiner, jed y n y historyk lite ra tu ry w ybran y do tego grona pisarzy. Słyszałem go podówczas po raz pierw szy. W znakom itej francuszczyźnie, bez zgubienia w ątk u bodaj n a p arę sekund, m ów ił w Collège de F rance na tem a t M ickiew icz et son

épopée nationale.

Dw adzieścia dat później. Sala Okrągłego Stołu w w arszaw skim Pałacu Staszica n ie łatw o powiedzieć, dzięki czemu je st ta k spo­ sobna do obrad i dyskusji o charak terze raczej intym nym lu b roboczym. Może jej u m iar klasycystyczny, może najpiękniejszy z licznych pejzażów stolicy w idoczny z jej w szystkich okien, może dlatego, że pod pejzażem ty m trw a w źrenicach p u sty cokół pom ­ nika, p o rta l i w ieże kościoła św. K rzyża przekrojone n a ukos bombą, w ypalona persp ek ty w a K rakow skiego Przedm ieścia, w k tórej w go­ dziny w ieczornej w ędrów ki szarpią się i zgrzytają oderw ane rynny. Juliusz K lein er w ygłaszał — z pam ięci — odczyt o układzie i kolejnych redakcjach Z aw iszy Czarnego Słowackiego. Dopiero te ­ raz rozsupłał on do końca i definityw nie ten pełen zagadki węzeł filologiczny. Tak się złożyło, że m iałem przed sobą napisany jego tekst, przeznaczony do P a m i ę t n i k a L i t e r a c k i e g o 11, i ukradkiem porów nyw ałem bieg słowa m ówionego z du ktem na­ pisanego. Znów zdum ienie: n a w e t kolejność w yrazów w zdaniu nie została przesunięta!

Po skończonym odczycie i dysk u sji zapytałem , ja k się to stało, że dopiero tera z rękopis Z a w iszy Czarnego jak gdyby się sam upo­

11 J. K l e i n e r , „Zawisza C zarny“ Słowackiego. Ustalenie układu dzieła. P a m i ę t n i k L i t e r a c k i , XLV, 1954, z. 2, s. 305—354.

rządkow ał, ja k gd yby żadnych tajem nic nigdy n ie zaw ierał. Usły­ szałem filu te rn ą z pozoru odpowiedź: „Proszę pana, to ta k ja k z tru d n iejszy m rom ansem k ry m in alny m . C zterdzieści la t czytania i rom ans się ro zw iązu je“. Odpowiedź, chociaż podaw ała in n e w y ­ m ia ry czasu, była z tego sam ego m ate ria łu co n o ta tk a pod te k ­ ste m rzeczy o K rasińskim .

D ar słowa. D a r s ł o w a m ó w i o n e g o i p i s a n e g o . W Polskiej A kadem ii L ite ra tu ry znalazł się b y ł Ju liu sz K lein er zarów no jako h isto ry k lite ra tu ry k lasy zrów nującej tę dyscyplinę z w y b itn y m pisarstw em , jak też jako stylista, jako człowiek samo­ dzielnie i w sposób zawsze dla niego rozpoznaw alny p an u jący n a d słowem . Jeg o sty l p isarsk i posiada sw oistą patynę, niełatw ą do p rze­ analizow ania. Udział toku uroczystego, uniezw yklenie sk ład n i o cha­ ra k te rz e ja k gdyby archaizacyjnym tw orzy głów ną bodaj w łaści­ wość jego p isa rstw a naukow ego. Zw łaszcza specjalne je st w nim m iejsce p rzy m iotn ik a i przyd a wki, stosow anie inw ersji, będącej w sty lu polskim za w zorem łaciny pow szechnie uży tk ow any m środ­ kiem patetyczności i uniezw yklenia, stosow anie jej n ie w całości u k ład u zdaniowego, lecz jedynie w n astęp stw ie rzeczow nika i jego określeń.

O sto su nku pokoleń różnych do dzieła s z t u k i 12 — to je s t ty tu ł K leinerow ski.

Powracał w nim [w poem acie Lambro] poeta do obrazów ulubionych, z którymi pieściła się już dawniej jego fantazja. Znowu, jak w Mnichu, rysował m u się w wyobraźni poetyckiej klasztor orientalny na skale w yniosłej, w śród palm sm ukłych 13.

To je st zd an ie K leinerow skie: „na skale w yniosłej, w śród palm sm u k ły ch “.

D ar słow a m ówionego. To n ie ty lk o k a p ita ln y w ykładow ca, to był rów nież św iadom y sw ojej sztu ki oratorsikiej krasom ówca. J a k ­ kolw iek bardzo odm ienny w sw oich indyw idualnych sposobach, b ardziej uro czysty i patetyczny, n ie tak schludny w doborze w y­ razów i nie ta k dow cipny, należał do podobnej rodziny krasom ów ­ ców uniw ersyteckich, co niezapom niany w słow ie żyw ym Ignacy Chrzanow ski. Lecz Chrzanow ski każdy w yk ład m iał napisany. Nie

12 J. K l e i n e r , O stosunku pokoleń różnych do dzieła sztuki. C z a s , LXXXV, 1933, nr 294.

J U L IU S Z K L E IN E R ₂₇₁

czytał, m ów ił w edle pamięci, ale tek st napisany kład ł przed sobą niczym d y ry g en t tru d n ą p a rty tu rę . N a swoim jubileuszu, kiedy w r. 1936 w ręczaliśm y m u w K rakow ie księgę pam iątkow ą ucz­ niów, przyznał się, że jednego w ykładu w życiu nie w ygłosił bez przygotow ania uprzednio n a piśm ie tekstu. W tych okolicznościach m ożna było w ykładać pięknie, a nie chłeptać pośpiesznie sw oją p re­ lekcję — jak to dzisiaj czynim y — niczym zupę w u niw ersytec­ kiej stołówce.

Ten sty l m ów iony nie był jedynym , jakim K lein er władał. Innym się ukazyw ał w* dyskusjach, dysputach i n a fachow ych ze­ b raniach naukow ych. P rzed e w szystkim czujnym , znakom itym słu­ chaczem. Nie m iał zw yczaju czekać, aż inni zabiorą głos w dy­ skusji. Zazwyczaj rozpoczynał pierwszy. Form ułow ał i uściślał tezy referen ta. W idać było, że już się odcisnęły w m aterii jego chłonnej pam ięci i tam pozostaną. Sw oje zaś stanow isko w ypow iadał tak, że do protokołu pisanego w ystarczyło je bez zm ian wciągnąć. Goto­ w e było do druku. Usłużna i niep rzeb rana pamięć zawsze m u pod­ su nęła p rzy k ład przez refe re n ta nie dostrzeżony, a kiedy się prze­ ciw staw iał (rzadko to m iew ało miejsce), także czynił to w oparciu o nieoczekiw ane przy kład y pobierane z pamięci.

Rzadko m iew ało m iejsce, bo był nieznużonym optym istą w oce­ nie drugich, o w iele częściej przecenił, w yjątkow o ty lk o nie do­ cenił. W yrozum ienie i dobroć św ietnego pedagoga spraw iały, że cudze tezy pow tórzone przez jego u sta — staw ały się jakb y jaśn ie j­ sze, dobitniejsze, zagrzew ały i uczyły, że nie był darem ny w ysiłek ich zdobycia, jak by nie był skrom ny obiektyw ny w y m iar danego w ystąpienia.

Nie sposób w ykreślić granicy, n a której szczęśliwe d ary losu przechodzą w cnoty nabyte, u kształtow ane dopiero w ysiłkiem czło­ wieka. Zwłaszcza w osobowości tak harm onijnej i jednolitej, jak ą był Ju liu sz K leiner. Te cnoty — nie wiadomo, w jak im stopniu nabyte, w jak im zaś w ypracow ane — to p recy zyjn a i w ielostronna wrażliwość estetyczna, głów nie w rażliwość na w alory poetyckie. To czujne i n ieu stan n e w idzenie zjaw isk w tle, w kontekście — konieczne dopełnienie idiograficznego w glądu w ich odrębność. P row adziło ono, z jed n ej strony, do k om paratystyki. Chociaż jako teo rety k -k o m p araty sta K lein er nie w ystępował, p rak ty k iem w tym względzie był n a w ysoką skalę europejską. Prow adziło takie widze­ nie do historyzm u, obchodziła go ustaw icznie „jedność ciągu histo­

rycznego — stru m ie ń zjaw isk n iepow tarzalnych, jed y n y ch a wza­ jem n ie się w a ru n k u ją c y c h “ u .

Ten zestaw cech osobistych i p ostaw badaw czych, w raz z dzie­ dzictw em dw u poprzednich pokoleń naukow ych, ukształto w ał pew ­ n e trw ałe i w y b itn ie w idoczne znam iona stanow iska naukow ego K leinera. Jak ież to b y ły znam iona?

K iedy spojrzeć raz jeszcze n a typow y rozwój uczonego w jego pokoleniu, on w ty m rozw oju, dzięki niebyw ale wczesnej dojrza­ łości naukow ej, zawsze b y ł pierw szy. P ierw szy w czasie i pierw szy w jakości. N ajw cześniej form ułow ał p o stu laty badaw cze i pierw szy w chodził n a k a te d rę — U n iw ersy tetu W arszaw skiego w r. 1916, skoro go ty lk o utw orzono po opuszczeniu stolicy przez arm ię i w ła­ dze carskie. P o stu la ty badaw cze pierw szy też spraw dzał na w ielkim p o rtrecie h istorycznoliterackim , jak i pozostanie gatu nk iem n a jb a r­ dziej typow ym dla jego generacji. Józefa U jejskiego p o rtre ty M al­ czewskiego i Conrada, A dam czew skiego Oblicze p o etyckie B artło m ie­

ja Zim orow icza, Borowego zespół p o rtretó w poetów osiem nastow iecz­

nych i C hesterton, K ołaczkow skiego p race o Kasprow iczu, Fredrze, N orw idzie i M ickiewiczu, Piniego K rasiński — ażeby pozostać jed y ­ nie p rzy n azw iskach n ieżyjących ju ż uczestników tego pokolenia. Dw ie sp raw y w y d ają się być w indyw idualności naukow ej K lei­ n e ra n ajb ard ziej trw a łe — szczególnie sta ły się one widoczne, kiedy m in ęła m łodość i w iek d o jrzały uczonego, k ied y przyszły now e pokolenia uczniów u n iw ersy teck ich i następców n a k a te ­ drach. I k ied y w ow ym tle coraz bardziej ta indyw idualność się w yróżniała i u w y p u k lała. Ja k a ś — h a r m o n i j n a r ó w n o w a g a i s w o i s t y t r a d y c j o n a l i z m .

Chcę być dobrze zrozum iany. N ie m am n a m yśli tego, ażeby Ju liu sz K le in e r kiedykolw iek zasklepił się i odgrodził od tera ź ­ niejszości. D oktoryzow ał w K rakow ie A rtu ra S andauera. N a sem i­ n a riu m swoim czytał i bardzo lojaln ie analizow ał Spór o M ickiew i­

cza Żółkiew skiego. Na m yśli m am to, że w im ię ra z osiągniętej

i w yjątk o w ej w jego postaci harm o n ijn ej rów now agi in te rp re ta ­ to ra, rów nie w rażliw ego na m yśl, ja k na piękno filologa, nauczy­ ciela, pisarza — pozostaw ał i pozostał tylk o sobą. R ozum iał i znał w szelkie now e p o stu la ty m etodologiczne, ja k ie przyniósł dalszy roz­ w ój, m arksistow skich w ty m n ie w yłączając, lecz ty m now ym p o stu ­

14 S. S k w a r c z y ń s k a , W czterdziestolecie pracy n aukow ej prof, dra

Juliusza K lein era. W tomie: K sięga p am iątkow a ku uczczeniu czterdziestole­ cia pracy n au kow ej prof, dra Juliusza K leinera. Łódź 1949, s. 5.

J U L IU S Z K L E IN E R ₂₇₃

latom nie ulegał. W artościow ał i oceniał jak daw ni poloniści, cho­ ciaż w sposób o ileż su btelniejszy i bogatszy. Nauczał i m yślał historycznie, ja k nakazał hum anistyce cały w iek dziew iętnasty.

We w stępie do M ickiew icza czytam y:

Monografia niniejsza od bezwzględnej żądzy nowego stanowiska tym się oddali, że jednym z jej celów będzie — wchłonięcie wiedzy dotych­ czasowej. Nie pragnie się ona przeciwstawić studiom dawniejszym. W tych, co zmierzali do poznania poety, widzi z wdzięcznością współpracowników 15.

I kiedy początek starości w yrzeźbił ostatecznie jego piękną czasz­ kę, kiedy postać człowieka i m askę oblicza uczynił tak całkowicie identyczną z m yślą jego i treścią przeżyć — m yślało się o Ju liuszu K leinerze: chyba to ostatni, którem u tak harm on ijnie ulegają w szystkie reje stry , pedały i klaw isze upraw ianego in stru m en tu naukow ego. P rzym iotnik „ostatn i“ w sensie epickim, a więc także — typow y, trad y cy jn y , chociaż tak rzadki. W krakow skich latach Juliu sza K lein era tę jego ostatnią postać, k tó ra najdłużej p rzetrw a w naszej pam ięci, nazyw ano — S trażnik Złota Czaszka. B ył w ta­ kim określeniu in tu icy jn y i obrazow y skrót tych właściwości, k tó ­ re usiłujem y in telek tu aln ie określić.

4

N aszkicow ana sytu acja w jego pokoleniu naukow ym i w skazany układ indyw idualności złożyły się na dorobek badaw czy Juliusza K leinera. D orobek ów — to przykład w arsztatu naukow obadaw - czego najb ardziej wszechstronnego, jeżeli m owa o składzie wza­ jem nym poszczególnych jego gałęzi — gałęzi filologicznej, in te r­ p retacyjn ej, w artościuj ącoestetycznej.

Chociaż niem iecki zarys lite ra tu ry polskiej opracow any dla w y­ daw anego przez O skara W alzela H andbuch der L itera tu rw issen ­

schaft (1929), chociaż dw utom ow e ujęcie podręcznikow e całości n a ­

szej lite ra tu ry przeznaczone dla szkoły średniej (Z arys dziejów

literatu ry polskiej, 1932, 1938), chociaż liczne w ystąpienia i roz­

praw y dotyczące prob lem aty k i wielu epok aż po bieżące narastan ie piśm iennictw a polskiego — św iadczyły o pełnej orien tacji w jego całości i sądzie zawsze indyw idualnym , przecież podstaw ow y doro­ bek naukow y K lein era skupił się n a w ielkim rom antyzm ie em i­ gracy jny m i jego przedpolu historycznoliterackim , sięgającym Igna­ cego Krasickiego.

15 J. K l e i n e r , M ickiewicz. T. 1: Dzieje Gustawa. Lwów 1934, s. VII.

W śród ro zpraw z tego zakresu trz y m istrzow skie stud ia o b a j­ k ach i sa ty ra c h K ra sic k ie g o 16 dowodzą, że K lein er kroczył kon ­ sek w en tn ie do daw no anonsow anej m onografii K rasickiego. Nie została ona napisana. Pod okiem K leinera, w łaśnie na podstaw ie książki o K rasickim , doktoryzow ał się w ielki przy jaciel i tłum acz naszej lite ra tu ry — P a u l Cazin. K le in e r też m agna pars fu it zjazdu polonistycznego, w dw óchsetną rocznicę urodzin B iskupa W arm iń­ skiego (1935) odbytego we Lw ow ie Zjazdu, k tó ry u pam iętnił się najgłów niej gorącą polem iką w okół poglądów M anfreda K ridla, usystem atyzow anych później w jego W stępie do badań nad dziełem

litera ckim (1936). J a k się rzekło, K leiner nie był zw olennikiem

poglądów K ridla, raz iły one jeg o zm ysł h istoryczny i poczucie spraw iedliw ości retro sp e k ty w n e j, a nie ty le bezw zględnej, osią­ ganej tylk o z jednego i później zdobytego p u n k tu w idzenia.

Trzon w szakże tw órczości naukow ej Ju liu sza K lein era to jego w ielki t r y p t y k m o n o g r a f i i r o m a n t y c z n y c h —- K ra ­ siński (1912), Słow acki (1919— 1927), M ickiewicz (1934— 1948). Skrzydło o statn ie doprow adzone zostało do Pana Tadeusza, dalej nie sięga. Nie sposób podejm ow ać w niniejszym szkicu ani dokład­ nej ch a ra k te ry sty k i, ani tym więcej jakiejk olw iek oceny tych trzech zasadniczych p o rtre tó w historycznoliterackich. One to sp ra ­ w iły, że oddziaływ anie dorobku K lein era stało się n ie tylko czysto naukow e, lecz i społeczne. K roczyło bowiem po szlakach uznaw a­ nych przez ogół za najw yższe, tow arzyszyło ich rozum ieniu.

Szczególnie w ym ow na była rec e p c ja m onografii Słow ackiego — recepcja entu zjasty czna. Pierw sze jej tomy, rzecz n a d e r rzadka wobec w ielkiej objętościow o książki naukow ej, m iały po k ilk a w ydań i dwa w olum iny o statnie dołączały się już do dalszych w y ­ dań tom ów najpierw szych. M onografia ta była w ynikiem k u ltu poety, skupionego w e Lwowie, odkąd po śm ierci m atk i poety do Ossolineum p rzek azan e zostały w szystkie rękop isy Słowackiego, odkąd A ntoni M ałecki — jeszcze w śród nieostygłych popiołów o sta t­ niego zryw u pow stańczego, k tó re m u w szeregach ówczesnej m ło­ dzieży ze w szystkich ro m an tyk ów najm ocniej patro no w ał duch

16 J. K l e i n e r : K rasickiego „B ajki i p rzy p o w ie ści“. P r z e g l ą d W a r ­ s z a w s k i , III, 1923, t. 3, nr 22, s. 9—23; nr 23, s. 159—177. — P ierw szy cyk l

sa ty r Krasickiego. P a m i ę t n i k L i t e r a c k i , XLIV, 1953, z. 3—4, s. 73—

115. — Drugi cy k l „S atyr“ Krasickiego. Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r ­ s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o . Nr 5. Seria Nauk Społecznych. Filologia. Z. 1. Kraków 1955, s. 7—34.

JU L IU S Z K L E IN E R ₂₇₅

Słowackiego — dał tem u kultow i św iadectw o w pierw szej m ono­ g rafii poety i w ydaniu jego pism pośm iertnych (1866— 1867). W stęp w ydaw nictw a do obydw u edycji Dzieł w szy stk ich w zruszająco te spraw y przypom ina i długi łańcuch nazw isk przytacza, skupionych wokół Z akładu Narodowego im. Ossolińskich.

S tanow iła ponadto m onografia K leinera re z u lta t wzmożonego przez Młodą Polskę k u ltu dla tw órcy Króla-D ucha, k u ltu b y n a j­ m niej nie dzielonego podówczas przez całą starszą polonistykę. U siłow ała ta polonistyka zająć m iejsce M ickiewicza w sporze wiesz­ czów, napom inała i grom iła biednego Ju lk a — przykładem n a ­ pastliw a m onografia Józefa T retiak a i spór przez nią w yw ołany. K ultu, k tó ry nie zdołał jed n ak podówczas, na sk u tek sprzeciw u k a r­ dynała Puzyny, doprow adzić do zam ierzonego złożenia zwłok tw ó r­ cy n a W awelu. Z akładając pro austriack ie veto przeciw ko w yborow i następcy Leona X III, papieża Piusa X, m iał P u zy n a n iejak ą za­ praw ę w podobnych postępkach. Na szczęście te n p ro test przeciw ­ ko decyzji księcia n a Kozielsku i k ard y n ała n ie doprow adził do realizacji zgoła dziwacznego pom ysłu S tefana Żerom skiego — cał­ kow itą m iał słuszność ostro go a tak u jący w ielki m iłośnik T a tr J a n G w alb ert Paw likow ski — ażeby, na przekór kardynałow i, tym wyżej pomieścić szczątki poety, a m ianow icie w tu rn i Kościelca n ad C zarnym Staw em Gąsienicowym.

Te dw a n u rty czci dla tw órcy Beniow skiego zespolił w swoim dziele Ju liu sz K leiner, dał im olśniew ającą naukow o opraw ę, spła­ cił w szystkie zaległości n auki polonistycznej i n ieta k ty poprzedni­ ków wobec Słowackiego — i w ejściu jego tru m n y w r. 1927 na W awel, w ów dzień czerwcow y n ieustannej ulew y, tow arzyszyła m onografia K leinera. A tak że początek edycji D zieł w szystkich . Sam em u obrzędow i tow arzyszyła czujność jego filologicznego ucha. Pow szechnie podówczas drukow ano, że kończąc sw oje przem ów ie­ nie wygłoszone z piętrow ej ark ad y dziedzińca w aw elskiego i w y da­ jąc rozkaz zaniesienia zwłok Słowackiego do grobów królew skich, Piłsudski m iał b y ł powiedzieć: ,,...b y królom b ył ró w n y“ . K lein er sprostow ał, że pow iedziane zostało: ,,b o królom był ró w n y “. Oto przysłow iow a lite ra filologa...

W tym K leinerow skim try p ty k u Słowacki n iew ątp liw ie zajm uje m iejsce centralne. K ażda zaś z części składow ych posiada odrębny ch arak ter. P rzy każdej z nich uczony inaczej ustala przedm iot głów ny swojego badania, górujący m o ty w w stru k tu rz e polifonicz­ nej rozległego, kilkutom ow ego p o rtre tu historycznoliterackiego.

Sam e p o d ty tu ły w skazują ów m otyw górujący: przy K rasińskim — d z i e j e m y ś l i , p rzy Słow ackim — d z i e j e t w ó r c z o ś c i , p rzy M ickiewiczu — p o p r o s t u M i c k i e w i c z , i nic ponadto.

J e s t złudzeniem , ażeby n a w e t uczony m iary Ju liu sz a K leinera, zakładając p rzed sobą trz y odm ienne cele badaw cze, zdolny by ł n a ­ pisać trzy z g ru n tu różne dzieła. Może snycerz i k am ieniarz pragnąć położyć literę n ajp rostszą i tek st najbardziej lap id arn y , przecież k ształt lite ry zawsze mówić będzie o jego palcach i o jego w ew n ętrz­ nym drżeniu. Cóż dopiero w e fresk u z tysiąca pociągnięć złożonym! M onografie K lein era są przeto dziełem jednolitym , w edług iden­ tycznego d u k tu lite ry i z tegoż sam ego m ate ria łu utw orzonym . Z a­ rów no w tym , co je st w nich oczywiście w spólne: h arm o n ijn e i cał­ kow ite bogactw o w a rszta tu polonistycznego jako w a rszta tu h u m a ­ nistycznego, jako w ielkiej odnogi w szelkiego w arsztatu historycz­ nego. Bogactw o pozbaw ione zw ątpien ia w słuszność szczegółu, n a j­ drobniejszego n a w e t osiągnięcia, czyjegoś w kładu bądź pom ysłu. K lein er b yw a niczym m istrz cechow y — każdem u, co p rzew inął się przez w spólny w arsztat, w yznaczający słuszną zapłatę i dozę w ła ­ ściwej pam ięci k w itu jący.

Stanow ią one po nadto dzieło jed n o lite w tym , co n ie w ynika w sposób e w id en tn y i autom atyczny z p rzy ję te j postaw y m etodycz­ nej, co je s t darem i w yn ikiem zupełnie innego zespołu powodów. Chodzi o w topione im m an en tn ie w K leinerow ski w a rszta t h isto ry ­ k a lite ra tu ry d a ry k ry ty k a , d a ry całościowego w idzenia zjaw iska literackiego, w łaściw ego rasow ym k ryty kom .

Lecz ten k ry ty k sw oisty m usi w ciąż pam iętać o m om encie gene­ zy, k tó ry d la h isto ry k a lite r a tu r y stanow i przyrodzony k ą t w idze­ nia. S k u tk iem tego w najlep szych sw oich analizach K lein er treści od form y nie dzieli i obydw ojga od genezy. K ry ty k b y ł bow iem dla niego p rzy teorety czny m sform ułow aniu zadań te j dyscypliny — t w ó r c ą f i k c j i g e n e z y , tym , k tó ry każdem u zjaw isku do- tw arza genezę i pochodzenie. P rzy p o m n ijm y analizę w iersza Na

sprow adzenie prochów N apoleona:

Postać cesarza w literaturze zespoliła się z odami, które na cześć jego układali poeci francuscy i polscy — oda napoleońska była przecież jedną z form głównych w liryce K sięstw a Warszawskiego. Toteż Słowacki za­ chow uje ten rodzaj literacki, daje m u w łaściw ą dynamikę głosu, słowu użycza retoryki em fatycznej, kom ponuje luźne w izje i nagle przeskakuje od obrazu do obrazu, ' przeważną część utworu układa w apostrofy — do księcia Join ville’a, do fal morskich, do piramid, w reszcie do powraca­ jącego na marach Napoleona. A le odstąpił od typu ody krótkością i

zwar-J U L IU S Z K L E IN E R ₂₇₇

tością — odstąpił rytmiką, obrawszy regularne sekstyny, które silnymi akcentami tworzą takt potężnego marsza pogrzebowego o nadzwyczajnym akordzie początkowym:

I wydarto go ziemi — p opiołem 17.

Są jedno lite w ielkie m onografie K leinera zarów no więc w tym , co jest w nich oczywiście widoczne, jak w znam iennych w ahaniach badacza, w jego w stępach i ubocznie głoszonych uogólnieniach do­ chodzących w nich do w yrazu. W w ahaniach i zw ątpieniach tyczą­ cych się m ożliwości w yjaśn ienia genezy dzieła, tyczących się od­ tw orzenia składników biograficznych, s tru k tu ry osobowości, granic ogólnych poznania naukow ego. We w stępie do M ickiew icza czytam y:

Można wobec dzieł sztuki zająć stanowisko rzeźbiarza lub malarza. Pierwszy odosabnia postać i oglądać ją za to daje ze w szystkich stron, obdarza prawdą bryłowatości. Drugi bogaci jej obraz tłem różno­ rodnym, ale ukazuje ją tylko jednostronnie i w jednym tylko ośw ietle­ niu. Pożądane będzie naśladowanie obu metod: niech tło uczyni dzieła w ykwitam i życia rozległego — niech izolacja pozwoli udostępnić twór ar­ tystyczny w jego samoistnej plastyce 18.

To je s t ideał niedościgły i właściwie nie do spełnienia, p rzy n a ­ leżny do sfery wielkiego m arzenia naukow ego. Podobnie jak nie do spełnienia je st obsługująca go m etafora — połączyć m alarstw o z rzeźbiarstw em . Lecz przy pułapie ta k wysoko założonym sam sto­ pień zbliżenia orzeka o am bicji, świadomości i sile naukow ej. Ten stopień zbliżenia był w dorobku badaw czym Ju liusza K leinera n a j­ wyższy w jego pokoleniu naukow ym i pokoleniach następnych. Ten stopień mówi o jego wielkości i w yjątkow ym znaczeniu jako badacza naszej lite ra tu ry ojczystej.

17 J. K l e i n e r , Juliusz Słowacki. Dzieje twórczości. Wyd. 2. T. 3: O kres

Beniowskiego. Warszawa 1928, s. 66—67.

PRASA PO ŚMIERCI JULIUSZA KLEINERA

Po śm ierci prof. Juliusza Kleinera cała prasa polska przyniosła w iado­ mość o stracie, jaką poniosła nasza nauka i kultura. Podajem y poniżej w y ­ kaz w iększych artykułów i wspom nień poświęcanych osobie Zmarłego i Jego dziełu:

M. B e c h c z y c - R u d n i c k a , Ż y ł z nami. K a m e n a , XXIV, 1957, nr 6/7, z 15 IV.

J. G a r b a c z o w s k a, Juliusz K lein er. T a m ż e , nr 8, z 3 0 IV.

K. G ó r s k i , Juliusz K lein er. (1886—1957). T y g o d n i k P o w s z e c h n y , XI, 1957, nr 14, z 7 IV.

J. I w a s z k i e w i c z , O hum anizm ie. T w ó r c z o ś ć , XIII, 1957, nr 5. J. Z. J a k u b o w s k i , Juliusz K lein er. (1886—1957). T r y b u n a L u d u , X, 1957, nr 84, z 27 III.

M. J a s t r u n , Pam ięci Juliusza K leinera. N o w i n y L i t e r a c k i e

i W y d a w n i c z e , I, 1957, nr 6, z 15 IV.

J. K r z y ż a n o w s k i , O Juliuszu K lein erze. T r y b u n a R o b o t n i ­ c z a , 1957, nr 82, z 6—7 IV.

H. K a n i a k ó w n a , Sp. Juliusz K lein er, Profesor K atolickiego U n iw er­

sytetu L ubelskiego i U n iw ersytetu Jagiellońskiego. P r z e w o d n i k K a t o ­

l i c k i , LXIII (XLVII), 1957, nr 23, z 9 VI.

T. M i k u l s k i , Pożegnanie Juliusza Kleinera. N o w e S y g n a ł y , II, 1957, nr 14, z 7 IV.

Z. L i b e r a , Juliusz K lein er. Ż y c i e W a r s z a w y , 1957, nr 78, z 2 IV. S. P i g o ń , Nad m ogiłą Juliusza K lein era. T y g o d n i k P o w s z e c h ­ n y , XI, 1957, nr 14, z 7 IV.

T. R o b a k , U czony i człow iek. (Wspomnienie pośmiertne o Juliuszu Kleinerze). D z i e n n i k P o l s k i , X III, 1957, nr 72, z 26 III.

S. S a w i c k i , O do b rym i m ą d rym człow ieku, k tóry odszedł. T y g o d ­ n i k P o w s z e c h n y , XI, 1957, nr 14, z 7 IV.

S. S k w a r c z y ń s k a , Juliusz K lein er. K i e r u n k i , II, 1957, nr 18, z 5 V.

J. S ł o m k o w s k i , W spom nienie o śp. Juliuszu K lein erze. S ł o w o P o ­ w s z e c h n e , XI, 1957, nr 87, z 6—7 IV.

S. T., Z m arł W ielki Uczony. T a m ż e , nr 73, z 27 III.

T. W e i s s , P rofesor Juliusz K lein er nie ży je. G a z e t a K r a k o w- s k a , IX, 1957, nr 73, z . 26 III.

K. W y k a, Juliusz K lein er. Ż y c i e L i t e r a c k i e , VII, 1957, nr 14, z 7 IV.

O statnia droga W ielkiego Uczonego. [Obszerne sprawozdanie z pogrzebu].