Andrzej F. Dziuba
Życie i twórczość Mikołaja z Mościsk
(1559-1632)
Studia Theologica Varsaviensia 19/1, 43-64
S tu d ia Theol. V ars. 19 (1981) n r 1
A N D R Z E J F. DZIU BA
ŻYCIE I TW ÓRCZOŚĆ M IK O Ł A JA Z M OŚCISK (1559— 1632;
T r e ś ć : W stęp; I. Życie M ikołaja z M ościsk; II. D o m in ik ań sk a szko ła teologiczna; III. Tw róczość M iko łaja z M ościsk; Zakończanie.
W STĘP
J
Polska teologia m o ralna X V II w. posiada już w iele m ono g raficznych opracow ań. Zwłaszcza czołowi m oraliści tego o k re su: Sz. S. M a k o w s k i (f 1683), A dam z O p a t o w a ( | 1647), T. M ł o d z i a n o w s k i (f 1686), S am u el z L u b l i n a (W ierz- choński f 1638) i F. O h m J a n u s z o w s к i (f 1712) docze k a li się licznych i g ru n to w n y ch opracow ań 1. W skazano w nich n a prężność teologii m o raln ej tej epoki. Do grona jej w y b it n y c h teologów należy dołączyć także d om inikanina M ikołaja z M o ś c i s k . Można go uznać za pierw szego polskiego m o ra listę, k tó ry w sposób b ard ziej całościow y zajm ow ał się tą d y scyplin ą wiedizy teologicznej.
P ierw sze w zm ianki biograficzne dotyczące M ikołaja z Moś cisk u kazały się jeszcze za jego życia. A u to ram i ich byli: w sp ó łb rat zakonny A b rah am B z o w s k i 2 i kano nik k rak o w ski Szym on S t a r o w o l s k i 3. Sam M ikołaj z Mościsk w w y
1 P or. W. W i c h e r , X. S z y m o n Startislaw M a k o w s k i teolog m o ra li
sta polski z X V I I w., K ielce 1926; J. B e r e z i ń s k i , A d a m z Opatowa teolog moralista X V I I w i e k u , L u b lin 1977 (mps A rK U L); F. G r e o i u k , T o m a sz M ło d zia n o w ski teolog moralista, L u b lin 1974 s. 6; F. K u c z -
k a, F erd y n a n d O h m J a n u s z o w s k i teolog m oralista polski z drugiej
pol. X V I I w., K ra k ó w (1959) (mps A rch. Sem . K rak.).
2 A. B z o w s k i , Propago D. H y a c in th i T h a u m a t u r g i Poloni, V ene- tiis 1606 s. 87—95.
3 S,z. S t a r o w o l s k i , S c r ip to r u m P olo nic orum Hecatontas, Veneti.is '1625 s. 101 (tł. poi.: S e t n i k pisarzów polskich albo p o chw ały i ż y w o t y
stu n a jz n a k o m its z y c h pisarzów polskich, por. J. S ta rn a w sk i, K ra k ó w
44 A N D R Z E J F . D Z I U B A
jaśn ien iach do k o n sty tu c ji d o m inikanek podaje spis sw ych dzieł ascetyczno-m istycznych 4. Oprócz ty ch dwóch n o tate k na później p isan ych życiorysach zaciążyła b iografia o p arta na A k tach k a p itu ły g en eraln ej odbytej w W alencji w 1647 r o k u 3. Lakoniczne i nie zawsze ścisłe inform acje z n a jd u ją się w en cyklopediach 8. W szystkie bibliografie, choć niekied y m ówią o jego tw órczości bardzo obszernie, są niekom pletne, pełne nie ścisłości i dowolności w p rzep ro w adzaniu opisu bibliograficz nego poszczególnych d z ie ł7. B rak i te posiada też N o w y K o r b u t 8 oraz w m n iejszym sto p n iu Bibliografia polska K. E s t r e i c h e r a 9. Odnosi się to rów nież do om ów ień M iko łaja, z Mościsk zam ieszczanych w b iografiach czy katalo g ach osób z n a c z n y c h 10, dziejach zakonu k azn o d zie jsk ieg o и , h isto ria c h l i t e r a t u r y 12 oraz w w ielu p u b lik acjach z zakresu pol skiej k u ltu ry 13. Nieścisłości za w iera ją niem al w szystkie o p rą
-4 M i k o ł a j z M o ś c i s k , Regula S. A u g u s ty n a Hipponeńskiego,,
b is k u p a i d o ktora kościelnego. C oiistitucie S ió str wtórego ha b itu za k o n u kaznodziejskiego, przełożone na polskie przez F. N. M. ord. pread .
z zlecenia przełożonych (b. m. i r. w.) (K raków po 1626) s. 245 n. 5 V ita S e r v i Dei Nicolai Moscicensis e x actis Capituli Generalis,
V ale ntiae 1647 celebrati, de verbo ad v e r b u m desumpta. W: Nicolai.
M oscicensis, T heologia m oralis, cz. 4, Cracoviiaie 1683 s. 94—95. 8 F. M. S o b i e s z c z a ń s k i , Mościcki (Mikołaj). W: EncO rg., t. 18 (1865) s. 912 n.; W. К n a p i ń s k i , Mościcki (z Mościsk) Mikołaj. W: EKośc., t. 15 (1883) s. 157— 160; Mościcki Mikołaj. W: W EPI, t. 48 (1912) s. 530; Mościcki Mikołaj. W: Р Е К , t. 27—28 (1912) s. 229.
7 W. A. M a c i e j e w s k i , P iśm ie nnictw o polskie od czasów n a jd a w
nie jszy ch aż do ro k u 1830, t. 3, W arszaw a 1852 s. 172. 710 mn.-A. J a
c h e r , Obraz bib liograficzno-historyczny lite ra tu ry i n a u k w Polsce
od zaprow adzenia w n ie j d r u k u do r o k u 1830 włącznie, t. 2, W ilno
1843 s. 325. 360. 363—364. 620; t. 3, W ilno 1857 s. 6. 53. 289. 332 i in. 8 N K o r b u t , P iśm ie n n ictw o staropolskie, t. 2 (1964) s. 544 n. 9 E str, t. 22 (1908) s. 582—586.
10 M. S i e у к o w s к i, S w ią tn ic a Pańska, K ra k ó w 1743 s. 311; F. J a r o s z e w i c z , M a tka św ię ty c h Polska, Kraików 1767 s. 375 (pod datą. 3 1 /VII); I. Ch o d у n i с к i, D y k c jo n a r z u czonyc h Pola ków, t. 2, L w ó w 1833 s. 129 n.
11 S. В a r ą с z, R y s d zie jó w za k o n u kaznodziejskiego w Polsce, t. 2,. L w ów 1861 s. 207—210; J. Q u e t i f — J. E с h a r d , Scrip to res Or
dinis Praedicato rum, t. 2, T orino 1961 s. 546; _R. Ś w i ę t o c h o w s k i , S z k o ln ic tw o teologiczne d o m in ik a n ó w . W: D TKP, t. 2, cz. 2 (1975)
s. 271 n.
12 F. B e n t k o w s k i , Historia litera tu ry polskiej, t. 2, W arszawa. 1814 s. 22; M. W i s z n i e w s k i , Historia lite ra tu ry polskiej, t. 6, K ra kó w 1851 s. 307; t. 9, K ra k ó w 1857 s. 183. 223. 461.
13 S. F i s c h e r , M a tka B oska B o che ńska i je j k u l t na tle życia r e
ligijnego w d a w n e j Bochni, B ochnia 1934 s. 98; J. D ł u g o s z , M ec en a t k u l t u r a l n y S. L u b o m irskieg o (1583—1649). W: W iek X V II. K o n trre fo r
Ż Y C I E I T W O R C Z O S C M I K O Ł A J A Z M O Ś C I S K 45
•cowania pośw ięcone w y b ran y m zagadnieniom z jego tw órczo ści filozoficznej czy teologicznej 14. N ajp ełn iejszy życiorys oraz zestaw jego dorobku pisarskiego podał J. K o w a l s k i w p r a cy d o k to rskiej przedstaw io n ej na W ydziale Teologicznym K U L 15. A u to r zebrał w iele szczegółów z jego życia na po d sta wie różnych źródeł rękopiśm iennych. P o d an y zestaw pism jest p raw ie k o m p letn y , choć i on posiada wiele niedokładności.
P rzep ro w ad zając k ry ty c z n ą w ery fik ację dotychczasow ych u sta le ń oraz poszerzając je o nowe b ad an ia archiw aln e, przed-, staw im y n a jp ie rw życie M ikołaja z Mościsk, a n astępn ie je go tw órczość pisarsk ą na tle ów czesnej szkoły dom in ikań skiej.
I. ŻYCIE M IK O Ł A JA Z M O ŚC ISK
W h isto rio g rafii polskiej zn any jest on jako Nicolaus Mosci- censis, M ikołaj Mościcki, N icolaus M osticensis czy M ikołaj z Mościsk. W ydaje się, że n a jtra fn ie j będzie nazyw ać go M iko łaje m z Mościsk, podobnie jak m ów i się o A dam ie z O pato wa, A leksan d rze z H ales czy św. Tom aszu z A kw inu. M ikołaj z Mościsk urodził się 5 VIII 1559 r. w M ościskach, m iasteczku położonym w diecezji przem y sk iej, w woj. ruskim . P rzekazy źródłow e nie p od ają im ion rodziców. P ierw sze n a u k i pobierał w tam tejszej szkole k laszto rn ej dom inikanów , u fun do w anej w początkach XV w. W pływ om szkoły k o n w en tu aln ej p rzy p i sać zapew ne m ożna zrodzenie się pow ołania, zrealizow anego w zakonie kaznodziejskim . Jed n ak że nie sposób pom inąć też roli rodziców, k tó rz y dbali o odpow iednie w ychow anie re lig ij ne i m oralne, zgodne z ogólnie p rz y ję ty m i zw yczajam i w śród polskich, kato lickich w a rstw m ieszczańskich.
Po odbyciu rocznego n o w icjatu złożył M ikołaj 30 VII 1575 r. w klasztorze Św. T rójcy w K rakow ie p ro fesję p ry w a tn ą ,
иго-s. 355; K, G ó r s k i , Dzieje życia w e w n ę tr z n e g o d o m in ik a n ó w polskich
le X V I — X V I I I w i e k u (P r o b lem a ty ka i źródła), STN K U L 19 (1970)
s. 81 n.
11 W. W i c h e r , M ikołaj z Mościsk, teolog m oralista i pisarz asce
ty c z n y z p o c z ą tk u X V I I w., P T 9 (1928) , s. 209—225; S. Z i e m s k i , —
A,. S p i r a l o , L ogika M ikołaja Mościckiego. Z badań nad logiką polską
d o b y Odrodzenia, A HFM S 1 (1957) s. 43 n.; S. Z i e m s k i , M ik o ła j z Mościsk. W: F P S (1971) s. 273.
15 J. K o w a l s k i , N a u k a M ikołaja z Mościs k o m o d litw ie w e w n ę t r z
nej, K ra k ó w 1966 s. 4—32 (mips). F ra g m e n t z a w ie ra ją c y życie i sp u ś
ciznę p isa rsk ą M iko łaja z M ościsk u k a z a ł się jako a rty k u ł: J. K o w a l s k i , Życie, działalność i spuśc izna pisarska d o m in ik a n in a M ik o
46 A N D R Z E J ' F. D Z I U B A
czystą zaś 6 V III tegoż roku, po ukończeniu szesnastego ro k u życia. W czasie jego n o w icjatu pro w incjałem był M elchior z Mościsk, w y b ra n y na to stanow isko ponow nie w 1570 r., n a to m iast przeorem k laszto ru — Dionizy O brycki. M agistram i n o w ic ja tu V/ ty m okresie byli: Z y g m un t — lek tor, G abriel
z T orunia, M arcin, W alerian, F lo rian — lek to r, S tanisław S try k o w ita — b ak ałarz artiu m i S tan isław Tomczycki.. P od czas n o w icjatu M ikołaj z Mościsk zaczął uczęszczać do szkoły początkow ej dla profesów — now icjuszy w k rakow skim kon w encie. Szkoła ta pom agała w opanow aniu łaciny, uczyła ta k że podstaw filo z o fii16. N astępnie przeszedł do stu d iu m gene ralnego. Można sądzić, że będąc conventus Cracoviensis a lu m nus dał się poznać jako nieprzeciętnie zdolny, skoro już jako k le ry k 20 V 1582 r. został sk iero w an y n a stu d ia zagraniczne do B o lo n ii17. O dw ołany 29 IX 1583 r.', pozostał z niew iado m ych przyczyn n adal za granicą, k o n ty n u u ją c stud ia z za k re su teologii. Pism em z 12 VII 1584 r. k a p itu ła p ro w in cjaln a przeniosła go na dalsze stu d ia do P adw y, gdzie w ty m sam ym ro k u uzyskał stopień lek tora. Po pow rocie do k r a ju dokonał n o stry fik a c ji le k to ra tu i objął k a te d rę filozofii w stu d iu m ge n e ra ln y m na okres czterech lat. Jak o p ry m a riu sz praw do po dobnie w yk ład ał początkow o logikę i dialek tyk ę, poniew aż był to konieczny etap do dalszej k a rie ry naukow ej 1S. Św ięcenia kap łań sk ie p rzy ją ł albo przed w yjazdem na studia (1582 r.) lub też bezpośrednio po pow rocie (1584 r.).
P rz eb y w a ją c w K rakow ie lek to r M ikołaj z Mościsk wpisał się w 1585 r. do B ractw a Różańcowego p rzy kościele k laszto r ny m Św. Trójcy. Od 1587 r. na m ocy nom inacji generała za konu S. F a b ri’ego, a n astęp nie M. H. B eccarii’ego p ełnił fu n k cję pro m o to ra tego B ractw a, zajm u jąc się m łodzieżą a k a d e m icką oraz elitą św ieckich katolików’ skupionych w B rac tw ie 19. Przez trz y la ta (od IX 1589 r. do IX 1592 r.) pełnił urząd kaznodziei w klasztorze Bożego Ciała we Lwowie. Z chw ilą rozpoczęcia pracy kaznodziejskiej o trzy m ał także tytu.i kaznodziei generalnego, k tó ry w ted y m iał c h a ra k te r stopnia
16 J. К ł о с z o w s к i, Kszta łc enie w polskiej p row incji d o m in ik a ń
sk iej w początkach X V I w., ZH 34 (1969) n r 3 s. 113.
17 J. Q u e t i f — J. E c h a r d , dz. cyt., s. 546.
18 Z. W ł o d e k , Filozofia a teologia w ujęciu m istr zó w krakow skich.. W: Filozofia p olska XV w.. W arszaw a 1972, s. 59 n.
19 E. H. W y c z a w s k i , S tu d ia nad w e w n ę t r z n y m i d zie ja m i kościel
n y m i w Małopolsce na s c h y łk u X V I w., P K aii 7 (1964) ::x 3— 4 s. 59—
[5]- Ż Y C I E I T W O R C Z O S C M I K O Ł A J A Z M O S C I S K 47
naukow ego. B a k ą lau re at teologii uzyskał w k rako w skim s tu d ium g e n eraln y m 27 V 1592 r.20 N ato m iast m ag isteriu m (dok to rat) teologii otrzy m ał tam że 6 II 1594 r., będąc jed n y m z ośm iu doktorów , jakich m iała praw o w ty m okresie posia dać polska p row incja. Po zatw ierd zen iu d o k to ra tu rozpoczął w y k ład y kazusów sum ienia w k a p itu la rz u k laszto rn y m w K ra kowie. W ykłady te cieszyły się dużym pow odzeniem , grom a d z ą c licznych słuchaczy także spoza k o n w en tu k rak o w sk ie go 21. P o b y t m ag istra M ikołaja z Mościsk w K rakow ie trw a ł jed n a k krótko, poniew aż w 1594 r. w y jechał w spraw ach za konnych do W arszaw y oraz do Rzym u, zapew ne do generała zakonu. Od następnego ro k u ponow nie pracow ał w klasztorze krakow skim , pełniąc oprócz zajęć n au k o w o -d ydakty cznych fu n k cję reg ensa stu d iu m krakow skiego. Stanow isko to, k tó re objął praw dopodobnie pod koniec 1593 r., p iastow ał z p rzerw ą jako bezpośredni następ ca S. L ubom lczyka do 1603 r.
W 1595 r. doszło do nieporozum ień pom iędzy p row incją pol ską zarządzaną przez F eliksa z Sieradza, a klasztoram i w schod nim i, k tó ry m p atro n ow ał k laszto r lwowski. W sporach tych. b ra ł czynny udział M ikołaj z Mościsk, opow iadając się zde cydow anie za całością granic p ro w in cji polskiej. Dla załago dzenia k o n flik tu p ro w in cjał m ianow ał go przeorem lw ow skim i w ikariu szem к on tr a ty ru sk iej. Urzędów ty ch jed n ak nigdy nie objął, choć p raw nie posiadał je do 18 VIII 1598 r. Po od w ołaniu go z ty ch urzędów n adal zajm ow ał się tą spraw ą, k ieru jąc osobiste pism o do gen erała zakonu M. H. B eccarii’ego, d atow ane dn. 28 V 1599 r .22 Dn. 19 V III 1598 r. został zam ia-· n ow an y przeorem k laszto ru św. J a k u b a w Sandom ierzu. W
1600 r. objął na sześć la t p rzeorstw o k laszto ru w Bochni, za łożonego przez królow ą Jad w igę w 1375 r. Jak o przeor tro sz czył się m. in. o k u lt M atki Bożej w k laszto rn y m kościele 23. Praw dopodobnie pod koniec p rzeo rstw a w Bochni objął rzą dy kon w en tem płockim i k o n tra tą m azow iecką. R ezydencją
je-20 B łędne d a ły p o d ają: R. Ś w i ę t o c h o w s k i , a rt. cyt., s. 271 (1591 r.) i R. Ś w i ę t o c h o w s k i — A. C h r u s z c z ę w s k i, Polonia.
Dom in icana apud ex trane os 1520—1800. W: S tu d ia n ad h isto rią dom i
n ik a n ó w w Polsce 1222— 1972 (red. J. Kłoiczwwski), t. 2, Warszarwa 1975 s. 478 (6 II 1594 r.).
21 Vita, a rt. cyt., s. 95; Sz. S t a r o w o l s k i , S cr ip to ru m , dz. cyt.,
s. 101.
22 Epistolae S u m m o r u m Pontificum , R ps P p 52 A rD om K r. D oku m en t n r 150 k. 1.
23 S. B a r ą c z , A r c h i w u m W ff. OO. D o m in ik a n ó w w J arosław iu, . K ra k ó w 1887 s. 11; S. F i s c h e r , dz. cyt., s. 98 n.
48 A N D R Z E J F . D Z I U B A
[63 go jako w ik ariusza b ył k laszto r św. D om inika w Płocku, p rze żyw ający w ty m okresie szczególny r o z k w it2i. Jednocześnie b ra ł czynny udział : w zakład an iu sochaczew skiego k laszto ru sió str do m inikanek trzeciego zakonu. Z aangażow any był ta k
że w refo rm ę b e n e d y k ty n e k chełm skich, gdzie dał się poznać jako zw olennik obostrzonej papieskiej k lau z u ry zakonnej w klaszto rach żeńskich. O jego postaw ie w opow iadaniu się za u trz y m an ie m się daw nej surow szej obserw ancji in fo rm u ją ta k że k ro n ik i do m inikanek „N a G ró d k u ” i do m inikanek p rz e m y skich. Pod koniec d ru g iej k ad en cji p rzeo rstw a płockiego i za rzą d u k o n tra tą m azow iecką m iały m iejsce b u rzliw e w y d arze nia w łonie zakonu. G ru p a ojców, k tó ry m przew odzili Jacek M lecki i W incenty Bloch, oskarżyła M ikołaja z Mościsk o stronniczość i krzyw dzenie n iek tó ry ch zakonników . M ikołaj sk iero w ał do ra d y p ro w in cji m em oriał, dom agając się zbada nia sp ra w y i w ym ierzenia spraw iedliw ości. N astąpiło to na k a p itu le p ro w in cjaln ej w L ub lin ie w 1611 r., k tó ra zastosow a ła san k cje k a rn e wobec obu oskarżycieli. Pow ołała także ko m isję sta łą porozum iew aw czą, m ającą na celu rozstrzyg an ie sp o rn y ch problem ów . W skład kom isji weszło dwóch p rze d staw icieli k o n w en tu krakow skiego, z k tó ry c h jed n y m b y ł Mi kołaj z Mościsk, oraz dwóch z pozostałych klasztorów , tj. z Płocka i Lublina.
Dn. 3 IX 1611 r. M ikołaj z Mościsk pow rócił do K rakow a, gdzie pozostał do końca życia. Położył duże zasługi p rzy zało żeniu k laszto ru sióstr dom in ik an ek „Na G ró d k u ” 25. P ełn ił tam ró w n ież obowiązki k iero w n ik a duchow nego i spow iednika. Te sam e fu nk cje w yko n y w ał u ss. n o rb e rta n e k -na Zw ierzyńcu. P ozostaw ał w bliskich k o n tak ta ch z D orotą K ątsk ą ( | 1643 r.), ksienią zw ierzyniecką, k tó re j dedykow ał sw oje trz y dzieła as- cetyczno-m istyczne. W ty m okresie b ył także zaangażow any w spory teologiczne z a r ia n a m i26. Był to n ajin ten sy w n iejszy okres jego życia, jeśli chodzi o pracę naukow ą, um ożliw ioną
24 A. J. N o w o w i e j s k i , Płock. Monografia historyczna, P łock 1917 s. 507—511; Dzieje Płocka, P łock 1973; W. M ü l l e r , Diecezja płocka -od drugiej połow y X V I w. do rozbiorów, S tu d ia P łockie 3 (1975) s.
153 nn.
25 K r o n ik a albo opisanie p o s tę p k ó w a zachodów około fu n d o w a n ia
Panien D o m in ik a n e k na G ró d k u w K r a ko w ie, Rps 14. Biibl. SS. Do-
m im k a n e k w K rakow ie, ks. 16. 42. 68. 126.
26 A. B z o w s k i , dz. cyt., ,s. 89; K. C h o d y k i e w i c z , De re bus
gestis in Provincia Russiae Ordinis Praedicato rum. C o m m e n ta riu s libri X I digestus, B erdyczów 1780 s. 333; J. I. K r a s z e w s k i , O kru s zyn y . -Uczeni i pisarze Z a k o n u K aznodziejskie go, t. 1, W arszaw a 1856 s. 220.
Ż Y C I E I T W Ö R C Z O S C M I K O Ł A J A Z M O S C I S K 49
dzięki zw olnieniu go z w szelkich obow iązków a d m in istra c y j n y c h . W ty m czasie pow stały p raw ie w szystkie jego dzieła teologiczno-m oralne i a sce ty cz n o -m isty c z n e 27. Jednocześnie pro w ad ził w y k ład y z teologii m o raln ej w stu d iu m generalnym . K onty n u o w ał też publiczne w y k ład y kazusów sum ienia. W w ielu d ok u m en tach n azy w an y jest pater p r o v in c ia e 2S. J e s t ta k te m pew nym , że biskup k rak o w sk i M arcin Szyszkow ski jako sen ato r zasięgał u niego ra d y w sp raw ach rządów p a ń stw em , a jako kap łan i rządca diecezji rad ził się w spraw ach
teologiczno-m oralnych. P roponow ał m u także sufrag an ię k ra kow ską. M ikołaj z M ościsk odm ówił jed n a k przyjęcia tej god ności, p rag n ąc prow adzić n ad al życie zakonne. Z m arł tk n ię ty apopleksją w K rakow ie 6 VI 1632 r. w w ieku 73 lat, w 58 ro k u p ro fesji zakonnej, po odpraw ien iu Mszy św. w uroczys tość T rójcy Św ., do k tó re j żyw ił szczególne n a b o ż e ń stw o 29. P o chow any został w k laszto rn y m kościele.
W szystkie znane n o ta tk i biograficzne pośw ięcone M ikołajow i z Mościsk w y d ają o nim pozytyw ne św iadectw o jako o czło w ie k u i zakonniku. Pom im o sp ełn ian y ch w zakonie funkcji cechow ała go osobista skrom ność, ogrom na sum ienność, odpo w iedzialność i niezw ykła pracow itość. Cechy te w płynęły na
uznanie, jak im cieszył się nie ty lk o w śród najbliższych, lecz także w całej p ro w in cji polskiej oraz u biskupów i osób św iec kich. Dzięki sw em u w ykształceniu oraz nieprzeciętnej osobo w ości odegrał znaczną rolę w polskiej pro w in cji dom inikanów p rzeło m u XVI i X V II w. W yw arł także w pływ na rozw ój życia zakonnego, szczególnie przez swe dzieła ascetyczno-m istyczne.
27 R ad a k o n w en tu k rak o w sk ie g o dn. 3 I 1614 r. podjęła u ch w ałę p o z w a la ją c ą m ag istro w i M ikołajow i z M ościsk n a w ypożyczanie k s ią ż e k z b ib lio tek i k la sz to rn e j bez ja k ich k o lw iek ograniczeń, poniew aż są
one m u p o trze b n e do p isa n ia jego dzieł: Eodem die c o nc lusum est, ut т. p. fra tri Nicolao Mosticensi, s. theol. mgro., libri qu id a m necessarii
eid em e x Bib lioth eca c o m m u n i e x trac ti c o m m e n d e n tu r (ad) sc riben d u m q u o ru n d a m librorum. P rim u s liber Consilio rum C o n v en tu s Cra- coviensis SS. T rinitatis ab anno Dom ini 1596. A rD om K r ks. 33. Rps
K r 10. Na ta k ie p o staw ien ie sp raw y m ogły m ieć w pły w taikże u p rz e d n ie daro w izn y M ik o łaja z M ościsk d la b ib lio te k i k o n w en tu k ra k o w skiego. P or. R. Ś w i ę t o c h o w s k i , Biblioteka OO. D o m in ik a n ó w w
K ra k o w ie , ABM K 33 (1976) s. 302.
20 Z apew ne pod w pływ em te j nazw y k ilk u au to ró w nazyw a M iko ła ja z M ościsk p ro w in cja łem : W. A. M a c i e j o w s k i , dz. cyt., s. 710; F . M. S o b i e s z с z a ń s к i, a rt. cyt., s. 912. "
29 Vito, a rt. cyt., s. 95; L. T e 1 e ż у ń s к i, De rebus Provinciae S.
H y a c in th i Ord. Praed. (od 1216 do 1791). ks. 221. Rps 93 I F B K órn;
-J. Q u e t i f — J. E c h a r d, dz. cyt., s. 546.
50 A N D R Z E J Г . D Z I U B A
Rów nież dzisiejsi badacze p o d k reślają jego znaczenie jako w y bitnego pisarza dom inikańskiego w zakresie filozofii i teolo gii 30.
II. D O M IN IKA Ń SKA SZK O ŁA TEOLO G IC ZN A
D la poznania i zrozum ienia spuścizny pisarskiej Mikołaja, z Mościsk konieczne jest um ieszczenie jej w kontekście ówczes nej szkoły d om inikańskiej, k tó ra m iała pew ne specyficzne z.a- łożenia w zakresie u p raw ia n ia teologii. Od 1483 r. zalecane było w zakonie stu d iu m dzieł . św. Tom asza z A kw inu. W 1551 r. k a p itu ła g en eraln a w Salam ance, a następnie w 1571 r. w Rzym ie n akazały całkow icie w ycofać z nauczania teologii S e n te n c je P io tra b o m b ard a, a w ykład oprzeć na S u m ie A k w i- n aty . K a p itu ły te w y m ien iają 27 u n iw ersytetó w , w których dom inikanie m ogli studiow ać, zapew ne z ra c ii w y kład anej tam. d o k try n y tom istycznej 31.
W teologii m oraln ej oznaczało to pow iązanie zagadnień teo rety czn y ch z p rak ty czn y m i. Treść w y k ładu , za w zorem A kw i- n a ty , m iała uk ład w edług cnót teologicznych i k a rd y n a ln y c h . O tw a rta jed n a k była także na ówczesne p rob lem y i n u r ty m yśli teologiczno-m oralnej, co przejaw iało się m. in. w u— w zg lędnianiu m o raln y ch aspektów życia ekonom icżnego czy n a w e t politycznego oraz w dostosow yw aniu tem a ty k i w y k ła dów do potrzeb c h w ili32. Ja k o zjaw iska neg aty w n e trzeba w y m ienić dość często sp o ty k an y nom inalizm z daleko posuniętą sp ek u lacją oraz k orzy stan ie z k o m en tarzy bez ich k ry ty c z n ej oceny 33. Poza w yk ład am i obow iązyw ały słuchaczy teologii mo ra ln e j ko n feren cje i d y sp u ty jako sw oiste uzupełnienie o cha ra k te rz e p rak ty czn y m . W stu d iu m g en eraln y m lw ow skim od.
30 S. Z i e m s k i — A. S p i r a l o , a rt. cyt., s. 46. 48. 69; K. G ó r s k i , Teologia a sc ety czn o -m isty czn a (w ie k X VI—X V III). W: DTKP., t. 2 cz. 1 (1975) s. 440; S. Z i e m s k i , a rt. cyt., s. 273; W. W i c h e r , a rt. cyt., s. 225.
31 F. C a y r e, Patrologie et histoire de la théologie, t. 2, P a ris 1945- s. 733—738. 742 n.; P. M a n d o n n e t , Frères prêcheurs (La théologie
dans l’Ordre). W: DThC, t. 6 (1948) kol. 906.
32 B. H ä r i n g — L. V e r e e c k e , La théologie morale de S. Thomas: s. 682; J. A. F e r n a n d e z-S a n t a m a r i a, H iszpańsk a m y ś l polityczna
e pok i renesansu, ORP 20 (1975) s. 5— 19.
83 B.· H ä r i n g — L. V e r e e c k e , a rt. cyt., s. 682 n.; J. B a j d a . .
Teologia moralna (k a z u is ty c z n a ) w X V I I —X V I I I w. W: D TK P, t. 2:
[91 Ż Y C I E I T W ó R C Z G Ś C M I K O Ł A J A Z M O Ś C I S K 51
1611 r. b ył osobny w y kład kazuisty ki, dla k tó re j te m a ty k ę czerpano z k o m en tarza T. K a je ta n a (f 1534 r.)· W ykład obo w iązyw ał w szystkich zakonników — kapłanów i odbyw ał się n a jp ie rw raz w tygodniu, a od 1646 r. trz y razy tygodnio wo u .
Mimo nierozdziełania m ate ria łu m oralnego i dogm atycznego n a jb a rd zie j w szkole dom inikańskiej usam odzielniła się teo logia m oralna, w chłaniając w siebie n a w e t praw o kanoniczne i zakonne, teologię życia w ew nętrznego i m istykę. G łów ną przy czy ną tego było w spom niane u kieru n k o w an ie p rak ty czn e n a spow iedź i kaznodziejstw o, któ re stano w iły główne zadanie zakonu kaznodziejskiego. D om inikanie także jako pierw si do konali podziału teologii na sp e k u la ty w n ą i m oralną. W łaściwe zagadnienia teologii m o raln ej ogólnej b y ły om aw iane w r a m ach teologii sp ek u łaty w n ej, n ato m ia st zagadnienia szczegó łow e om aw iano w kazusach sum ienia. Po reform ie z 1585 r., zarząd zającej z a tru d n ie n ie oddzielnych profesorów dla teologii sp e k u ła ty w n e j i m o ralnej, jed y n y m podręcznikiem była S u m a św. Tom asza z A kw inu. Yvry k ład y z zak resu teologii m oralnej obejm ow ały całą część drugą, ale z pom inięciem czw artej księ gi Se n te n c ji P io tra L om barda. D latego dom inikanie nie odczu w ali po trzeb y odrębnego podręcznika teologii m oralnej, ja k to m iało m iejsce np. u jezuitów 35.
D om inikanie posiadali bardzo ro zw in ięty system organiza cji studiów : poprzez stu d ia k o n w entualn e, p a rty k u la rn e , m a te ria ln e i form alne aż do stu d iu m generalnego, zwanego s tu d iu m u n iw ersy teck im , któ re m iało praw o nadaw ania stopni nauk o w y ch oraz p rzep ro w ad zan ia w szystkich egzam inów . W śród in n y ch stud ió w g en eraln y ch na pierw szy p lan w ysu nęło się w zakonie stu d iu m k rak ow sk ie założone w 1973 r . 36 Oprócz re k to ra (regensa), m ag istra ze stop niem lek to ra oraz p rzeo ra każde stu d iu m gen eraln e m iało tzw. b ak ałarza stu dium , do którego należało prow adzenie w ykładów z teologii m oraln ej. K o n ta k ty zagraniczne rzu to w ały także na sposób u p raw ia n ia teologii m o ralnej, zależnej od środow isk hiszp ań
34 R. Ś w i ę t o c h o w s k i , art. cyt., s. 217. 220.
35 J. A. S p i e ż, D o m in ika n ie w Polsce. W: C h rze śc ijań sk a od p o w iedź raa p y ta n ie człow ieka, W arszaw a (b. r. w.) (1972) s. 32; J. T h e i- n e r , Die E n tw i c k lu n g der Moraltheologie zur eigenständig en D is ziplin, R e g en sb u rg 1970 s. 328—338.
36 P or. P. K i e l a r , S tu d ia nad k u l tu r ą szkoln ą i in te le k tu a ln ą do
m in i k a n ó w pro w in cji polskiej w średniowieczu. W: S tu d ia, dz. cyt.,
t. 1, W arszaw a 1975 s. 33'4—357; J. B. K o r o l e c , S t u d i u m Generale
52 A N D R Z E J F . D Z I U B A [10]
skich, w łoskich czy francuskich. W ielu polskich dom inikanów odbyło stu d ia za granicą i to najczęściej n a u niw ersy tecie w Bolonii, którego profesorow ie u form ow ani b y li przez u n iw e r s y te t w S a la m a n c e 37. Szkoła d om inikańska pozostała w ierna tom izm ow i, w zbogaconem u o m yśl h u m anisty czną, pochodzącą szczególnie z Salam anki. P ow iązanie tom izm u z pew nym i ele m en ta m i h u m anizm u było trw a ły m w kładem w niesionym przez szkołę do m inikańską w rozw ój m yśli teologiczno-m oralnej. P rzez odpow iednie zestaw ienie elem en tu speku latyw n ego i m o raln ego teologia ta zachow ała c h a ra k te r bard ziej nau ko w y niż u jezuitów .
Szkoła d o m inikańska w Polsce w zakresie teologii m oralnej rep re z en to w a n a była, obok M ikołaja z Mościsk, przez Sam uela z L ub lina (W ierzchońskiego) i F. Ohm Januszow skiego. W yk ład zagadnień m o raln y ch w ich dziełach łączył sp ek ulację teo rety c zn ą z p rakty czn o -d u szp astersk im i odniesieniam i poszcze gólnych kw estii czy kazusów . Sw oista profesjonalność m iała pew ne przedłużenie w u p raw ia n e j przez m o ralistów tw órczoś ci ascetyczno-m istycznej, po su n iętej n aw et ta k daleko, że n ie k tó re fra g m en ty dzieł teologiczno-m oralnych ro bią w prost w rażenie dzieł ascetycznych. P ra ca kaznodziejska i spow ied nicza w ycisnęła piętno na tw órczości teologiczno-m oralnej w szystkich członków szkoły dom inikańskiej. Biorąc pod u w a gę ten fak t, dziw i jed n ak zb yt m arg in alne k o rzy stan ie z m a te ria łu sk ry p tu ry sty c z n eg o i p atry sty czn eg o na korzyść a u to ry te tów teologicznych. Szeroki dobór om aw ianej p ro b lem aty k i m o ra ln e j z pew nością u w a ru n k o w a n y był w spom nianym p ra k ty - cyzm em w ykładów , choć w y d aje się, iż był to także w pływ h um anizm u. B rak w yraźnego uśw iadom ienia p otrzeby a u to nom izacji teologii m o raln ej św iadczy o tym , że polska szkoła d om inikańska tego okresu w zorow ała się raczej na sum ach spow iedniczych niż na koncepcji Institutiones morales teolo gów hiszpańskich.
III. TW ÓRCZOŚĆ m i k o ł a j a z m o ś c i s k
W kontekście koncepcji teologii, a w niej teologii m oralnej, w szkole dom inikańskiej należy p atrzeć na całość dorobku pisarskiego M ikołaja z Mościsk. Bogatą jego spuściznę p isa r
37 R. Ś w i ę t o c h o w s k i , a rt. cyt., s. 214—216; J. K ł o c z o w s k i , art. cyt., s.’ 107 nn.; R. Ś w i ę t o c h o w s k i — A. C h r u s z c z ę w- s .k i, a rt. cyt., s. 467 nn.
[11] ' Z Y C I E I T W Ó R C Z O Ś Ć M I K O Ł A J A Z M O Ś C I S K 53
ską da się podzielić na cztery zasadnicze gru p y: dzieła o tre ś ci filozoficzne]; dzieła teologiczno-m oralne; pism a o treści as cety czno-m istycznej; tłum aczenia oraz inne drobne pism a.
Dzieła pierw szej g ru p y p o w stały na bazie jego w ykładów z. filozofii i m ieszczą się w ogólnym n u rcie logiki polskiej XVI i X V II w ieku. M ikołaj z Mościsk opublikow ał podręcznik logiki, dedykow any Tom aszow i Z am ojskiem u, synow i h e tm a na Ja n a, stu d en to w i A kadem ii Z am ojskich 3S. Dzieło to docze kało się dw óch w ydań, w ty m jednego w Kolonii. D rugie jego dzieło stanow iło popraw ioną i znacznie zm ienioną w ersję po przedniego podręcznika 39. Doczekało się ono pięciu w ydań, w ty m trzech za granicą, w Kolonii. W arto też odnotow ać za w ielom a biog rafam i fa k t istn ien ia jeszcze jednego dzieła fi lozoficznego, zatytu łow an eg o „E lem en ta ad u n iv ersam A risto - telicam sp ecu lativ am philosop h iam ” 40. P ra ca ta jed n ak zagi nęła już w rękopisie, a być może nie została n a w e t w pełn i ukończona.
U zyskanie stopnia b ak ałarza, a później m ag istra (doktora) teologii otw ierało dalszą k a rie rę nau k o w ą i daw ało praw o do prow adzenia zajęć z teologii w uczelni ty p u uniw ersyteckiego. D orobek piśm ienniczy M ikołaja z M ościsk św iadczy, że w y k ła dał on ty lk o teologię m oralną, rozu m ian ą w sensie szerokim , zgodnie z ów czesnym i podziałam i tej dyscypliny. Podłożem p u b lik acji z tego zakresu b y ły zapew ne w ykłady, k o n ferencje i d y sp u ty teologiczno-m oralne w k rak o w sk im stu d iu m g e n e ra l
38 M i к o ł a j z M o ś c i s k , I n s titu t io n u m logicarum libri septem.
Per Fr. Nicolaum M oscicensem Docto rem th e o lo g u m e x ordine prae dicato rum, editi. In quibus universa, quae ad e u m fa c u lta te m n e c e s saria sunt, succincte et sufficienter, atque adeo Marte, ingeniosa i n v e n tu s Logicen intelligere, ac in ea proficere valeat. Cro.coviae, e x o f ficin a A n d rea e P etricivij . A n n o Dom ini 1606 (,k. nlb. 2 ss. 157). W ielu
au to ró w p o d aje b łędny ty tu ł dzieła: „ In stitu tio n u m logicaliiu-m”. Zob. J. K o w a l s k i , a rt. cyt., s. 158; К. С h o d у к i e w i с z, dz. cyt., s. 332; F. M. S o b i e s z c z a ń s k i , airt. cyt., s. 912.·
39 M i к o ł a j. z M o ś c i s k , E le m e nta logices in s e p te m partes dis
tinc ta auth ore F. N. M. Ord. Praedicatorum. S u p e r io r u m permissu. Cracoviae e x officin a Fromcisci Caeso.rij anno 1625 (ss. 284, 1 tabi).
S am a u to r ta k pisze o ty m w y d an iu : Haec Elemento, alio q u id e m sub
titulo edita v e r u m ab authoris ab se n tia m non sine mendis. Postea alibi ite r u m irrequisito auth ore recusa. T a n d e m e tiam contra em a n - d a tu m e x e m p la r a tque tr a n s m issu m m endose impressa. N o n re stabat aliud, nisi in praesentia auth oris illa imprirrjj, et ab erroribus q u ibus h actenus scatebat expurgari. Tam że, s. 5.
40 Sz. S t a r o w o l s k i , S c riptorum , dz. cyt., s. 101; A. B z o w s k i , dz. cyt., s. 94; L. T e l e ż y ń s k i , dz. cyt., k. 221.
54 A N D R Z E J F . D Z I U B A [ 1 2 ]
n y m oraz w y k łady kazusów sum ienia, prow adzone z p rz e rw a m i od 1594 r. aż do śm ierci.
P ierw sze dzieło ukazało się d ru k iem w 1603 r. i dotyczyło p ro b le m aty k i elem entów sa k ra m en tu p o k u ty 41. Doczekało się łącznie ośm iu w ydań sam odzielnych i zbiorow ych, w ty m trzech w Kolonii. Z aw iera w iadom ości niezbędne, w edług ów czesnych przepisów p raw a kościelnego do sp raw o w ania s a k ra m en tu pokuty, tj. dotyczące oprócz grzechów i ich w y zn aw a nia także pew nych p raw n o -m o raln y ch k w estii zw iązanych z jego szafow aniem . Pobieżnie om ówiona została p ro b lem aty k a cenzu r oraz rezerw ató w papieskich i biskupich. Na końcu z n a j d u je się tr a k ta t ascetyczno-m istyczny pośw ięcony żywo dys k u to w an em u w ty m okresie zagadnieniu m odlitw y w ew n ętrz nej. W dziele p raw ie zupełnie nie m a jakichkolw iek pow ołań się na Pism o św., tra d y c ję , m ag isteriu m Kościoła czy a u to ry te t teologów. W części p rak ty czn ej pozostaje w yraźnie pod w pływ em M. A zpilcuety zwanego „D oktorem N a v a rru se m ” (t 1586), w części zaś teo retyczn ej zaw iera w iele elem entów z k o m en tarzy do św. Tom asza z A kw inu, zwłaszcza T. K a je ta na (1534) i B. M ediny (t 1581). O pracow anie to jest klasycz n y m p rzy k ład em tom istycznego ujęcia grzechu i s a k ra m e n tu p o ku ty. C echuje je nastaw ien ie prak tyczn e, jasność i p recyzja w y k ła d u oraz dość w y czerpująca, choć m ało pogłębiona a n a li za teologiczna. Pośrednio dostarcza ono także wiele treści cen n y ch dla poznania obyczajow ości i k u ltu ry ówczesnego społe czeństw a polskiego i2.
K olejne dzieło teologiczno-m orałne m a rów nież za przedm iot sa k ra m e n t p o k u ty 43. D ecyzją bp. M. Szyszkowskiego ogłoszo ną na synodzie d iecezjalnym w 1621 r., uznane zostało za pod 41 M i к o 1 a j z M o ś c i s k , E le m e n ta ad S. Confessiones, non t a n t u m sacerdotibus in foro poenitentia e ty ro n ib u s apprim e necessaria: v e r u m etiam o m nibus p o enitentibus exacte confiteri volentibus, s u m m e utilia. D ecem partibus comprehensa. Quibus accessit T ra ctatulus de stu dio meditationis . A u th o r e (...) S u p e r io r u m permissu. Cracoviae in Officina A n d rea e Petricovii A n n o Dom ini 1603 (k. ralb. 5, sis. 207).
42 Por. J. B a j d a , art. cyt., s. 281; F. G r e n i u k , Teologia moralna T o m a sz a M ło dzia now skiego T J na tle epoki, R T K 20 (1973) n r 3 s. 12.
43 M i k o ł a j z M o ś c i s k , E x a m e n a p p robandorum ad S. C onfes
siones excipiendas et ad parochias obtinandas se c u n d u m m o d u m ac o rd in e m per IU. et Rev. M a r tin u m S z y s z k o w s k i Episcopum Craco- v i e n s e m in S yn o d o Dyocesiana A. 1621 traditum . A u th o r e (...) Craco viae e x typo graphia Frayęisci Cezary A. 1621 (к. nib. 1, ss. 40). W y
d a n ia tego nie odn o to w u je n a w e t Es.tr, dz. cyt., s. 584. A k tu a ln ie eg zem p larz tego w y d an ia posiada B J sygn. 259513 III oraz P ozn ań sk ie T ow arzystw o P rz y jac ió ł N au k i sygn. 34492 III.
T13] Z Y C I E I T W Ó R C Z O Ś Ć M I K O Ł A J A Z M O Ś C I S K
ręcznik dla przyg oto w ujący ch się do egzam inów ju ry sd y k c y j nych u . Można przypuszczać, że było napisane na specjalne życzenie i w edług w skazów ek biskupa. Poru sza w szystkie pod staw ow e zagadnienia odnośnie do sa k ra m en tu p okuty, podane jed n a k w sposób bard ziej su m ary czn y z pew nym i w y raźny m i e le m e n ta m i dogmatyczno-kan-oniczno-liturgicznymi. Odznacza .się, jak podkreśla, zwięzłością, przy d atn ością i w iernością n a u ce Kościoła 43. A u to r ty m razem opiera się na auto ry tecie teo logów , choć n ad al m inim alnie k orzy sta z Pism a św. i tra d y c ji.
Zależny jest nie ty lk o od T. K a je ta n a i M. Azpilcuety, ale ta k że od D. Soto (f 1560), G. S a y ru sa (f 1602), J. A zora (f 1603), T. Sancheza (t 1610), F. Suareza ( | 1617) oraz innych p rze d staw icieli szkoły dom inikańskiej i jezuickiej. Ciekaw e jest dość szerokie w y ko rzy stan ie p raw a p a rty k u la rn e g o polskiego j a k rów nież w ielu obiegow ych opinii m o raln y ch w a rg u m e n
tacji i w y jaśn ian iu poszczególnych k w e s tii4e.
Także następn e dzieło z tej g ru p y dotyczy sa k ra m e n tu po k u ty 47. Było ono w ydane sam odzielnie i zbiorowo cztery razy
w d ru k a rn ia c h krakow skich. Całość podzielona jest na trz y części. W pierw szej a u to r om aw ia zagadnienia m ate rii bliż szej sa k ra m en tu , spow iedzi, zadośćuczynienia, m ate rii dalszej, ty p ó w grzechów i fo rm y sa k ra m e n tu pokuty. D ruga część po św ięcona je s t ogólnej i szczegółowej analizie stanów sum ie nia, k tó ry c h podaje 32 rodzaje. Część trzecia zajm u je się rolą i zadaniam i spow iednika wobec różnych tru d n o ści sum ienia, głów nie skru p u łó w . R ozw iązuje także n iek tó re kazusy i po ru sza p ro b lem probabilizm u jeszcze wówczas nie atak o w an e go — stąd to n w ypow iedzi jest sp okojny i um iark ow any . Na ..końcu posiada apendyks o absolucji h e re ty k ó w w czasie Roku
44 Ego S e b astianus N ucerinus S. Th. Doctor (...) in Dice esi Crac: (...)
■Censor, f id e m praesentibus facio; quia 'lib ru m R esp o n s io n u m ad q u a e stiones pro E x a m in e a pprobandorum ad S. Confessiones excipiendas in S ynodo Dioecesyana ab Illustrissim o et R ev ere n d issim o D. M artino S z y s z k o w s k i , Episcopo Cracovien; traditas ab A m o d u m R. P. Nicolao M oscic ensi Ordinis Praedic; S. Dominici, S. Theologiae Doctore con sc r ip tu m , v idi (...) u t praelo in lu c e m et u til ita te m p u b lic a m ederetur
censui et iudicavi. Tam że, k. 1 v.
45 T amże, k. 2. 46 Tam że, s. 234 n.
47 M i k o ł a j z M o ś c i s k , A rtis poenitentia ria e ty rociniu m . Cui
■elementa ad S. Confessiones, alias edita, n u n c vero accuratius cor recta, sunt inserta. A u t h o r e F. N. M. Ordinis Praedicatorum. Petrico-
vij Typogr. S. R. M. anno D. M. DC. X X V (k. nlb. 7, ss. 416, k. nlb. 3,
56 A N D R Z E J F . D Z I U B A
św., o p a rty na bulli P iu sa V Coena D o m i n i 48. Dzieło m a cha r a k te r podręcznika dla początk u jący ch spow iedników , ale w p oró w naniu z dw om a pierw szym i jest bard ziej teologicznie pogłębione. Mimo ty ch zalet cieszyło się m niejszą p o p ularno ś cią, być może w sk utek dość niskiego poziom u in te le k tu a ln e g o ówczesnego duchow ieństw a. Zapew ne w pły nęły na to także duże i częste n a k ła d y p oprzednich dzieł.
B iografow ie w spółcześni M ikołajow i z M ościsk w y m ieniają jeszcze dw a inne dzieła teologiczno-m oralne, k tóre nie zostały w y dan e i zaginęły w rękopisach. J a k m ożna się zorientow ać z ty tu łó w , dotyczyły k o m en tarza do S u m y św. Tom asza 49 oraz zaw ierały obszerny zestaw kazusów s u m ie n ia 50. Z pewnością, znajom ość ty ch dzieł u łatw iła b y całościowe poznanie jego dokt r y n y teologiczno-m ora ln e j , ty m bard ziej gdyby obejm owała, k o m en tarz do części m o raln ej S u m y A kw inaty.
N ajpraw d o p odo b n iej na życzenie Sz. S. M akow skiego, a może i W ydziału Teologicznego A kadem ii K rak ow sk iej, dom inika n in F. Ohm Januszow ski przygotow ał pośm iertne w y dan ie zbiorow e dzieł teologiczno-m orałnych M ikołaja z Mościsk pt. „Theologia m o ralis” 31. T y tu ł ten, niew ątpliw ie za szeroki w sto su n k u do treści, św iadczy o ew olucji, jak ą przeszli w tym. czasie w ydaw cy, k tó rzy dodaw szy ty lko tra k ta t o m ałżeńst wie uznali takie kom pendium za w y czerp ujący podręcznik teo logii m oralnej. W ydaje się jed n ak , że książka ta była dość k om p letn a, jeśli chodzi o p o trzeb y i w ym agania w zakresie.
48 M i k o ł a j z M o ś c i s k , A p p e n d i x ad ty ro c in iu m S. A r tis p o e n i-
tentiariae. T am że, k. 16.
49 M i k o ł a j z M o ś c i s k , S u m m a theologica A ngelici Doctoris T h o -
m ae ad fo r m a m syllogisticam ex h ib ita et contracta. Zoto. Sz. S t a r o
w o l s k i , Scr ip to ru m , dz. cyt., s. 101; K. ' C h о d y к i e w i c z, dz. cyt.. s. 333; A. J о c h e r, dz. cyt., t. 2, s. 60; J. Q u e t i f — J. E c h a r d , dz. cyt., s. 546.
50 M i к o ł a j z M o ś c i s k , Lectiones cas u u m conscientiae. Zo to. Sz_ S t a r o w o l s k i , S c riptorum , dz. cyt., s. 101; J. Q u e t i f — J. E-c h a r d,. dz. cyt. s. 546; S. Ba r ą c z, R y s d z ie jó w , diz. cyt., s. 209; W. W i c h e r , a rt. cyt., s. 218.
51 M i k o ł a j z M o ś c i s k , Theologia moralis adm. R n d i Patris M a
gistri (...) ordinis praedicatorum, in tres libros distincta, videlicet in: E le m e n ta ad S. confessiones Sacrae .artis poenitentia ria e tyrocinium . E x a m e n a p p ro bandorum ad sacras confessiones. T ra cta tu s quo q; de m a trim o n io per m o d u m su p le m e n ti annex us. A u th o r e R. P. F. F erd i- nando olim J a n u s z o w s k i, S. theologiae in generali studio Cracoviensi ord. praed. actuali Baecalaureo et Proregente. S u p e r io r u m p e r m issu . Cracoviae ty pis Universitatis A n n o Dom ini 16S3 (k. 20, ss. 2 0 0 + 3324-
[15] Ż Y C I E I T W Ö R C Z O S C M I K O Ł A J A Z M O Ś C I S K 57
fo rm acji duchow ieństw a, zwłaszcza na odcinku sa k ra m e n tu pokuty.
Na podstaw ie tej g ru p y dzieł należy uznać M ikołaja z Moś cisk za teologa m oralistę, a nie dogm atyka. E lem enty dogm a tyczne oraz p raw n e obecne w jego spuściźnie teologiczno-m o ra ln e j są u m o tyw ow ane ówczesną koncepcją tej dyscypliny. Na gruncie polskim teologia m oraln a nie doszła jeszcze do p eł nego usam odzielnienia, k tó re na Zachodzie w w ielu w y p a d kach już się dokonało. T ym m ożna rów nież tłum aczyć jej n a staw ien ie łegalistyczne, k tó re pow odow ało pew ien m inim alizm w zakresie m oralności ch rześcijańskiej. Takie stanow isko było zresztą odbiciem poglądów polskich teologów X V II w. na po w stałe w ty m czasie opinie p ro b a b ilisty c z n e 52. Na re p re z e n to w anej przez M ikołaja z Mościsk teologii zaw ażyło też p rze znaczenie dla określonej grupy. Stanow isko tak ie decydow ało siłą rzeczy rów nież o doborze p rzed staw ian y ch zagadnień i sposobie a rg u m e n ta c ji oraz o p ro p o rcji w układzie poszczegól nych elem entów . T ra k ta ty jego adresow ane do proboszczów i kap łanó w zajm u jący ch się d u szp asterstw em , k ształto w ały sum ienia zarów no ich sam ych, jak i w iernych. D latego m u siały w yw rzeć znaczny w pływ na ówczesne życie relig ijn e, p rz y n a jm n ie j w ogrom nej diecezji k rak ow sk iej. P rz y ty m n a leży pam iętać, że w św iadom ości ów czesnych teologów , zwłaszcza ze szkoły dom inikańskiej, dopełnieniem i n a tu r a l ny m przed łu żen iem w y k ładu teologii m oraln ej by ły dzieła as- cetyczno-m istyczne.
Pism a ascetyczno-m istyczne M ikołaja z Mościsk wiążą się z jego działalnością jako spow iednika p rzy kościele k laszto rn y m św. T rójcy w K rakow ie oraz w in ny ch kościołach. P o d staw o w ej jed n a k przy czyn y ich p ow stania należy szukać w jego p rac y w śród zakonów żeńskich, szczególnie w klasztorze do m inikan ek „Na G ró d k u ” i n o rb e rta n e k zw ierzynieckich, gdzie p ełn ił fu n k cję spow iednika i k iero w n ik a duchow ego oraz gło sił ko nferen cje dla zakonnic. T akie grono ad resató w m iało w pływ na p o p u larn e tra k to w a n ie poru szan ych zagadnień oraz łączenie rozw ażań teo rety czn y ch z p ra k ty c zn y m i w sk azan ia mi. O bejm ują szeroką p ro b lem aty k ę, naw iązując do a k tu a l ny ch zagadnień duchow ości ta k zakonnej, jak i ludzi św iec kich. W w ielu w y p adk ach jest to pierw sza na g runcie polskim , próba dania k o n k retn e j pom ocy duszom dążącym do doskona łości.
A N D R Z E J F. D Z I U B A
T rzy najw ażn iejsze dzieła z tej g ru p y zostały napisane w języku polskim . Tym sam ym p rzed staw iają in te resu jąc y m a teriał dla studiów n ad rozw ojem język a polskiego oraz pol skiej term inologii teologiczno-ascetyczno-m oralnej. U derza czystość i piękno tego języka, pozbawionego m akaronizm ów , i przypom inającego złoty okres naszej lite ra tu ry . Dzięki ty m zaletom jest doskonałym narzędziem w przekazie treści as cety czno-m istycznych 53. Z redagow anie jed n a k ty ch pism w jęz y k u polskim zam knęło im m ożliwość szerszego rozgłosu poza granicam i k raju . W Polsce, co zgodnie pod kreśla w ielu b iogra fów, cieszyły się u znaniem w śród szerokich kręgów odbior ców 34. W ydane' b yły i w znaw iane za życia au to ra, w latach 1624— 1628, a także po jego śm ierci, we frag m en tach zaś n a w et w czasach współczesnych.
N atch n ien iem do n apisania pierw szego z nich, a p rz y n a j m niej jego n iek tó ry ch części, była choroba jedn ej z dom inika- n e k k lasztoru „Na G ró d k u ” 55. P ra ca ta doczekała się pięciu w ydań. Posiada c h a ra k te r p o p u larn y , dostosow any do poziom u, in telek tu aln eg o sióstr zakonnych. P o rusza zagadnienie choro b y i jej niebezpieczeństw dla duszy oraz środków , jakim i n a leży się im przeciw staw ić. D om inikański teolog daje się po znać w ty m dziele jako doskonały obserw ato r człow ieka i jego rea k c ji w k o n k retn y c h sy tu a c jac h życiow ych. O pracow anie ascetycznych aspektów p rzeżyw ania choroby było pierw szym n a gruncie polskim podjęciem tej p ro b lem aty k i, a przy ty m do konanym w sposób pogłębiony i nowoczesny. Ze w zględu na b rak polskiej term inologii ascetyczno-m istycznej a u to r n a d aje w yrazom łacińskim fo rm y g ram a ty k i polskiej i w ten .sposób w prow adza je do polskiego słow nictw a teologicznego.
53 P or. M. W i s z n i e w s k i , dz. cyt., t. 9, s. 233; S łó w k o o litera
t u r z e ascetycznej w d a w n e j Polsce, GK 1 (1893) s. 393; A. J o c h e r,
dz. cyt., t. 3, s. 289.
54 P. H. P r u s z c z , Forteca M onarchów i całego K ró lestw a P olsk ie
go, K ra k ó w 1737 s. 265; F. J a r o s z e w i c z , dz. cyt., s. 375; W. W i
c h e r , aort. cyt., s. 225; K. G ó r s k i , a rt. cyt., s. 438.
55 M i к o ł a j z M o ś c i s k , In firm a ria Chrześciańska, sporządzona
przez iednego kapłana od S. Troyce F. N. M. Grd. Praedicat. Co w sobie z a m y k a na w t o r e y karcie naydziesz . Przydała się do tego i/Valna w o y n a duchow na. W K r a k o w ie w d r u k a r n i Franciszka Cezarego 1624
(k. nlb. 2, ss. 92, k. nlb. 2). O p o w sta n iu tego dzieła zachow ała się n a stę p u ją c a rela c ja : ,,... gdy je d n a z n ic h (dom inikanek) ro zch o ro w ała się, dało m u to a su m p t do w y d a n ia Infirm-airii, w k tó re j w yłuszczył sposób za chow ania się w ch o ro b ie” . K. J u c f e w i c z , O k r u s z y n y bio
g ra fic zn e o n ie k tó r y c h ojcach za k o n u kaznodziejskiego p row incji pol s k i e j od r. 1609 do 1S64; K ra k ó w 1864 s. 141. R ps KR 907. A rD cm K r.
Ż Y C I E I T W Ô R C Z O S C M I K O Ł A J A Z M O S C I S K 53
K olejne dzieło z tego zakresu pow stało z k o n feren cji gło szonych w klaszto rach dom inikanek „Na G ró d k u ” i n o rb e rta n e k na Z w ierzyńcu 56. Podobnie jak i w poprzednim p rzy p a d ku nosi c h a ra k te r p o p u larn y . T em atem jego jest zagadnienie m odlitw y w ew n ętrzn ej, k tó re a u to r om ówił swego czasu w tra k ta c ie dołączonym do „E lem en ta ad S. Confessiones”. S ta now i sw oisty podręcznik teo rii i p ra k ty k i m odlitw y ze szcze gólnym uw zględnieniem m edytacji. Część d ru g a zaw iera szki ce m ed y tacji w edług trzech dróg życia w ew nętrznego 37. A u tor ak c en tu je ch ry sto cen try czn e u k ieru n k o w an ie całej ascezy chrześcijań sk iej, chociaż w jego ujęciu życia duchow ego nie dostrzega się now ych koncepcji. Na uw agę zasługuje uściśle nie definicji m od litw y w ogólności, w k tó re j m ieści się pojęcie m odlitw y w e w n ę trz n e j58. K siążka b y ła głów nym podręczni kiem m ed y tacji w w ielu k laszto rach żeńskich, nie ty lko do- rninikanek i n o rb ertan ek .
Podstaw ow ym pism em ascetyczno-m istycznym , stanow iącym opus vitae au to ra, było dzieło na te m a t doskonałości chrześ cijańskiej 39. W ciągu jednego ro k u ukazało się pięć jego w y dań. Ponow nie w ydano je p raw ie w sto la t później, a ostatnio opublikow ano n iek tó re f r a g m e n ty 60. Dzieło to zrodziło się rów nież z ko n feren cji głoszonych dom inikankom i n o rb e rta n kom k rakow skim . Oprócz ogólnych fu n d am en tó w koniecznych n a drodze do doskonałości a u to r om aw ia dokładnie poszcze
gólne etap y życia w ew nętrznego. J e st to pierw szy polski pod ręcznik ascetyki i m istyki, ob ejm ujący niem al w szystkie za gadnienia życia w ew nętrznego. Nic dziwnego, że dzieło było ogrom nie cenione, m. in. ze w zględu na jasność w y kład u oraz
58 M i к o ł a j z M o ś c i s k , E le m e n ta r z y k ćw ic zenia d u c h o w n e g o , którego części у Rozdziały ich n iże y się położą. Z e b ra n y przez F. N. M. Ord. Praedicat, w K r a k o w ie w D ru k a r n i Franciszka Cezarego 1626
(te. nlb. 6, ss. 368). Na te m a t p o w sta n ia por.: K. J u c e w i с z, dz. cyt.,
s. 141; K r o n ika abo opisanie, dz. cyt., k. 118—124.
57 M i к o 1 a j z M o ś c i s k , E le m e n ta r z y k ćwiczenia duchow nego, dz. cyt., s. 41—201.
58 Tam że, s. 1—3.
s9 M i k o ł a j z M o ś c i s k , A k a d e m ia pobożności z p r z y d a tk i e m nie-
t y l k o z a k o n n y m osobom do dosk onałoś ci potrżbna ale у ś w ie c k im do zbaw ienia bar го przygodna. Rozdzielo na na pięć Classes, abo szkół, iako pokaże Regester przed samą rzeczą położony. W y d a n a przez F. N. M. Ord. Praed. za d o zw o le n ie m przełożonych, w K r a k o w ie d r u ko w a ł W a le ry a n P ią tk o w s k i R. P. 1628 (k. nlb. 4, ss. 606, 108)'.
® M i к o i a j z M o ś c i s k , A k a d e m ia pobożności (fragm enty) (ko m e n ta rz K. G órski), W D r 5 (1977) n r 9 s. 103— 107; K. G ó r s k i , a rt. cyt., s. 438—440; tenże, Duchow ość chrześcijańska, W rocław 19 78 s. 131—165.
60 A N D R Z E J F . D Z I U B A [18?
p recy zję nie zawsze przed ty m jasno staw ian y ch zagadnień, ascetyczno-m istycznych. Część p iąta pośw ięcona zagadnieniom ściśle teologicznym , stanow i sam a w sobie obszerny tr a k ta t o m istyce i m odlitw ie w ew n ętrzn ej, k o n ty n u u ją c y m yśli z a d a r te w „E lem en ta ad S. C onfessiones” oraz w poprzednim dziele. W w ykładzie k o n tem p lacji widać w yraźn ą zależność od L u d w ika z G ranady, a nie od M elchiora Cano. J a k w skazuje sam ty tu ł, książka przeznaczona b y ła nie tylk o dla osób zakon nych. A u to r dedykow ał dw a jej w ydan ia osobom św ieckim : A nnie z Rus ca L ubo m irskiej oraz M ikołajow i Ligęzie z B or ku 61. U podstaw całej jego tw órczości leży prześw iadczenie, że ascety ka jest n a tu ra ln y m przedłużeniem m oralności. S tąd p e łn y obraz jego d o k try n y to sa k ra m en ta ln a i ascetyczna k o n cepcja życia chrześcijańskiego, k tó rą rozw ijał zarów no w sw ych dziełach teologiczno-m oralnych, jak i w ascetyczno-m i stycznych.
M ikołaj z M ościsk może być uznany za n ajw y bitniejszeg o pisarza ascetyczno-m istycznego, jakiego w ydał jego zakon w " ty m okresie. Posługiw ał się, jak jem u współcześni, m etodą scholastyczną, ale porzucił p raw ie całkow icie sp ek u lację na rzecz m etody pozy ty w n ej, co m usiało być w ynikiem osobi sty ch p rzem yśleń w zakresie m etodologii. Nie uległ w pływ om refo rm y M. D obrocieskiego ( | 1608), n ak azu jącej p ow rót do scholastyki. Doszedł w idać do w niosku, że k u lty w o w an a pod koniec XVI w. przez n iek tó ry ch profesorów A kadem ii K ra kow skiej, zwłaszcza S. Sokołowskiego (t 1593), m etoda pozy ty w n a jest b ard ziej odpow iednia w dziełach o ch ara k te rz e as- c e ty c z n o -m isty c zn y m 82. Oprócz m etody dodatkow ym a tu te m w pow odzeniu jego pism ascetyczno-m istycznych był także czysty i p rz e jrz y sty języ k oraz u k ieru n kow an ie praktyczne.
W tej g ru p ie spuścizny p isarskiej widoczne jest częste od w ołanie się do P ism a św., m niej zaś do filozofów pogańskich i orzeczeń Kościoła. W odróżnieniu od innych pisarzy sie dem nastow iecznych, do m inikański teolog nie sto su je dosłow nej cy ta c ji za w y ją tk ie m tekstó w biblijn y ch. U przyw ilejow anie Pism a św. jest posunięte ta k daleko, że na p raw ie 1200 stro nach d ru k u zn a jd u je się ok. 800 cy tató w lu b pow ołań się na
61 B iblioteka C z arto ry sk ic h w K rak o w ie posiada egzem plarz, sygo.. 7689, k tó ry b y ł w łasn o ścią k a sz te la n a S ta n isła w a Bzowskiego.
62 P o r. W. U r b a n , A k a d e m ia K r a k o w s k a w dobie reform acji i
w c ze s n e j ko n trre fo rm a c ji (1549—1632). W: D zieje U n iw ersy te tu Ja g ie l
lońskiego w la ta c h 1364—1764 (red. K. Lepszy), t. 1, K ra k ó w 1964. s. 146, 291; W. W i c h e r , dz. cyt., s. 146.
119] Z Y C I E I T W ć R C Z O Ś C M I K O Ł A J A Z M O Ś C I S K 61
B ib lię 63. Św iadczy to o w ielkim uznan iu dla a u to ry te tu P is m a św. jako a rg u m e n tu dowodowego i p rzy k ła d u dla om a w ianych zagadnień aseetyczno-m istycznych. P rz y ty m M iko-г łaj z Mościsk sam tłu m aczy wiele tek stó w biblijny ch, idąc za dość pow szechną ten d e n c ją tego okresu 84.
In te rp re ta c ja Pism a św. o p arta jest n a dobrej znajom ości k o m en tarzy , pochodzących zarów no z tra d y c ji p a try sty c z n e j i spuścizn średniow iecza jak i z czasów jem u współczesnych. M ożna odnaleźć ok. 620 pow ołań się na dzieła Ojców Kościo ła i pisarzy starożytności chrześcijań sk iej oraz na ok. 50 teo logów. N ajczęściej p rzy taczan y jest św. G rzegorz W ielki (72), n ato m ia st z teologów — św. B e rn a rd z C lairv au x (101) 63. Cy tow ani a u to rz y należą do różnych szkół teologicznych, zw ią zanych z zakonam i czy z określonym i środow iskam i n a u k o w y mi. R ep re ze n tu ją szkołę d o m inikańską (św. Tomasz z A kw i nu), fran ciszk ań sk ą (św. B onaw entura), cy stersk ą (św. B er nard), niem iecką n a d re ń sk ą (T auler, H. Suzo), „devotio m o derna (Tomasz a K em pis, J. A lvarez de Paz). N ajw iększy w pływ na poglądy ascetyczne M ikołaja z Mościsk w y w arła m isty k a hiszpańska.
Dzięki swej tw órczości ascetyczno-m istycznej M ikołaj z M ościsk wszedł na trw a łe do dziejów tej d yscypliny na g ru n cie polskim , odg ry w ając w niej znaczną rolę tak że w później szy ch czasach. Chociaż au to rzy polscy, z w y ją tk ie m Sam uela
z L ublina, nie c y tu ją w pro st jego dzieł, m ożna dostrzec p ew ne podobieństw a i zależności w głoszonych poglądach, szcze gólnie u Sz. S. M akowskiego i F. Ohm Januszow skiego, jak i w całej szkole dom inikańskiej.
O statn ią gru p ę pism stan o w ią tłu m aczen ia oraz dzieła róż ne. P rzetłu m aczy ł trz y k ro tn ie reg u łę św. A u g usty na oraz o- p a rte na niej k o n sty tu c je dom inikanek i n o rb e rta n e k 66. P rz e k
03 J. K o w a l s k i , Pismo św. w twórczości asc ety czne j Mikołaja z
M ościs k (1559— 1632), RBL 20 (1967) n r 2 s. 86—93.
64 W. S m e r e к a, B ib listy k a polska (w ie k X V I — X V III). W: D TKP, t. 2, cz. 1 (1975) s. 254; R. Ś w i ę t o c h o w s k i , Szkolnictw o..., a rt. cyt., -s. 220.
63 J. K o w a l s k i , diz. cyt., s. 28.
es Reguła S. A u g u stin a B isk u p a Iliponeńskiego i K o n s titu c ye abo
Prawa Sió str Z a k o n n y c h S. K a t a r z y n y S ie n e ń sk ie y , n a zw a n y c h tr z e ciego ha b itu abo stanu p o k u tn e g o S. D o m in ika przełożone na polski p rze z F. N. M. ord. praed. z zlecenia przełożonych, w K r a k o w ie 1616
(k. nlb. 4, ss. 12, 112).
Reguła S. A u g u stin a , H ipponeńskiego Biskupa, Dokto ra kościelnego i C onstituc ye Sió str wtórego H a b itu Z a k o n u K aznodziejów , przeło żo n e na polski przez F. N. M. ord. praed. z zlecenia przeło żonych (b.
62 A N D R Z E J F . D Z I U B A
ładów k o n sty tu c ji dom in ik an ek dokonał na specjalne zlecenie- k a p itu ły p ro w in cjaln ej z dn. 3 V 1626 r .67 W swoich kom en tarz ac h p rzy in te rp re ta c ji poszczególnych przepisów p ra w ny ch szukał uzasadnień w Biblii. Pozostaw ił też dziełko o tem a ty ce dogm atycznej, w k tó ry m pisze o relik w iach i odpustach, po d ając n au k ę K ościoła katolickiego, bez w daw ania się w po lem ikę z p r o te s ta n ta m i6S. W ydał też broszurę zaw ierającą w y- kaz relik w ii przech o w y w an ych w kościele p a ra fia ln y m św. Ja n a Chrzciciela w M ościskach e9. W dziele „E lem enta logices” zam ieścił a u to r fra g m e n t swego w ie rs z a 70, k tó ry jed n a k nie św iadczy, jak się w ydaje, o jego szczególnych zdolnościach poetyckich.
Zachow ał się w rękopisie w spom niany w yżej list do gene ra ła zakonu M. H .-B eccarii. J e s t to jed y n y znan y rękopis Mi kołaja z Mościsk. Na w ielu d o k u m entach w A rch iw um Do m inik an ó w w K rakow ie w y stę p u ją jego podpisy w śród n a czelnych w ładz p ro w in cji polskiej.
ZA KOŃCZENIE
Twórczość M ikołaja z Mościsk, ob ejm ująca ta k różnorodne dyscypliny, jest w idocznym św iadectw em żyw otności i ro zw oju polskiej teologii X V II w., w brew daw niejszym opiniom,.
m. r. w.) (K raków po 1626) (,k. nlb. 4, ss. 134, 283). Reguła S. Augustina·.
H ip oneńskiego B isk u p a i D okto ra kościelnego i C onstituc ye P anien Z a k o n u P rem o n stra ten s ó w przełożone na polski przez F. N. M. (b. m,.
r. w.) (,k. nlb. 4, ss. 10, 128).
07 C o m ittim u s r. p. f. Nicolao mag., u t constitutiones sororum n o
stri ordinis cle observantia, una c u m suis decla ratio nib us idiomateo- polonico ty pis m a n d e t (Acta capitu li in te rm ed ii provincialis p ro v in ciae Poloniae ord. praed. L u b lin i in co n v e n tu s. Stanislai celebrata 3 m e n sis m ai anno Dom ini 1626. W: A cta C a p itu lo ru m P ro v in c ia e Polo-
ria e O rdinis P ra e d ic a to ru m (1603— 1700), t. 2 (ed. R. F. Mad-ura) s. 395. M ps P p 372 I. ArDoimKr.
08 M i k o ł a j z M o ś c i s k , N a u k a o S w i ą ty c h Reliąuiach у o O d
pustach. W s z y s t k i m p r a w d z i w y m K rześc ianom do czyta nia у w i e d z e nia barzo potrzebna p rze z F. N. M. Orp. Praed. Z d o zw o le n ie m p rze łożonych (b. m. r. w.) (K rak ó w ok. 1626) (k. nlb. 10).
89 M i к o ł a j z M o ś c i s k , Reliquiae authenticae ąuae asservantur
et co lu n tu r in ecclesia parochiali S. Joannis B aptistae civitatis M os cicensis. A n n o Dom ini M D C X X X Fr. Nicolaus Moscicensis S. Th. D. Ord. Praed. (b. m. w.) (k. n ib . 2).
70 Faelices hastae M aurortis in agm ine prim ae (Mostili quon d a m
sangvin e purpureae) Vestra pace, precor, Logices iste m en s libellus) I n Zamoscia de lu m in a deveniat. (Sic Ione nata iubet Pailas, sia a r b i ter olim) Et ferri, et calami, M a x im u s ille Sarius. M i k o Ł a j z M o ś
[2 1 ] Ź Y C I3 I T W O R C Z O S C M I K O Ł A J A Z M O Ś C I S K 63
że polska k u ltu ra tego w ieku przeżyw ała okres stagnacji. J a k w y k azu ją nowsze bad an ia działało wówczas w ielu w y b itn y ch teologów, k tó rzy pozostaw ili znaczny dorobek zasługujący na zainteresow anie się nim także dzisiaj. Ówczesne p iśm ien nict wo teologiczne, a w nim i teologiczno-m oralne doczekało się już szeregu opracow ań i jest coraz lepiej znane. Nie m ożna je d n a k tego pow iedzieć o pism ach M ikołaja z Mościsk. Szcze gólnie dotyczy to jego pism teologiczno-m oralnych, k tó re n a dal oczekują na pełne opracow anie. W ydaje się, że ogrom na popularność, a ty m sam ym duże o ddziaływ anie ty ch pism po w inny skłonić badaczy polskiej przeszłości do bliższego z a ję cia się M ikołajem z Mościsk jako teologiem m oralistą. P ozn a nie tego odcinka jego tw órczości rzuci zapew ne w iele św iatła także na inne jej działy (filozofia i ascetyka), k tó re są w p ra w dzie lepiej opracow ane, ale wciąż jeszcze nie w yczerpująco. Zw łaszcza jego ascety k a i m istyka, stanow iące p rzedłużenie d o k try n y m o raln ej zyskały b y na tego ro d zaju m onograficznym , opracow aniu.
D a s L e b e n u n d S c h a f f e n M i k o ł a j a u s M o ś c i s k a (1 5 5 9—1 6 3 2)
Zu,s am m enf a s-s ung
Die polnische K u ltu r, also auch die Theologie des X V II. Jhs. w u r d e bis vor k u rze m fü r eine P erio d e der S ta g n a tio n uind des R ü c k sta n des g eh a lte n , ohne jegliche p ositive E lem ente, die w ü rd ig w ären , v e r e r b t zu w e rd e n . In le tz te r Zeit, b eg in n t m a n jedoch festz u ste lle n , dan s diese B e u rte ilu n g ahistorisc-h w ar. Die T heologie w u rd e d am a ls d u rc h v iele b e rü h m te A u to rem re p r ä s e n tie rt, w ie A d a m a u s O p a t ó w , S a m u e l a u s L u b l i n , T. M ł o d z i a n o w s k i oder Sz. S. M a k o w s k i , H ie r geh ö rt au ch der D o m in ik a n er M i k o ł a j a u s M o ś c i s k a . E r stu d ie rte im K ra k a u e r G e n e ra lstu d iu m u n d an d er U n iv e rsitä t in B ologna un d P ad u a. E r w a r D octor d er Theologie. Im K lo ste r h a tte er v iele F u n k tio n e n in d er V erw altu n g (u.a. w a r er V i k a r d e r Kcrn-t r a t a Maso-viensls, P rio r des K lo sters in B ochnia, P łock u n d S andom ierz). In dein J a h re n 1593— 1603 w a r er R egens des K ra k a u e r S tu d iu m s. D ort h a t er V o rträ g e zur Philioisophie (1584—1589) un d zur M cralth eo lo g ie (1611—1632) g eh alten . Sie fan d e n bei a n d e re n P ro fesso re n A n erk en n u n g . E r s ta rb im K ra k a u e r K onvent. M an h ie lt ih n fü r heilig.
