Stosunki umowne jednostek gospodarki uspołecznionej w kodeksie cywilnym

Janina Kruszewska, Tadeusz

Jackowski

Stosunki umowne jednostek

gospodarki uspołecznionej w

kodeksie cywilnym

Palestra 9/1(85), 49-59

1965

JANINA KRUSZEWSKA TADEUSZ JACKOW SKI

Stosunki umowne jednostek gospodarki

uspołecznionej w kodeksie cywilnym1

i

W istniejącym stanie praw nym stosunki umowne jednostek gospodarki uspołecz­ n io n ej uregulow ane są w licznych aktach norm atyw nych, k tćre dotyczą bądź wza­ jem n y ch stosunków tych jednostek, bądź też ich stosunków z jednostkam i gos­ po d ark i nie uspołecznionej.

Kodeks cywilny, obowiązujący od 1. I. br., zaw iera szereg norm, które dotyczą poszczególnych stosunków praw nych niezależnie od ch arak teru podmiotów tych stosunków , oraz pewne norm y, które m ają zastosowanie wyłącznie do podmiotów o b ro tu uspołecznionego. N atom iast b rak w kodeksie przepisów szczególnych nor­ m ujących obrót między sektorem uspołecznionym a sektorem nie uspołecznionym. Dziedzina ta jest więc pozostawiona unorm ow aniu przez przepisy szczególne, któ­ ry m i w chwili obecnej są: ustaw a z dn. 28.XII.1957 r. o dostawach, robotach i usługach n a rzecz jednostek państw ow ych (Dz. U. z 1958 r. N r 3, poz. 7) i roz­

porządzenie Rady M inistrów z dn. 13.1.1958 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 1963 r. N r 26, poz. 158), a także dalsze przepisy wykonawcze do tej ustaw y oraz inne przepisy •szczególne.

Podstaw ow e znaczenie dla stosunków umownych w obrębie sektora uspołecz­ nionego m a przepis art. 386 k.c., który nakazuje jednostkom gospodarki uspołecz­ nio n ej współdziałać ze sobą zarówno przy zaw ieraniu, jak i przy w ykonyw aniu um ów — pod kątem w idzenia obowiązków planowych, ekonomiczności produkcji

i obrotu oraz zabeżpieczenia gospodarki narodow ej przed stratam i. Ja k już wspom­

n ian o w poprzednim naszym artykule, ten nakaz współdziałania jest odpowied­ n ik ie m -n a k a z u '" przestrzegania zasad współżycia społecznego, obowiązującego w ^tosiińkach między: obyw atelam i oraz między jednostkam i gospodarki uspołecz­ n io n e j a nie uspołecznionej.

Na szczególną uwagę w om awianym przepisie zasługuje powołanie się przede w szystkim na narodow e plany gospodarcze jako n a tę dyrektyw ę, k tóra określa k ie ru n ek i charakter przew idzianegp‘'w nim współdziałania. Z planu gospodarczego w y n jk a przede w szystkim obowiązek zaw ierania umów. W razie zm iany zadania planow ego lub skreślenia go z planu następuje u tra ta roszczenia o wykonanie za­ w a rte j uprzednio umowy, będąca konsekw encją zakazu realizacji zadania. Z tego sam ego zakazu w ynikać może obowiązek zaw arcia innej umowy, np. o wykonanie p ra c zabezpieczających roboty już częściowo w y k o n an ez. Również szereg innych przepisów kodeksu form ułuje cywilnoprawne konsekwencje zasady planow ania gos­ podarczego, o ęzym będzie jeszcze mowa. Nadmienić w arto, że obecne brzm ienie art. 1 P o r .\ J. K r u s z e w s k a i T. J a c k o w s k i : J e d n o s t k i g o s p o d a r k i u s p o łe c z n io n e j w k o ­ d e k s i e c y w iln y m , „ P a l e s t r a ” z 1964 r. n r 11, s. 33—'a .

' J . T o p i ń s k i : N i e d o s t a t k i i b r a k i t e o r ii p r a w n o - g o s p o d a r c z e j , P U G z 1963 r. n r ( ,

s . 156. •

9« Janina K ru szew sk a — T ad eu sz J ackow ski _{Nr 1(85>}

386 zostało m u nadane przez Sejm ową Kom isję W ym iaru Sprawiedliwości w d ą­ żeniu do m aksym alnego sprecyzowania tak podstawowej dla naszego usitroju za­ sady planowania.13

Pozostałe w skazówki zaw arte w art. 386 m ają na celu podkreślenie obowiązków „dobrego gospodarza” ciążących n a jednostkach gospodarki uspołecznionej.

ii

Ogólne przepisy o zobowiązaniach um ow nych w kodeksie cywilnym zaczynają się od art. 384 § 1, który upraw nia Radę M inistrów i działające z jej upow ażnienia naczelne organy adm inistracji państw ow ej do ustalania ogólnych w arunków lu b wzorów różnej kategorii umów zarówno między jednostkam i gospodarki uspołeczr- nionej, jak i między tym i jednostkam i a innym i osobami. Przepis ten nie wnosi w łaściwie nic nowego, gdyż te same upraw nienia w ynikają dla tych sam ych or­ ganów ze znacznie szerzej ujętego art. 2, który ogólnie upow ażnia do regulow ania obrotu uspołecznionego odmiennie od przepisów kodeksu.

Również przepis § 2 tegoż art. 384 w ydaje się zbędny, gdyż z sam ej dopuszczal­ ności u stalania ogólnych w arunków i wzorów umów w ynika upraw nienie do okre­ ślania, w jakim zakresie m ają one ch arak ter bezwzględnie wiążący, a w jakim mogą być dostosowane do potrzeb danego stosunku umownego w drodze obopól­ nego porozum ienia stron. Takie w łaśnie określenia szczegółowe zaw iera już np. § 4 ust. 1 ogólnych w arunków dostaw (w skrócie: o.w.d.) w obrocie k ra jo w y m 4, w yłączając swobodną umowę stron co do cen, odszkodowania umownego' oraz co .do odpowiedzialności z ty tu łu rękojm i i gw arancji.

Następny przepis, art. 385, przew iduje w ydaw anie regulam inów przez jedną ze stron określonej kategorii stosunków um ownych (np. przez P K P w um owach przewozu), jeżelf stro n a ta jest do tego upoważniona przez odpowiednie przepisy. Przepis . art. 385 odnosi się. oczywiście do całości obrotu cywilnego i w szystkich jego uczestników, jednakże w praktyce stronam i upraw nionym i do • w ydaw ania regulam inów są i będą przede w szystkim jednostki gospodarki uspołecznionej. J e ­ żeli regulam in nie będzie doręczony przy zaw arciu umowy, to będzie on m iał moc w iążącą tylko wówczas, gdy posługiwanie się nim w stosunkach danego ro ­ dzaju przyjęte jest zwyczajowo, a druga strona może z łatwością dowiedzieć się o jego treści. W arunek ten będzie w praktyce uznaw any za spełniony przede wszystkim w stosunku do jednostek gospodarki uspołecznionej.5

m

Z powyższego omówienia trzech pierwszych przepisów ty tu łu III księgi trzeciej k.c. w ynika, że ty tu ł ten będzie mieć zastosowanie również do jednostek gospo­ dark i uspołecznionej — z w yjątkam i w ypływ ającym i z sam ej treści niektórych przepisów. Jednakże w ram ach obrotu uspołecznionego konieczne będzie posługi­ w anie się przepisów tego ty tu łu z jednoczesnym i stałym uw zględnianiem n a ­ stępnego ty tu łu IV o obowiązku zaw ierania umów między jednostkam i gospodarki uspołecznionej. 3 J . W a s i l k o w s k i : U c h w a l e n i e k o d e k s u c y w i l n e g o , „ N o w e P r a W o ” z 1964 r. n r (i, s . 571. " .. < Z a łą c z n ik n r 2 d o z a r z ą d z e n ia P r z e w o d n ic z ą c e g o K o m i s ji P l a n o w a n ia p r z y R .M . — ■ M o n . P o l . z 1963 r . N r 34, p o z . 172. 5 P o r . A . O h a n o w i c z : G lo s a d o o r z e c z e n ia S .N . z d n . 23.X.1962 r. III C R 10/62 (O S P iK A z 1964 r. z e s z y t 11, p o z . 217).

Nr 1(85) Stosu n ki um ow ne jed n . gosp. u spoi. w k. c. ₅₁

Teza ta daje się najlepiej zilustrow ać przez zestaw ienie przepisów art. 390 z ty ­ tu łu III z art. 397, który rozpoczyna ty tu ł IV księgi trzeciej. Art. 390 § 2 uzależnia roszczenie o zaw arcie umowy przyrzeczonej od tego, czy umowa przedw stępna czyni zadość wym aganiom ważności umowy przyrzeczonej, w szczególności co do formy. N atom iast art. 397 uzależnia roszczenie o zawarcie umowy sprzedaży, umowy do­ staw y lub umowy o inne świadczenie nie od uprzedniego porozum ienia stron (umowy przedw stępnej), lecz od włożenia odpowiedniego obowiązku przez właściwe organy lub jednostki n a podstaw ie odpowiednich przepisów, jeżeli organy te lub jednostki nadrzędne określiły przedm iot umowy i term in jej zawarcia.

W obrocie uspołecznionym spotykam y jednak również roszczenia o zawarcie umowy, oparte n a umowach przedw stępnych lub innych porozum ieniach stron. T ak więc dla wykonania obowiązków w ynikających z narodowych planów gospo­ darczych ustalane są przydziały i rozdzielniki oraz - zaw ierane są uzgodnienia do­ staw , k tóre przew idują obowiązek zaw arcia określonych umów przez odpowiednie jednostki gospodarcze w określonym terminie.* Ogólne w arunki dostaw dopuszczają zaw ieranie umów przedw stępnych (§ 8). Ogólne zasady zaw ierania umów o prace p ro je k to w e 7 nie znają rozdzielnictw a ani umów przedwstępnych, przew idują na­ tom iast, że biuro projektów , które opracow ało projekt wstępny, nie może odmó­ wić zaw arcia umowy o wykonanie następnych stadiów dokum entacji, a zam aw ia­ jący obowiązany jest z reguły zlecać wykonanie tych następnych stadiów w yko­ naw cy projektu wstępnego (§ 4 ust. 4). W odmienny sposób norm uje stadium przedum owne § 6 ogólnych zasad umów o roboty budow lano-m ontażowe, w ykony­ w ane dla jednostek gospodarki uspołecznionej przez jednostki gospodarki nie uspo­ łecznionej *, stanowiąc, że przyjęcie i potw ierdzenie przez wykonawcę zamówienia zawierającego istotne postanow ienia umowy oraz określającego term in jej za­ w arcia ma znaczenie umowy przedw stępnej.

I V

Tytuł IV księgi trzeciej kodeksu cywilnego jest w yrazem jednej z podstawowych zasad kodeksu: zasady oparcia wym iany dóbr i usług w sektorze uspołecznionym w jak najszerszym zakresie n a system ie umownym i na rozrachunku gospodar­ czym. Zasada ta znajduje w yraz rów nież w niektórych przepisach szczególnych kodeksu poza tytułem IV, natom iast nie znalazła ona w yrazu w postaci przepisu o brzm ieniu ogólnym. Tłumaczy się to zapewne pozostawieniem w mocy — przez art. VII pkt 3 przep. w prow. — artykułów 1 i 2 ust. 1 dekretu z dn. 16 m aja 1956 r. o umowach dostawy pomiędzy jednostkam i gospodarki uspołecznionej’, W myśl których to artykułów dostawy między tym i jednostkam i powinny być dokonyw ane na podstawie zaw artych uprzednio umów, jednostki zaś te m ają obo­ w iązek zaw ierania umów potrzebnych do w ykonania zadań planowych.

Nie jest jednak zrozumiałe pozostawienie w mocy również ust. 2 art 2 oma­ w ianego dekretu. Przepis ten przew iduje ustalenie treści umowy dostaw y przez kom isję arbitrażow ą, jeżeli obowiązek dostarczenia lub odbioru artykułów okre­ ślonych co do ilofci i rodzaju w ynika z uprzedniego uzgodnienia dostaw albo z zadań planowych ustalonych we w łaściw ym trybie. A rt. 398 również przew iduje

• O g ó ln e p r z e p is y o p r z y d z ia ła c h , r o z d z i e ln ik a c h 1 u z g o d n ie n ia c h d o s ta w . Z a łą c z n ik n r 1 d o z a r z ą d z e n ia P r z e w o d n ic z ą c e g o K o m i s j i P l a n o w a n ia p r z y R .M . — M o n . P o l . z 1963 r . N r 34, p o z . 172. i Z a łą c z n ik i d o z a r z ą d z e n ia P r z e w o d n ic z ą c e g o K B U iA — M o n . P o l . z 1960 r. N r 74, p o z . 343. • Z a łą c z n ik d o z a r z ą d z e n ia M in is tr a B u d o w n i c t w a 1 P r z e m y s ł u M a te r ia łó w B u d o w la ­ n y c h — M o n . P o l . z 1959 r . N r 97, p o z . 521. » D z . U . z 1956 r . N r K , p o z . 87.

52 Janina K ru szew sk a — T adeu sz J ackow ski NT 1(85)

roszczenie o zaw arcie umowy i ustalenie jej treści (spór przedumowny), jeżeli je­ d no stk a zobowiązana do zaw arcia umowy odm aw ia przyjęcia oferty złożonej prze?

jednostkę upraw nioną. Różnica m iędzy tym i przepisam i polega na szerszym za­ sięgu art. 398, który dotyczy w szelkich umów, a nie tylko umów dostawy, oraz n a b rak u wyszczególnienia podstaw obowiązku zaw arcia umowy. Nie w ydaje się jednak, żeby te różnice m iały istotne znaczenie oraz żeby uzasadniały one sam o­ dzielny byt przepisu ust. 2 art. 2 dekretu z 16 m aja 1956 r., gdyż podstaw a zobo­ w iązania do zaw arcia umowy może pozostać poza kodeksem cywilnym.

A rt. VII p k t 3 przep. w prow. uchylił art. 3—5 omawianego dekretu (które sta­ now iły podstaw ę praw ną do ustalania przez odpowiednie naczelne organy ogól­ nych i branżow ych w arunków dostaw) zapew ne dlatego, że obowiązujące obecnie w a ru n k i dostaw pozostaną w mocy po w ejściu w życie kodeksu cywilnego na podstaw ie art. IX przep. wprow., a nowe będą mogły być w ydane na podstawie a rt. 384.' uch y len ie zaś ostatniego zdania art. 7 dekretu z dn. 16 m aja 1956 r. tłu ­ m aczy się w prowadzeniem do kodeksu cywilnego przepisu art. 403 § 1, z tym je­ d n a k zastrzeżeniem , że wyrażona w a rt. 7 dekretu zasada autom atycznego pow sta­ n ia stosunku umownego na skutek w ydania decyzji adm inistracyjnej została osła­ biona przez § 2 art. 403, w myśl którego jak o skutek w ydania decyzji adm inistra­ c y jn e j może być uw ażany tylko obowiązek zaw arcia umowy, a nie pow stanie sto­ s u n k u zobowiązaniowego.

Jedną z podstaw system u umownego gospodarki uspołecznionej są uzgodnienia dostaw przew idziane w § 23 o.w.d.4 Uzgodnienia takie zaw ierane są przez je ­ dnostki nadrzędne odbiorców i dostawców bądź przez jednostkę nadrzędną do­ staw ców lub odbiorców z drugą stroną, a przedm iotem tych uzgodnień mogą być w yłącznie arty k u ły nie rozdzielane. Uzgodnienia takie w yw ołują skutki cywilno­ p raw n e nie dla jednostek zaw ierających te uzgodnienia, lecz dla' jednostek podpo­ rządkow anych — w postaci obowiązku zaw arcia umowy dostawy. Okoliczność, że je d n ą ze stron uzgodnienia może być również bezpośredni dostawca lub odbiorca, ja k również okoliczność, że uzgodnienie może objąć wyłącznie arty k u ły nie rozdzie­ lane, nad ają omawianemu aktowi praw nem u ch arak ter umowny. B rak jednak skutków cywilnopraw nych dla obu lub jednej ze stron, k tóre zaw ierają owe uzgod­ nienia, odbiera tym uzgodnieniom ch arak ter cywilnopraw ny i skłania niektórych autorów do stw orzenia pojęcia um ów adm inistracyjnych, obejmującego również inne dw ustronne porozum ienia nie m ające charakteru cywilnoprawnego.10

Obok uzgodnień źródłem obowiązku zaw arcia umowy są przydziały i rozdziel­ niki, k tóre dotyczą artykułów rozdzielanych, ujętych w specjalnych wykazach (§ 1—4 oraz § 9 ogólnych przepisów o przydziałach, rozdzielnikach i uzgodnieniach dostaw).5 A rtykuły rozdzielane mogą być sprzedaw ane wyłącznie jednostkom w y­ m ienionym w planie rozdziału i m ającym odpowiedni przydział (rozdzielnik, asy- gnatę). Przydziału i rozdziału omawianych artykułów dokonują upoważnione do tego organy w drodze aktu adm inistracyjnego. A kt określający przedm iot i roz­ m ia r św iadczenia zobowiązuje do naw iązania stosunku umownego na skutek zło­ żenia zamówienia przez jednostkę upraw nioną do nabycia.

Oba źródła obowiązku zawarcia umowy ma na względzie art. 397, który daje jednostkom upraw nionym do żądania pewnego świadczenia roszczenie o zaw arcie odpow iedniej umowy.

' " Ja k już wyżej wspomniano, kodeks przew iduje również możliwość pow stania «poru co do samego obowiązku zaw arcia umowy lub co do treści tych lub innych

H. D a w i d o w l c z : U m o w y a d m in is t r a c y j n e w g o s p o d a r c e u s p o łe c z n io n e j , P U G ■ 1»84 r. n r 1, s . 4.

Nr 1(85) Stosu n ki um ow n e jedn . gosp. uspol. w k. c. _8*

postanow ień umowy. Jest to tzw. spór przedum ow ny (art. 398 § 1 i art. 339 § 1). W razie kw estionow ania obowiązku zaw arcia umowy jednostka, k tó ra otrzym ała ofertę (należy rozumieć przez to zamówienie itp.), powinna niezwłocznie zaw iado­ mić o tym zam awiającego pod rygorem odpowiedzialności za szkodę w ynikłą z nie- zaw iadom ienia (art. 402). W razie zaś kw estionowania tylko niektórych elem entów zam ów ienia (ilość, rodzaj, term in itp.), odpowiednie zastrzeżenia pow inny być u jęte w protokole rozbieżności, który należy niezwłocznie przesłać zam aw iającem u (art. 399 § 1). Określenie „niezwłocznie” znajduje konieczne uzupełnienie w art. 403, k tó ry przew iduje pośrednio 14-dniowy term in n a ew entualną odmowę przyjęcia zam ów ienia lub na zgłoszenie zastrzeżeń, w razie bowiem bezskutecznego upływ u tego term inu poczytuje się umowę za zaw artą (należy rozumieć, że na w arunkach zamówienia).

Omówione wyżej przepisy zbieżne są w swej treści z § 16 ust. 1 i § 18 ust. 1 ł 2 o.w.d.4 Odmiennie natom iast norm uje kodeks wytoczenie sporu przedumownego, gdyż n a w ystąpienie z tym sporem do kom isji arbitrażow ej przew iduje w art. 398 § 2 i 399 § 2 term in 14-dniowy, biegnący od otrzym ania odmowy zaw arcia umowy lub protokołu rozbieżności. Obowiązujący dotychczas § 20 o.w.d.4 przewidywał tylko (liczony w ten sam sposób) term in 7-dniowy na ew entualną odmowę przyjęcia zgłoszonych zastrzeżeń — pod rygorem uznania umowy za zaw artą z uwzględnie­ niem zastrzeżeń. Zawiadom ienia takiego kodeks w ogóle nie wymaga, co nie w y­ łącza oczywiście p e rtra k ta cji między stronam i w celu ewentualnego uzgodnienia spornych kw estii w ram ach term inu do wytoczenia sporu przedumownego. Brak te rm in u w o.w.d. do w ystąpienia z ew entualnym sporem przedum ownym powodo*-

w ał niekiedy długotrw ałą niejasność treści łączącego strony stosunku.

Zasady ustalone w art. 397—400 co do roszczenia o zaw arcie umowy i ew entu­ alnych sporów przedum ow nych m ają odpowiednie zastosowanie także wtedy, gdy obowiązek zaw arcia umowy włożony został przez właściwe przepisy n a obie strony. "Zachodzi to wówczas, gdy nie tylko dostawca lub w ykonaw ca obowiązany jest do św iadczenia na żądanie jednostki upraw nionej, lecz także gdy ta upraw niona je ­

dnostka ma obowiązek odbioru świadczenia. Jeżeli nie włożono takiego obowiązku, jednostka upraw niona może ze swego praw a nie skorzystać.

Zasady wyrażone w art. 397—400 i w art. 402—403 obowiązują odpowiednio również w sytuacjach odwrotnych, mianowicie wtedy, gdy przez właściwe przepisy Włożony zostaje obowiązek zm iany lub rozwiązania um owy albo zm iany lub za­ niechania wykonywanego świadczenia (art. 404).

Należy tu nadmienić, że przepisy o.w.d. o sporach przedum ownych (§ 20—21)* pozostaną w mocy w ograniczonym zakresie dla wypadków, gdy roszczenie o za­ w arcie umowy dostawy oparte jest nie n a obowiązku włożonym na dostawcę przez właściwe przepisy, lecz w ynika ono z potrzeby gospodarczej zam awiającego i za­ dań gospodarczych dostawcy. Przepisy te przew idują pewien zakres kom petencji w rozstrzyganiu sporów również dla jednostek nadrzędnych obu stron (ust. 3 i 6 8 20), podczas gdy do rozstrzygania siporów przedumownych przewidzianych w ko­ deksie właściwe są wyłącznie kom isje arbitrażow e.

Te sam e kom isje będą rów nież właściwe do rozstrzygania sporów o zaw arcie umowy, opartych na poprzednio zaw artej umowie przedw stępnej, jednakże pod­ staw ę praw ną roszczenia i rozpoznania sporu stanow ić będzie nie art. £97, ale art. 390. Nie w ydaje się jednak możliwe, aby mógł tu mieć zastosowanie przewidziany w art. £90 § 3 roczny term in do zgłoszenia roszczenia o zawarcie umowy przy­ rzeczonej. W obrębie sektora uspołecznionego w ystępują przew ażnie stałe stosunki umowne, w ram ach których zaw ierane są periodyczne umowy n a okresy roczne

54 Janina K ru szew sk a — T adeu sz Jackow ski _{Nr 1(85)}

lub krótsze, do rzadkości zaś należą umowy w ieloletnie. W w ypadkach transakcji jednorazow ych względy n a roczne okresy planow ania i rytm ikę obrotu uspołecz­ nionego również wyłączają tak długi term in.

Z powyższego widać, że roczny term in do zgłoszenia roszczenia o zaw arcie umowy przyrzeczonej kolidowałby z celem gospodarczym, którem u umowa m a służyć. Należy więc przyjąć, że również co do opartych na umowie przedw stępnej roszczeń o zaw arcie przyrzeczonej um owy dostaw y lub o inne świadczenia będ* m iały zastosowanie w sektorze uspołecznionym przepisy a rt. 398—402).

Pow staje kw estia, od kiedy biec będzie 14-dniowy term in do zgłoszenia roszcze­ nia o zaw arcie umowy. Możliwe są tu dw a rozw iązania: albo od daty końcowej, do k tó rej umowa przyrzeczona m iała być zaw arta, albo też od daty otrzym ania odmowy zaw arcia umowy przyrzeczonej bądź od bezskutecznego upływ u term in u n a odpowiedź, wskazanego w w ezw aniu do zaw arcia umowy. Za pierwszym roz­ wiązaniem przem aw ia obowiązująca w sektorze uspołecznionym dyscyplina umo­ w n a oraz w zgląd n a postulow ana w tym obrocie jasność stosunków między stro ­ nam i. D rugie rozwiązanie zapobiega możliwości niezaw arcia umowy przyrzeczonej n a skutek przeoczenia jednej ze stron.

W sporze o zaw arcie umowjy przyrzeczonej kom isja arbitrażow a ustali jej treść w całości na podstaw ie umowy przedw stępnej, jeżeli umowa ta norm uje w szystkie w aru n k i danego stosunku, albo ustali we w łasnym zakresie treść drugorzędnych postanow ień przyrzeczonej umowy, gdyż istotne jej postanow ienia — zgodnie z art. 389 — pow inny się znajdow ać w umowie przedw stępnej. W razie niezaw ar­ cia um ow y przyrzeczonej we w łaściw ym czasie i niezgłoszenia roszczenia o jej zaw arcie w term inie 14-dniowym — obowiązek zaw arcia umowy przyrzeczonej wygasa.

v

W obow iązujących dotychczas przepisach um ow a dostaw y jest zdefiniow ana w y­ łącznie w § 2 ogólnych w arunków dostaw w obrocie krajow ym ,4 zgodnie z którym to paragrafem przez zaw arcie um owy dostaw cy dostaw ca zobowiązuje się dostar­ czyć odbiorcy określone w umowie przedm ioty, a odbiorca zobowiązuje się przyjąć te przedm ioty i zapłacić należność. Jest to, ja k widać, definicja przedm iotowa, wobec czego jest rzeczą obojętną, kto jest dostaw cą i nabywcą, jaki jest stosunek dostaw cy do przedm iotu dostawy, czy jest on sam producentem , czy też przedm iot dostaw y nabył w celu odprzedaży.

Kodeks zobowiązań — ja k wiadom o — um owy dostaw y nie zna. K odeks cyw il­ ny natom iast w yodrębnił umowę dostawy, przez k tórą w m yśl a rt. 605 jednostka gospodarki uspołecznionej (dostawca) zobowiązuje się do w ytw orzenia rzeczy ozna­ czonych tylko co do gatunku oraz do ich dostarczania częściami albo periodycznie, a druga jednostka gospodarki uspołecznionej (odbiorca) zobowiązuje się do odebra­ nia tych rzeczy i do zapłacenia ceny. Ta definicja jest w yraźnie podmiotowa: stro­ nam i te j umowy mogą być tylko jednostki gospodarki uspołecznionej. Kodeks ro ­ zumie przez nie nie tylko jednostki gospodarcze, ale również in sty tu cje państw ow e i nie prow adzące działalności gospodarczej organizacje społeczne (art. 1 § 2).

W charakterze dostawcy w ystępow ać może tylko w ytw órca przedm iotu dostawy, a nie jednostka zbytu, k tóra nabyw a tow ar od producent* w celu odprzedaży. G dy więc stałego dostarczania przedm iotu podejm ie się jednostka zbytu (uspołecz­ nione przedsiębiorstw o handlowe), to będzie to umowa sprzedaży, kitórą kodek* definiuje w art. 535 dwojako: ogólnie w § 1 — jako umowę, przez k tó rą sprze­ daw ca zobow iązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i w ydać m »

№ 1(85) S to su n k i um ow ne j e d n . . gosp. uspot. tu k. c. ₅₉

rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić cenę, a w § 2 — w y­ łącznie dla obrotu między państw ow ym i jednostkam i organizacyjnym i — jako um ow ę, przez k tórą sprzedawca zobowiązuje się w ydać kupującem u rzecz i pozo­ sta w ić ją do jego wyłącznej dyspozycji, a kupujący zobowiązuje się rzecz ode­ b ra ć i zapłacić cenę. Istotna więc różnica między tym i dwoma definicjam i polega

n a b ra k u przeniesienia własności rzeczy w razie sprzedaży między dwoma pań­ stw ow ym i jednostkam i organizacyjnym i, przez które należy rozumieć zarówno

przedsiębiorstw a państwowe i ich zjednoczenia oraz banki, jak i Skarb Państw a o ra z te państw ow e jednostki organizacyjne, które nie są jednostkam i gospodarczy­ m i, ale z mocy szczególnych przepisów m ają osobowość praw ną (art. 33 § 1 p k t 1, 2, i 3 oraz § 2 k.c.). Różnica ta stanow i konsekw encję zasady jedności m ienia ogól­ nonarodow ego oraz odzwierciedlenie zasady centralizm u dem okratycznego w dzie­ dzinie zarządzania tym m ieniem.3 Drugą, mniej zresztą istotną różnicą między dw iem a definicjam i zaw artym i w art. 535 k.c. jest podkreślenie, że w razie sprze­ daży między państwowym i jednostkam i organizacyjnym i sprzedaw ca pozostawia rzecz do wyłącznej dyspozycji kupującego. Nie ulega chyba wątpliwości, że pozo­ staw ien ie przedm iotu sprzedaży do w yłącznej dyspozycji kupującego jest konsek­ w en c ją każdej sprzedaży zgodnie z jej celem.

W arto nadm ienić, że w projekcie K om isji Kodyfikacyjnej ty tu ł o dostawie po­ tra k to w a n y był znacznie szerzej, natom iast w tytule o sprzedaży b rak było znaj­ dujących się tam obecnie kilku przepisów dotyczących wyłącznie sprzedaży w obro­ cie uspołecznionym. Rada M inistrów w prow adziła wspom niane przepisy do tytułu o sprzedaży, a jednocześnie ograniczyła przepisy zaw arte w tytule o dostawie. "W rezultacie, zgodnie z podkreślonym wyżej podmiotowym charakterem definicji d ąptaw y w a r t. 605,do umów dostaw y zaw artych przed w ejściem w życie kodeksu ■cywilnego stosować się będą bądź przepisy kodeksu cywilnego o umowie dostawy, bądź też przepisy o umowie sprzedaży (art. X I § 2 przep. wprow.) — w zależno­ ś c i od charakteru dostawcy (producent czy jednostka zbytu).11

Ja k w ynika z definicji podanych w art. 535 i 605, przedm iotem dostawy mogą b y ć tylko rzeczy oznaczone co do gatunku, gdy tymczasem przedm iotem sprzedaży m ogą być także rzeczy oznaczone indyw idualnie. Dalsze przepisy o dostawie (art. ■607—611) dostosowane są jednak raczej do takich umów, których przedm iotem są rzeczy oznaczone nie tylko co do gatunku, ale również co do innych cech, jak ro ­ d z a j suroV ca użytego do wytw orzenia, sposób w ytw orzenia i technologia produkcji. W ydaje się, że takie ujęcie podyktow ane jest dążeniem do zapew nienia wpływu zam aw iającego (odbiorcy) — jako dystrybutora — n a kształtow anie produkcji zgo­ d n ie z zapotrzebowattiem rynku. Z najduje to w yraz w przyznaniu zam aw iają­ cem u — przez w spom niane przepisy — praw a spraw dzania jakości surowca uży­ w anego do produkcji oraz samego procesu produkcji i jego rytmiczności. Poza iy m ty tu ł o dostawie nie norm uje szeregu zagadnień szczególnych, odsyłając ogól­ n ie do przepisów o sprzedaży w przedm iotach nie uregulow anych w tym tytule <art. 612).

W związku z tym odesłaniem pow staje zagadnienie intertem poralne: czy z chwilą -wejścia w życie kodeksu cywilnego przy nie zm ienionych ogólnych w arunkach d o s ta w 4, które pozostaną w mocy w myśl a rt. IX przep. wprow., będzie mieć za­ stosow anie kodeksowe pojęcie i unorm ow anie dostaw y oraz te kodeksowe przepisy ■o sprzedaży, które dotyczą w yłącznie obrotu uspołecznionego, czy też

pierwszeń-n Z .R .: Z m ia pierwszeń-n y w p r o j e k c ie k o d e k s u c y w i l pierwszeń-n e g o , „ P r z e g lą d U s t a w o d a w s t w a G o s p o d a r ­ c z e g o ” z 1963 r. n r 4, s. 113.

se J a n in a KruszG rcska — T ad e u sz Jackotosict _{Nr 1(85>}

stw o będą mieć ogólne w arunki dostaw? Za tym drugim stanow iskiem przem aw ia dosłowne brzm ienie art. IX przep. wprow., natom iast za stosowaniem przepisów kodeksu -7- hierarchiczna jego wyższość w stosunku do zarządzenia naczelnego or­ ganu adm inistracji państw ow ej, który ustalił ogólne w aru n k i dostaw, oraz podmio­ towy ch arak ter w spom nianych przepisów kodeksowych i ich przeznaczenie. N aj­ lepszym rozw iązaniem byłoby oczywiście w ydanie przed dniem w ejścia w życie- kodeksu nowych, dostosowanych do jego przepisów, ogólnych w arunków dostaw zarówno dla obrotu krajowego, jak i dla tow arów pochodzących z im portu oraz przeznaczonych n a eksport. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia ma istotne znaczenie- ze względu n a odmienne uregulow anie w kodeksie (w stosunku do o.w.d.) n iek tó ­ rych istotnych kw estii, jak np. w arunków zachow ania upraw nień z ty tu łu ręk o jm i (art. 563 § 2).

D la w yczerpania poruszanych tu zagadnień dostaw y i sprzedaży należy zw rócić jeszcze uw agę n a trzy przepisy z ty tu łu o sprzedaży, które dotyczą wyłącznie je­ dnostek gospodarki uspołecznionej.

A rt. 553 upoważnia kupującego w tran sak cjach między jednostkam i gospodarki uspołecznionej do odstąpienia „z w ażnych powodów” od umowy co do całości lu b cząści przedm iotu sprzedaży przed term inem dostarczenia całości lub części, przy czym sprzedaw ca żądać może odszkodowania tylko n a zasadach ogólnych, a w ięc w razie w ykazania poniesionej szkody w postaci nakładów na zam ierzoną produk­ cję oraz stra ty spodziewanych korzyści w postaci normalnego zysku. Przepis ten jest w yrazem przyjątej zasady uprzyw ilejow ania kupującego w obrocie uspołecz­ nionym w interesie ry n k u konsum enta, który to rynek reprezentuje kupujący jakć> dystrybutor, oraz w celu uniknięcia zbędnych rem anentów w artykułach zaopa­ trzenia m ateriałow o-technicznego u nabyw ających te arty k u ły producentów. Za­ sada ta znajduje obecnie w yraz w § 78 o.w.d.,4 który nakazuje dostawcy zaniecHaó dostaw, gdy odbiorca oświadczy przed term inem dostawy, że jej nie przyjm ie, gdyż przyjęcie spowodowałoby szkody gospodarcze. Je st to więc ujęcie bardziej su ­ biektyw ne i jednocześnie węższe, albowiem nad aje decydujące znaczenie sam em u oświadczeniu odbiorcy, pozwala m u jednak powoływać się tylko na szkody gospo­ darcze, a nie n a inne „ważne powody”. Skutki cyw ilnoprawne tego odstąpienia norm ow ane są w zasadzie jednakowo w obydwóch tych przepisach, gdyż g 78 o.w.d. również mówi o odszkodowaniu dla dostaw cy ustalonym n a zasadach ogólnych, ale bez wyszczególnienia składników takiego odszkodowania. W art. 553 b rak za­ w artego w 78 o.w.d. zakazu ustalania w umowie obowiązku zapłaty przez odbiorcę- odstępnego lub odszkodowania umownego (kary) za odstąpienie od umowy.

Drugi z tych przepisów — art. 558 — wyłącza jednostki gospodarki uspołecz­ nionej od ogólnie dopuszczonej przez ten przepis możliwości umownego ograni­ czenia zakresu odpowiedzialności z ty tu łu rękojm i lub jej w yłączenia — zarów no W stosunkach m iędzy tym i jednostkam i, jak i w stosunkach tych jednostek z in ­ nym i osobami. Przepis ten zbieżny je st z treścią wspomnianego już wyżej § 4 ust. 1 ogólnych’ w arunków dostaw.4

Wreszcie art. 569 § 1 rozciąga na w ypadki braków ilościowych w obrocie uspo­ łecznionym zasady odpowiedzialności i try b postępowania, przewidziane dla braków jakościowych (wad).

V I

T ytuł XVI (umowa o roboty budow lane) rów nież otrzym ał obecną swą postać dopiero w czasie kierow ania projektu kodeksu cywilnego przez Radę M inistrów do Sejmu. Podobnie jak tytuł o dostaw ie — om awiany ty tu ł XVI został zwężony do umowy o roboty budowlane, gdy tymczasem w poprzednich redakcjach p ro jek tu

I?r 1(85) S tosu nki um ow n e Jedn. gosp. uspot. w k. c. _5T

m iał on dotyczyć um ów o wszelkie roboty inw estycyjne, a więc rów nież o prace projektow e, geodezyjne, roboty montażowe itp.11

Dotychczas roboty budow lane norm ow ane są pod względem praw nym przez ogólne zasady umów (o.z.u.), stanowiące załączniki do uchw ały Rady M inistrów z dn. 5.1.1957 r . 12, do zarządzenia M inistra Budownictwa i Przem ysłu M ateriałów Budowlanych z dn. 14.IV.1958 r. oraz do zarządzenia tegoż M inistra z dn. 7.XI. 1959 r . 8, przy czym wszystkie te o.z.u. dotyczą umów nie tylko o roboty budo­ wlane, ale również o roboty montażowe. Pierwsze z w ym ienionych wyżej o.z.u. m ają zastosowanie do robót wykonyw anych przez jednostki spółdzielcze bez względu na osobę zamawiającego, drugie — do robót wykonyw anych przez przed­ siębiorstw a państw ow e również bez względu na osobę zam awiającego, wreszcie- trzećie — do robót wykonyw anych przez jednostki gospodarki nie uspołecznionej- na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej.

Stosownie do art. 647 przez umowę o roboty budowlane jednostka gospodarki uspołecznionej (wykonawca) zobowiązuje się do oddania przewidzianego w umowie obiektu wykonanego zgodnie z projektem i zasadam i wiedzy technicznej, a druga jednostka gospodarki uspołecznionej (inwestor) — do dokonania w ym aganych przez właściwe przepisy czynności związanych z przygotowaniem robót, a w szcze-. gólności do przekazania teren u budowy i dostarczenia projektu oraz do odebrania obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia. Ta przydługa nieco definicja zbieżna jest z treścią określeń umowy o roboty budowlano-m ontażowe, zaw artych w ogól­ nych zasadach umów, lecz ujętych tam w kilku przepisach. Również treść a rt. 648, 651, 652, 654 i 656 o form ie umowy, dokum entacji technicznej, odpowiedzial­ ności za szkody na terenie budowy, o skutkach opóźnienia i wadliwości robót oraz

o rękojm i za w ady nie odbiegają od treści unorm ow ań zaw artych w o.z.u. oraz w przepisach o odbiorach robót i rozliczeniach za te roboty, zaw artych w uchw ale Rady M inistrów i zarządzeniach M inistra Budownictwa i Przem ysłu M ateriałów Budow lanych.14

Z przytoczonego wyżej brzm ienia art. 647 wynikałoby, że zam aw iającym w umo­ wie o roboty budow lane może być tylko ta jednostka gospodarki uspołecznionej, k tóra realizuje pew ną inwestycję, albowiem zam aw iający nazw any jest inw esto­ rem . Jednakże wniosek ten zostaje obalony przez treść art. 658, w m yśl którego przepisy ty tu ły o robotach budow lanych m ają odpowiednie zastosowanie do umów o w ykonanie rem ontu budynku lub budowli, a więc do umów, w których zam a­ w iający nie są inw estoram i w rozum ieniu przepisów o inw estycjach.

Kodeks w prow adza now y rygor: u tra ty roszczenia o napraw ienie szkody — dla zabezpieczenia (istniejącego rów nież z mocy o.z.u.) obowiązku w spółdziałania stron w celu usunięcia przeszkód przy w ykonaniu umowy o roboty (art. 653). Ponadto kodeks przew iduje możliwość uzależnienia przez przepisy szczególne zaw arcia umowy o roboty budow lane od istnienia pokrycia finansowego w odpowiednim banku (art. 648 § 3). Wreszcie kodeks potw ierdza przew idziany w o.z.u. w arunek form y pisemnej (art. 648 § 1) — podobnie jak co do umowy dostawy (art. 606).

Frzepisy kodeksowe są znacznie m niej rozbudowane od przepisów o.z.u. Mimo więc zasadniczej zbieżności przepisów kodeksu i o.z.u. nie są wyłączone pewne rozbieżności w szczegółach miądzy kodeksem a o.z.u. Jeśli chodzi o te rozbie­ żności, to powstawałoby to samo zagadnienie pierw szeństw a przepisów kodeksu czy o.z.u., które zostało już wyżej zasygnalizowane przy om aw ianiu um ow y

12 M o n . P o l . z 1957 r. N r 4, p o z . 28.

13 M o n . P o l . z 1958 r. N r 32, spoz. 186. i* M o n . P o l. z 1960 r. N r 7.

58 Janina K ru szew sk a — Tadeusz Jackow ski _{Nr 1(85)}

0 sprzedaż i dostaw ę w stosunku do ogólnych w arunków dostaw. Zagadnienie to nie pow stanie w stosunku do ogólnych zasad umów o roboty wykonyw ane na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej przez jednostki gospodarki nie uspołecznionej,' gdyż w om awianym obecnie tytule kodeks norm uje w yłącznie umowy o roboty, w których po obu stronach w ystępują jednostki gospodarki uspołecznionej. Umowy

z jednostkam i gospodarki nie uspołecznionej jako w ykonawcam i podlegać będą

przepisom ty tu łu XV o umowie o dzieło, które poza nielicznymi w yjątkam i m ają c h a ra k te r dyspozytywny, wobec czego mogą być zastąpione przez o.z.u.

V II

Przez umowę rachunku bankowego (tytuł XX) bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku, na czas oznaczony lub nie oznaczony, do przechow yw ania jego środków pieniężnych oraz do przeprow adzania n a jego zlecenie rozliczeń pie­ niężnych (art. 725).

W stosunku do jednostek gospodarki uspołecznionej jest to typ tak iej umowy, k tó ra dochodzi do skutku między określonym i z góry stronam i niezależnie od ich woli. Nie opublikow ane częściowo ak ty norm atyw ne w ydane przez Radę M inis­ tró w lub M inistra Finansów ustalają, który z banków państw ow ych i w jakim za­ k resie w ykona obsługę finansow ą przedsiębiorstw a i jednostek państw ow ych różnego rodzaju, a przepisy bankow e dzielą te zadania m iędzy poszczególne od­ działy banku. W ynika stąd, że jednostka gospodarki uspołecznionej nie m a praw a w yboru placów ki bankow ej, tym sam ym więc nie może skorzystać z przepisu a rt. 730 o rozw iązaniu umowy rach u n k u bankowego przez wypowiedzenie.

Bank nie może odmówić w ykonyw ania obsługi finansowej danej jednostki, n a ­ tom iast może odmówić w ykonania określonego zlecenia, jeśli m a ku tem u pod­ staw ę w przepisach szczególnych (art. 727). Przepisam i tym i są: u staw a z dn. 1 lipca 1958 r. o rozliczeniach pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej u , rozporządzenie M inistra Finansów z dn. 13.VIII.1958 r. w spraw ie form rozliczeń za dostawy, roboty i usługi pomiędzy jednostkam i gospodarki uspołecznionej16 oraz przepisy bankow e, zwane zwykle instrukcjam i, których celem jest zebranie prze­ pisów norm ujących określone zagadnienia w różnych aktach praw nych w raz z w y ­ jaśnieniam i i ustalonym i w praktyce bankow ej zasadam i stosow ania tych prze­ pisów.

Takie a nie inne ujęcie stosunku m iędzy jednostkam i gospodarki uspołecznionej a bankam i państw ow ym i podyktow ane jest drugą istotną funkcją b an k u wobec tych jednostek, mianowicie kontrolą nad przestrzeganiem zasad dyscypliny fin an ­ sowej prze* obsługiwane państw ow e i spółdzielcze jednostki organizacyjne. Jest to państw ow a kontrola finansow a polegająca na m erytorycznym i form alnym spraw ­ dzaniu wszelkich dyspozycji pieniężnych posiadaczy rachunków pod kątem w i­ dzenia ich zgodności ze wszelkimi wym aganiam i.

Sposób tego spraw dzania norm ują instrukcje bankowe, rozum iane tak, jak to w yżej podano. Instrukcje i przepisy bankow e są niczym innym jak regulam inam i w rozum ieniu art. 71 k.z. i art. E85 k.c., konieczne więc jest spełnienie w szystkich w arunków przew idzianych w tych przepisach, żeby te instrukcje mogły obowią­ zywać posiadaczy rachunków . Tak w ięc przed wejściem w życie kodeksu cyw il­ nego ew entualne b raki w zakresie podstaw y praw nej instrukcji bankow ych po­ w inny być uzupełnione.

J5 D z . U . z 1958 r. N r 44, p o z . 215.

N r 1(85) S tosu nki umotone jed n . gosp. tupot, to k.c. S9

Przepisy kodeksu regulują wyłącznie elem enty . cyw ilnopraw ne stosunku, jaki zachodzi między bankiem a posiadaczem rachunku, i zobowiązują jednostki gos­ podarki uspołecznionej o tyle, o ile nie są sprzeczne z przepisam i o systemie finansow ym gospodarki uspołecznionej (art. 733). Cyw ilnopraw ny stosunek między bankiem a posiadaczem rachunku jest umową o charakterze mieszanym, łączącą

stosunek depozytu niepraw idłow ego i stosunek zlecenia (art. 726, 727).

Z przepisów szczególnych na uwagę zasługuje art. 728 § 2, w m yśl którego po­ siadacz rachunku bankowego obowiązany jest zgłosić bankow i niezgodność salda w otrzym anym wyciągu z rachunku w ciągu 14 dni po otrzym aniu. Pow staje py­ tanie, jaki jest skutek niezgłoszenia niezgodności w tym term inie, tzn. czy posia­ dacz rachunku traci praw o kw estionow ania wysokości salda. W łaściwa w ydaje się raczej odpowiedź negatywna, gdyż rygor taki m usiałby być w yraźnie przewidziany. J e st to więc lex im perfecta o charakterze mobilizującym posiadaczy rachunków do bieżącej analizy, a przez to — do aktualizacji stan u rozliczeń.

W związku z art. 731, ustalającym dw uletnie przedaw nienie dla rpszczeń „wy­ nikających ze stosunku rachunku bankowego”, bez rozróżnienia przy tym, kto jest posiadaczem rachunku — pow staje zagadnienie, czy roszczenie jednostek gos­ podarki uspołecznionej jako posiadaczy rachunków bankow ych względem banku podlegać będą tem u 2-letniem u przedawnieniu, czy też ogólnemu, przewidzianemu d la tych jednostek w a rt. 118 przedaw nieniu rocznemu. Niestosowanie rocznego przedaw nienia uw arunkow ane je st tym , żeby przepis szczególny przew idyw ał dłuż­ szy term in przedaw nienia dla określonych stosunków między jednostkam i gospo­ d ark i uspołecznionej. Art. 731 nie dotyczy wyłącznie jednostek gospodarki uspo­ łecznionej. Czy jest on więc takim przepisem szczególnym, który m a na względzie a rt. 118? Orzecznictwo arbitrażow e odpowie zapewne na to pytanie. Można przy ­ puszczać, opierając się na dotychczasowej w ieloletniej praktyce oraz na przy ję­ tym rocznym cyklu rozliczeń, że utrzym a się w dalszym ciągu roczny okres prze­ daw nienia omawianych roszczeń, stanow iący zresztą regułę w obrocie uspołecz­ nionym.

V III

, Kodeks cywilny po raz pierwszy w Polsce unorm ow ał rów nież — wśród innych stosunków obligacyjnych — umowę ubezpieczenia. Dotychczas umowa ta był* uregulow ana w odrębnym akcie norm atyw nym , a poprzednie projekty kodeksu rów nież pom ijały ten stosunek umowny. Przepisy kodeksu o umowie ubezpieczenia (tytuł XVII) w yjątkow o tylko będą mieć zastosowanie do jednostek gospodarki uspołecznionej, gdyż w m yśl a rt. 807 § 1 ogólne w arunki umów ubezpieczenia za­ w ieranych przez te jednostki norm ować mogą odmiennie w szystkie zagadnienia i w arunki tych umów. Tego rodzaju w arunki ogólne dla wszelkich postaci ubez­ pieczenia istnieją już obecnie.