Daniel Tuzow
Trójpodział «leges publicae
romanae» i zagadnienie sankcji
nieważności
Studia Prawnoustrojowe nr 12, 255-258
2010
D a n ie l T uzow
P a ń s tw o w y U n iw e r s y te t w T o m sk u U n iw e r s y te t w T u ry n ie
Trójpodział leges p u b lica e rom anae
i zagadnienie sankcji nieważności*
J e s t p o w sz e c h n ie a k c e p to w a n e , że w p ra w ie r z y m s k im n ie w a ż n o ś ć a k tó w s p rz e c z n y c h z z a k a z a m i u s ta n o w io n y m i p rz e z leges p e rfe c ta e b y ła p r z e w id z ia n a d o sło w n ie w s a m y c h le g es1. T a o p in ia o p ie ra się g łó w n ie n a z n a n y m tró jp o d z ia le leges p u b lic a e d o k o n a n y m p rz e z U lp ia n a , z a w a r ty m w T itu li ex
corpore U lp ia n i (czyli E p ito m e U lp ia n i):
W p u b lik a c ji z o sta ły w y k o rz y sta n e w y n ik i b a d a ń p rz ep ro w a d z o n y ch pod e g id ą R ad y P r e z y d e n ta R osji w ra m a c h o p a rcia d la m łodych nauk o w có w (M ^ -714.2010.6), k tó re b ę d ą szcze gółowo om ów ione w mojej p u b lik a c ji La nullita per legem nell’esperienza romana. Un’ipotesi in materia di leges perfectae, R ID A 56 (2009), s. 1 5 5 -1 9 2 .
1 Zob. np.: G. B a v ie ra, Leges imperfectae minus quam perfectae e perfectae, [w:] Scritti giuridici di Giovanni Baviera, t. I. Diritto romano, P a le rm o 1909, s. 204; G. R otondi, Gli atti in frode alla legge nella dottrina romana e nella sua evoluzione posteriore, Torino 1911, s. 63; id em , Leges publicae populi romani [ e s tr a tto d a lla E n ciclo p ed ia G iu rid ic a Ita lia n a ], M ilano 1912, s. 153, 155 i n., 159, w szczególności s. 156 n o t. 2: „La lex perfecta co m m in av a te s tu a l- m e n te la n u llita deg li a tt i co m p iu ti contro il div ieto [...]”; C. G ioffredi, La „sanctio" della legge e la „perfectio" della norma giuridica, „Archivio P e n a le ” 2.1 (1946), s. 184; G. Longo, „Lex", [w:] N D I t. IX, Torino 1963, s. 788; N. Scap in i, „Usus domus" e „habitatio" nel diritto romano, [w:] Studi in onore di Giuseppe Grosso, t. V, Torino 1972, s. 53; R. A stolfi, Note per una valutazione storica della lex Iulia et Papia, S D H I 39 (1973), s. 221; id em , La Lex Iulia et Papia, P a d o v a 1996, s. 360; L. F asc io n e, Fraus legi. Indagini sulla concezione della frode alla legge nella lotta politica e nella esperienza giuridica romana, M ilano 1983, s. 132 i n., 180; M. K a ser, Uber Verbotsgesetze und verbotswidrige Geschäfte im römischen Recht, W ien 1977, s. 9 i n., 12, w szczególności s. 42: „ U n te r »perfekten« G e se tz e n h a b e n w ir n a c h U E 1, 1 (rest.) solche z u v e rs te h e n , die die v e rb o te n e n R e c h ts a k te fü r n ic h tig e r k lä r e n ”; J . P a n s e g ra u , Die Fortwirkung der römischrechtlichen Dreiteilung der Verbotsgesetze in der Rechtsprechung des Reichsgerichts: Zur Vorgeschichte des § 134 BGB, G ö ttin g e n 1989, p a ssim , w szczególności s. 27, w o d n ie s ie n iu do leges perfectae: „M anche G e se tze s a h e n b e re its [scil. z k o ń c a III w. do n.e. - D.T.] a u s d rü c k lic h die N ic h tig k e it des v e rb o ts w id rig v o rg e n o m m en e n G e sc h äfte s vor [...]”. M. A v e n ariu s, Der pseudo-ulpianische liber singularis regularum. Entstehung, Eigenart und Überlieferung einer hochklassischen Juristenschrift. Analyse, Neuedition und deutsche Übersetzung, G ö ttin g e n 2005, s. 163: „Bei d e r lex perfecta e rg ib t sich die N ic h tig k e it a u s dem G e se tz e sw o rt-la u t [...]”.
256
Daniel TuzowUlp. ep. 1: 1. „Leges a u t perfectae su n t a u t imperfectae a u t m in u s quam perfectae.
Perfecta lex est, quae vetat aliq u id fieri et, si factum sit, rescindit, qualis est lex (?). Imperfecta lex est, quae vetat a liq u id fieri et, si fa ctu m sit, nec rescindit nec poenam in iu n g it ei, qui contra legem fecit, qualis est lex Cincia, quae p lu s quam donari”prohibet, exceptis quibusdam „personis velut” cognatis, et si p lu s donatum sit, non rescindit. 2. M inus quam perfecta lex est, quae vetat a liq u id fieri, et si factum sit, non rescindit, sed poenam in iu n g it ei, qui contra legem fecit; qualis est lex F uria testam entaria, quae p lu s quam mille assium legatum mortisve causa prohibet capere praeter exceptas personas, et adversus eum, qui p lu s ceperit, qu- adrupli poenam constituit.
P o n a d to o p ie r a się o n a ró w n ie ż n a in n y c h ź ró d ła c h , w k tó ry c h z n a jd u je się z a s to s o w a n y w o d n ie s ie n iu do leges p u b lic a e c z a s o w n ik rescindere:
libertas per legem A eliam S en tia m rescinditur (Iul. 64 dig., D. 40.9.5.2); lex F ufia Caninia, quae in fraudem eius facta sint, rescindit (Gai. 1.46);
su n t etiam specialia senatus consulta, quibus rescissa su n t ea, quae in fraudem eius legis excogitata su n t (eod.);
eam obligationem lex rescindit (M arcian. 14 inst., D. 48.6.5pr.); fraudulenta divisio [...] legibus rescinditur (Cons. 2.5);
interpretandum ipso iure rescindi, quod fraudandae legis gratia esset adscriptum
(Terent. Clem. 5 ad leg. Iul. et Pap., D. 35.1.64.1);
libertates ut rescindantur [...] (Iul. 49 dig., D. 42.8.15).
N a p o d s ta w ie w s k a z a n y c h te k s tó w s tw ie rd z o n o w d o k try n ie , że lex p e r
fe c ta — k t ó r a r e s c in d it z a k a z a n y p rz e z n i ą a k t p r a w n y - p rz e w id y w a ła te k -
s tu a ln ie n ie w a ż n o ś ć te g o a k tu . L ic z n e p o s z la k i w y d a ją się je d n a k p r z e m a w ia ć p rz e c iw te j d o m in u ją c y o p in ii. N a le ż y w s k a z a ć t u m .in . n a to , że:
1) n ie d o ta r ły do n a s te k s t y le g is la c y jn e , w k tó r y c h z n a jd o w a ła b y się d o sło w n ie w y r a ż o n a s a n k c ja n ie w a ż n o ś c i a k tó w s p rz e c z n y c h z le g es; 2) ju r y ś c i rz y m sc y n ig d y n ie c y to w a li w sp o só b d o sło w n y o d n o śn y c h f ra g m e n tó w z leges p e r fe c ta e ; 3) a n i j e d n a sw o b o d n a p a r a f r a z a p r a w n ic z a leges p u b lic a e n ie u z a s a d n ia s p o s tr z e ż e n ia n a t e m a t z a p isó w le g is la c y jn y c h o n ie w a ż n o ś c i, n a w e t je ś li o d tw o rz o n y c h w sp o só b p o ś r e d n i (je d y n y w y ją te k to p a r a f r a z a G ai. 1.47 w o d n ie s ie n iu do lex A e lia S e n tia );
4) w y r a ż e n ia w s k a z u ją c e n a s k u te k u n ie w a ż n ie n ia w lex p e r fe c ta n ie s ą c z ę s te ró w n ie ż w i n te r p r e ta c ja c h ju r y s p r u d e n c ji (je d y n y w y ją te k to , p o n o w n ie , lex A e lia S e n tia ): ju r y ś c i p r e f e r u ją ra c z e j u ż y w a n ie w y r a ż e ń s ta n o w ią cy ch a lu z ję do ty c h ż e z a k a z ó w le g isla c y jn y c h , a le je d n o c z e ś n ie n e u tr a ln y c h p o d k ą te m s k u tk ó w ic h n a r u s z e n ia , z a m ia s t c y to w a ć d y sp o zy cje s a m e j u s t a wy, w k tó ry c h z n a jd o w a ła b y się s a n k c ja n ie w a ż n o śc i;
5) s tw ie r d z a się b o g a tą ró ż n o ro d n o ś ć i b r a k ja k ie jk o lw ie k je d n o lito ś c i ję z y k a p ra w n ik ó w w o k r e ś le n iu — a c z k o lw ie k n ie z b y t c z ę sto — w ła ś n ie e f e k tu
6) w ź ró d ła c h p r a w n y c h rz y m s k ic h b r a k u je (opócz fra g m . U lp . ep. 1.2) ja k ie jk o lw ie k w z m ia n k i o tró jp o d z ia le leges p u b lic a e , j a k ró w n ie ż ja k ic h k o l
w ie k ś la d ó w z a s to s o w a n ia p r z y m io tn ik ó w p e r fe c ta , im p e r fe c ta czy m in u s
q u a m p e r fe c ta p r z y p is a n y c h do lex.
Tego r o d z a ju n a s ta w ie n ie ju r y s p r u d e n c ji rz y m s k ie j w y d a w a ło b y się n i e z w y k le d z iw n e , o ile c h c ie lib y śm y p o d ą ż a ć z a ty m d o m in u ją c y m w sp ó łc z e śn ie s ta n o w is k ie m . B y ło b y n ie w y tłu m a c z a ln e , że ju r y ś c i rzy m scy , m a ją c y (ja k m u sim y z a k ła d a ć ) d o s k o n a łą z n a jo m o ść b r z m ie n ia d o sło w n eg o leges p e rfe c ta e , w ra z z ic h p rz y p u s z c z a ln ą r e g u la c ją d o ty c z ą c ą n ie w a ż n o ś c i, n ig d y n ie c y to w a li go d o sło w n ie a n i n a w e t n ie p a r a f r a z o w a li, a je d y n ie n a d ro d z e i n t e r p r e ta c ji n a w ią z u ją do te g o , co c h c e m y z d e fin io w a ć ja k o n ie w a ż n o ść . Co w ięcej, c z y n ią to n a d w y ra z r z a d k o , a n a w e t p rz y te j o k a z ji n a p o ty k a m y n a b r a k ja k ie jk o lw ie k je d n o lite j te rm in o lo g ii.
N a te j p o d s ta w ie c h c ia łb y m z a p ro p o n o w a ć i n n ą h ip o te z ę , a l t e r n a ty w n ą w obec te j p o w sz e c h n ie u z n a w a n e j. P o s ta r a m się p rz y b liż y ć j ą w p o n iż sz y c h p u n k ta c h :
1. R z y m sk ie leges p u b lic a e , w łą c z n ie z ty m i p e rfe c ta e , n ie w y ch o d ziły p o z a u s ta n o w ie n ie z w y k łeg o z a k a z u d o k o n y w a n ia p e w n y c h ak tó w , z a o p a t r u ją c go, w p e w n y c h p r z y p a d k a c h , w k a r ę g rz y w n y d la n a r u s z a ją c y c h te n
z a k a z .
2. P ro c e s ew o lu cji, j a k i e m u p o d le g a ły leges p u b lic a e , n ie p o le g a ł (p rz y n a jm n ie j do u c h w a le n ia lex A e lia S e n tia ) n a ja k ie jś h is to ry c z n e j m o d y fik a c ji
leges ja k o ta k ic h , a le n a o lb rz y m im p o s tę p ie te c h n ik i in te r p r e ta c y jn e j, ro z w i ja ją c e j się w ra z z n a s t a n i e m ju r y s p r u d e n c ji k la s y c z n e j. P o m in ą w s z y ja k ie k o l w ie k r o z w a ż a n ia n a t e m a t z a g a d n ie n ia „ d o sk o n a ło śc i te k s to w e j” leges rz y m s k ic h , z c z a s e m j u r y s p r u d e n c ja o s ią g n ie p u n k t, w k tó r y m b ę d z ie m o g ła t r a k to w a ć a k ty p r a w a p ry w a tn e g o s p rz e c z n e z w y ra ź n y m z a k a z e m u s ta w o w y m ja k o n ie w a ż n e , n ie is tn ie ją c e . T a h ip o te z a m o g ła b y w y ja ś n ić n ie k tó r e n ie ja s n e f r a g m e n ty z a g a d n ie n ia . Z a ró w n o ró ż n o ro d n o ść w y ra ż e ń a lu z y jn y c h do n ie w a ż n o ś c i p e r leg em , j a k te ż ic h w z g lę d n y n ie d o s ta te k s ą w s k a z ó w k a m i n a ż m u d n ą p ra c ę in te r p r e ta c y jn ą ju r y s p r u d e n c ji, k tó r a w o ce n ie a k tó w s p rz e c z n y c h z z a k a z a m i u s ta w o w y m i ja k o n ie w a ż n e n ie m ia ła je s z c z e p e w n e g o o p a rc ia w te k s t a c h s a m y c h leges. W z w ią z k u z ty m , że te r m in o lo g ia n ie b y ła u s ta w o w a , a w ięc s fo rm a liz o w a n a i że n a w e t j u r y s p r u d e n c ja n ie m o g ła p o szczycić się u d o s k o n a lo n ą k o n c e p c ją d o g m a ty c z n ą n ie w a ż n o ś c i - j e s t z a te m j a s n e , iż n ie m o że b yć t u ja k ie jś je d n o lito ś c i i te c h n ic y z m u w sp o so b ie w y r a ż a n ia się iu r is p r u d e n te s .
O o d n ie s ie n iu do lex A e lia S e n tia , k tó r a w y d a je się s ta n o w ić w y ją te k , o czy m w s p o m n ia łe m w c z e śn ie j, n ie j e s t o n a n ic z y m in n y m , j a k k o le jn y m p o tw ie rd z e n ie m p o d n ie s io n e j h ip o tezy . W ła ś n ie do te j lex o d n o si się je d y n y p r z y k ła d p r z e p is u u s ta w o w e g o d o sło w n eg o , k tó r y w y r a ż a w sp o só b w y ra ź n y k o n s e k w e n c je p r z e k r o c z e n ia w s e n s ie n ie w a ż n o ś c i ( p a r a f r a z a do G ai. 1.47).
258
Daniel TuzowGai. 1.47: In su m m a sciendum est, quod lege Aelia S entia cautum sit, u t credito-
rum fraudandorum causa m a n u m issi liberi non fiant, hoc etiam a d peregrinos pertinere - senatus ita censuit ex auctoritate H adriani -, cetera vero iura eius legis ad peregrinos non pertinere.
C h ro n o lo g ic z n ie A e lia S e n tia (4 r.n .e .) b y ła p ra w d o p o d o b n ie o s t a t n i ą lex (w e w ła śc iw y m s e n s ie ) z a k a z u ją c ą 2 n a g ru n c ie p r a w a p ry w a tn e g o , z a p o m o c ą k tó r e j le g is la to r a u g u s t i a ń s k i - w ła ś n ie k ie d y w ła d z a c e s a r s k a b y ła w fa z ie sw ojego r o z k w itu i ro z w o ju — u c z y n ił w a ż n y k r o k w te c h n ic e le g is la cy jn ej, w p ro w a d z a ją c g ro ź b ę n ie w a ż n o ś c i a k t u s p rz e c z n e g o z lex w p ro s t do sa m e j u s ta w y , a c z k o lw ie k w sp o só b b a rd z o o d m ie n n y od te g o , w j a k i m a ją w z w y c z a ju czy n ić to u s ta w y w s p ó łc z e ś n i3. M a m y po te m u g łó w n y dow ód w p o s ta c i ję z y k a ju r y s p r u d e n c ji: z je d n e j s tr o n y b a rd z o c z ę s te , w o d n ie s ie n iu do lex A e lia S e n tia , w y r a ż e n ia n a w ią z u ją c e do n ie w a ż n o ś c i z a k a z a n y c h a k tów , z d ru g ie j w z g lę d n y b r a k p o d o b n y c h w y r a ż e ń w o d n ie s ie n iu do in n y c h u s ta w p o w sz e c h n ie u z n a w a n y c h ró w n ie ż z a p e rfe c ta e . D y s p ro p o rc ja w y d a je się — m o im z d a n ie m — w y n ik a ć z fa k tu , że p ie rw sz e le k s y k a ln e z a sto so w a n ie było u w a ru n k o w a n e te k s te m u s ta w o w y m z w y ra ź n y m u n o rm o w a n ie m m ó w ią cym o n ie w a ż n o śc i, p o d czas g d y d ru g ie w y łąc zn ie in te r p r e ta c ją p ra w n ic z ą .
T łu m . A ld o n a R i t a J u r e w ic z
S u m m ary
I n th e n o te o n th e p ro b le m o f t h e n u llity p e r leg em in R o m a n law , th e a u t h o r p ro p o s e s a n d p ro v e s th e h y p o th e s is t h a t th e n u llity o f a c ts c o n tr a r y to p ro h ib itiv e la w s in th e fie ld o f p r iv a te la w w a s n o t, h a r d ly ev er, te x tu a l p ro v is io n o f th e so -c a lle d leges p e rfe c ta e , b u t a r e s u l t o f th e d o c tr in a l i n t e r p r e t a t i o n b y th e R o m a n j u r i s t s . O n ly w ith th e a d o p tio n o f th e lex A e lia
S e n tia (4 A .D .) a p p e a r s in th e le g a l te x ts a s a n c tio n w h ic h c o u ld b e c a lle d a n
e a r ly p ro to ty p e o f th e m o d e rn le g a l s a n c tio n o f th e n u llity .
2 N ie w iem y, czy m ia ła tę cechę (tzn . czy b y ła z a k a z u ją c a , czy n ie) rów nież lex Papia Poppea (9 n.e.), bo j e s t o n a cy to w an a p rzez ju ry s tó w rz y m s k ic h ty lk o ra z e m z lex Iulia de maritandis ordinibus.
3 A le ju ż w k o ń c u I w. n.e. u k a z u ją się dyspozycje lex Irnitana (p rze w a ż n ie w z ak re sie p ra w a publiczn eg o ), b a rd z o ro z w in ię te z p u n k tu w id z e n ia te c h n ik i p ra w n e j i w y p o sażo n e w sposób w y ra ź n y i p re cy zy jn y w sa n k c ję n iew ażności: quod aliter relatum decre[t]um<ve> erit, it neque iustum neque ratum esto (Irn . 79); quod atversus ea factum erit it ratum ne esto (Irn . 92). Ale n a jb a rd z ie j z n a c z ą ca w y d aje się dyspozycja u m ieszczo n a n a k o ń c u u staw y, ja k o jej sa n k c ja ogólna z n a la z ła się n a w e t pod rubrica „Sanctio": quod adversus ea<m> factum erit quove huic legi fraus fiat, it ratum ne esto (Irn . 96). Zob. te k s t u s ta w y u F. L a m b e rti, „Tabulae IrnitanaeM unicipalita e „ius romanorum", N ap o li 1993, s. 342, 368, 370.
