Jacek Zieliński
Mit społeczeństwa heterogenicznego
inne spojrzenie na heterogeniczność
albo mit o niej
Studia Prawnoustrojowe nr 9, 461-469
2009
Ja cek Z ieliński
U n iw e r s y te t W a rm iń s k o -M a z u rs k i
Mit społeczeństw a heterogenicznego.
Inne spojrzenie na heterogeniczność
albo m it o niej
N a u k o w a u czciw o ść w y m a g a ła b y p r z e p r o w a d z e n ia s k u te c z n e j i k r y ty c z n ej a n a liz y p o ję c ia „ h e te ro g e n icz n o ść ” o ra z p r z e jrz e n ia re a lió w fu n k c jo n o w a n ia sp o łe c z e ń stw a h e te ro g e n ic z n e g o . D a je się za u w a ż y ć, że pojęcie to fu n k c jo n u je sobie dosyć sw a w o ln ie , ta k , ja k b y było rz e c z y w isto śc ią n ie p o d w a ż a ln ą . In aczej je d n a k n a h e te ro g e n ic z n o ś ć m a p ra w o s p o g lą d a ć s p o łe c z e ń stw o p o l sk ie , a in aczej n a ro d y sk u p io n e w U n ii E u ro p e js k ie j. S p o g lą d a ją c n a s tr u k tu r ę sp o łe c z e ń stw a e u ro p e jsk ie g o w ogólności, tr u d n o zap rz e cz y ć jeg o h e te ro g e n ic z- ności. W sz y stk ie z r e s z tą sp o łe c z e ń stw a w ró ż n y c h se k w e n c ja c h fu n k c jo n a l n y c h b y ły h e te ro g e n ic z n e .
B io rą c je d n a k p o d u w a g ę p e jz a ż p o lsk i, j e s t to u n ifo r m s z y ty b e z b r a n i a m ia r y w ty m h ic e t n u n c . J e s t to w n a jle p s z y m p r z y p a d k u d ia g n o s ty k a im a g in a c ji i z a ło ż e ń , p e w n e j w ir tu a ln e j rz e c z y w isto śc i, b y n ie p o w ied zieć dosyć r e a ln ie i w p ro s t - p o ż ą d a n e j i p ro je k to w a n e j sy tu a c ji. N ie z a b a w ia ją c się w fu tu ro lo g ię , u n ik a ją c ta k ż e d y w a g a c ji o rz e c zy w isto śc i b ez o k reślo n ej p o d staw y , n a le ż y się s k u p ić w ro z w a ż a n ia c h n a r e a lia c h , a n ie n a m rz o n k a c h . Z a u w a ż a ln y s ta je się p ro ce s, w k tó ry m z a ło ż e n ia w n ie u p r a w n io n y sp o só b p r z e k s z ta łc a ją się w fa k ty , sz c zeg ó ln ie m e d ia ln e . N a p o d o b n e j z a s a d z ie f u n k c jo n u je z r e s z tą s tr a c h : a lb o U n ia E u r o p e js k a , a lb o B ia ło ru ś . P ó k i co P o ls k a , a ra c z e j p o ls k i r e g io n e u ro p e js k i, n ie j e s t - p rz y całej ś w ia d o m o śc i złożoności p ro b le m u - h e te ro g e n ic z n y . C hoć te r e n y p o ls k ie s ą z a m ie s z k iw a n e p rz e z ró ż n e n a c je i g r u p y e tn ic z n e , n ie m o ż n a w sp o só b u s p ra w ie d liw io n y n a z w a ć s p o łe c z e ń s tw a p o lsk ie g o h e te ro g e n ic z n y m . P r z y całej ró ż n o ro d n o śc i p o z o sta je h o m o g e n ic z n y m .
H e te ro g e n ic z n o ś ć n ie j e s t p ro c e s e m z a is tn ia ły m w sp ó łc z e śn ie . S p o łe c z n o ści e u r o p e js k ie z a w sz e b y ły h e te ro g e n ic z n e ; m o ż n a s u g e ro w a ć , że b a rd z ie j a n iż e li in n e re g io n y ś w ia ta . O b e c n ie je d n a k p o jęcie to j e s t n a d w y ra z n a d
462
Jacek Zielińskiu ż y w a n e i - b e z s t r a c h u o p o p e łn ie n ie w ię k sz e g o b łę d u - m o ż n a p o w ied zieć , że j e s t to s p e c y fic z n a o p e ra c jo n a liz a c ja p o jęcia, s łu ż ą c a w z m o c n ie n iu a r g u m e n ta c ji n a rz e c z p lu r a liz m u . W y d a je się , że h e te ro g e n ic z n o ś ć s ta je się u s p r a w ie d liw ie n ie m d z ia ła ń m e d ia ln y c h u k a z u ją c y c h p lu r a liz m ja k o je d y n ą a lte r n a ty w ę d la „ m o n o litu ” d o ty c h c z a so w e j k u l t u r y o p a rte j n a p ie r w ia s tk u c h rz e ś c ija ń s k im . D la te g o d la u m y s łu n ie z m o d y fik o w a n e g o p o lity c z n ie h e te r o g e n ic z n o ść p o z o s ta je p ro w o k a c ją .
N a p o d s ta w ie d o ś w ia d c z e n ia i l i t e r a t u r y fach o w ej m o ż n a s tw ie rd z ić , że h e te ro g e n ic z n o ś ć j e s t e fe k te m d y fe re n c ja c ji e tn ic z n e j i k u ltu r o w e j1 (p rz e m il cza się szczeg ó ło w e d y fe re n c ja c je e ty c z n e i re lig ijn e , t a k ja k b y n ie fu n k c jo n o w ały ). U ic h p o d s ta w tk w i d y fe re n c ja c ja s y s te m o w a . N ie j e s t p r a w d ą , że w sp ó łc z e sn e p r z e m ie s z c z e n ia lu d n o ś c i s ą n a jw ię k s z e w h is to r ii; do w ę d ró w e k lu d ó w d o ch o d ziło ta k ż e w e w c z e ś n ie js z y c h f a z a c h h is to r ii i to w o w iele w ię k s z y c h ro z m ia ra c h . P ro c e s y m ie s z a n ia się k u l t u r i c y w iliz a c ji m a ją j e d n a k o d m ie n n e p o d ło ż e a n iż e li w c z e ś n ie js z e w ę d ró w k i ludów . M o b iln o ść , o k tó re j w p r o g r a m a c h U E t a k d u żo się m ó w i, n ie j e s t a n i sp e c y fic z n ą c e c h ą o b e c n y c h c z asó w g lo b a liz u ją c y c h się s t r u k t u r , a n i te ż n ie d e c y d u je o k s z ta łc ie p r z e m ia n . To, co sp e c y fik u je n a tę ż e n ie w sp ó łc z e sn y c h z ja w isk , to m o żliw o ści p r z e n o s z e n ia in fo rm a c ji i p ro m o w a n ie n ie k tó r y c h tr e ś c i w sp o só b m asow y, a c z ę sto w ybiórczy. S p e c y ficzn e d la w sp ó łc z e sn e j m o b iln e j k u l t u r y w k o n te k ście h e te ro g e n ic z n o ś c i j e s t z a g a d n ie n ie z a so b ó w w ie d z y i je j p o w sz e c h n e j d o stę p n o śc i. W z a le ż n o śc i od p o trz e b e k o n o m ic z n o -p o lity c z n y c h fu n d u je się s p o łe c z e ń s tw u p o c h w a łę je d n y c h i o d r z u c e n ie in n y c h p o g lą d ó w . To, co w sp o só b sz c z e g ó ln y k ła d z ie się c ie n ie m n a p ro m o w a n e j h e te ro g e n ic z n o ś c i, to so cjo tech n iczn y sposób p r z e k a z u in fo rm a c ji. N a le ż y u z n a ć , że zaw sze fu n k c jo n o w a ła w lu d z ia c h i sp o łe c z e ń stw a c h te n d e n c ja p o z n a w a n ia in n y c h k u ltu r. J e d n a k ż e d o k o n u je się to w sp ó łc ześn ie w sposób w irtu a ln y , n iew ery fik o w aln y .
D y fe re n c ja c je k u ltu r o w e , śc iśle z w ią z a n e z e tn ic z n y m i, n ie u s p r a w ie d li w ia ją z b y t p o c h o p n y c h i n ie k o n ie c z n ie u c z c iw y c h w zo rcó w k u ltu r o w y c h p r o p a g o w a n y c h w r a m a c h s t r u k t u r e u r o p e js k ic h . S ą o n e z a p o ś r e d n ic z o n e w ró ż n y c h k ie r u n k a c h m y ślo w y c h , p r a w n y c h i e ty c z n y c h , tw o rz ą c sy n k re - ty c z n y k o n g lo m e r a t poglądów . W w ie lu p u n k t a c h n ie p r z y s ta je o n do rz e c z y w is ty c h p o g lą d ó w sp o łe c z n y c h , a le b ę d ą c ja k o ś u ż y te c z n ą f o rm u łą d z ia ła n ia , a d hoc j e s t p rz y jm o w a n y w z a r z ą d z a n iu sp o łe c z n y m . W ty m w z g lę d z ie p o d o b ie ń s tw a do d z ia ła ń p o d e jm o w a n y c h w g o sp o d a rc e s t a j ą się b a rd z o w y ra ź n e . W s z y s tk o , co n a d z is ia j p r z y n o s i p o ż y te k , j e s t w y k o r z y s ty w a n e , ch o ćb y w ja k ie jś p e r s p e k ty w ie n ie b y ł p r z e w id y w a ln y s k u te k .
Z a u w a ż a ln e z ja w isk o to ró w n ie ż re d e fin io w a n ie n ie k tó r y c h pojęć, p o d c ią g a n ie e ty c z n ie w a d liw y c h p o s ta w p o d p o ję c ia p r a w c z ło w ie k a i d z iw n a e sty
-1 L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 1999.
m a w z g lę d e m in n o śc i. N a p o d s ta w ie ta k ic h p ro c e só w fu n d u je się s p o łe c z e ń stw o m E u r o p y tzw . w a rto ś c i e u ro p e js k ie . S a m o p o jęcie k u s i do p e w n e j d y s k u s ji. O tó ż w a r to ś c i s ą sp o łe c z n y m u z n a n ie m c e n io n y c h ce c h p o s tę p o w a n ia . S p e c y fik ą ic h j e s t ja k b y sp o łe c z n e , o d d o ln e p o c h o d z e n ie ; n ie s ą s ta n o w io n e , u z g a d n ia n e w e k s k lu z y w n y c h g re m ia c h . W a rto śc i e u ro p e js k ie m o ż n a o k re ślić je d y n ie ja k o „ s ta n d a r d y e u ro p e js k ie ”. Po części s ą p rz e jm o w a n e i a sy m ilo w a - n e do e u ro p e js k ie g o u s ta w o d a w s tw a i p o lity c z n y c h d o k u m e n tó w , ch o ćb y z p o w o d u w a rto ś c i p o w sz e c h n ie u z n a w a n y c h lu b fu n k c jo n u ją c y c h ju ż u s ta le ń p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o . S ą u z g a d n ia n e , o g ła s z a n e lu b p rz y jm o w a n e p rz e z g r e m ia p o lity c z n e , a le n ie w y r a s ta ją z u z n a n ia sp o łeczn eg o ; b y w a , że s ą n a r z u c a n e , s t ą d w ięc i s ą c h ro n io n e p ra w e m . T a k ie j o c h ro n y n ie p o s ia d a ją rz e c z y w is te w a r to ś c i p ie lę g n o w a n e p rz e z lu d z i. B y w a , że r z ą d y n ie w s łu c h u ją się w w a rto ś c i sp o łe c z n e , a le s k u te c z n ie f u n d u ją sw oje s t a n d a r d y sw o im s p o łe c z e ń stw o m . D la te g o u z a s a d n io n y w y d a je się a p e l o u ż y w a n ie p o jęcia „ s ta n d a r d y e u r o p e js k ie ”, a u n ik a n ie p o ję c ia „ w a rto śc i e u ro p e js k ie ”.
In n y m a s p e k te m h e te ro g e n ic z n o ś c i w w y d a n iu e u ro p e js k im j e s t to , że ch ce się j ą z a a p lik o w a ć s p o łe c z e ń s tw o m E u r o p y z b y t szy b k o . D la te g o p r z e m ie s z c z e n ie ja k ic h ś g r u p s p o łe c z n y c h w r a m a c h w s p ó ln o ty t r a k t u j e się ja k o rz e c z y w is tą r e a liz a c ję h e te ro g e n ic z n o ś c i. N ie j e s t t a k je d n a k ż e w p e łn i. Z m ia n a m ie js c a z a m ie s z k a n ia p rz e z lu d z i p o s z u k u ją c y c h p ra c y w c a le n ie o z n a c z a d o m n ie m a n e j h e te ro g e n ic z n o ś c i. N ie s ta n o w i o n ie j to , że m ilio n y P o la k ó w w y je ż d ż a ją do A n g lii, I r la n d ii i N ie m ie c , ch oćby w ta k im k o n te k ś c ie po jęcie to u m ie s z c z a n o . H e te ro g e n ic z n o ś ć n ie j e s t f a k te m , ty lk o p ro c e se m . To, że p a ń s tw o n ie m ie c k ie p rz y ję ło w iele ty s ię c y T u rk ó w do s p r z ą t a n i a k lo z e tó w i u c z y n io n o z n ic h g a s ta rb e ite ró w , to , że w ie lu m u z u łm a n ó w z a m ie s z k u je F r a n c ję i H is z p a n ię , k o lo n iz u ją c je , te ż o p ro c e sie n ie św iadczy. Z ja w isk o to m a o w ie le g łę b sz e k o n o ta c je .
N o m a d y c z n o ść , p r z y p is a n a śc iśle do ty c h z ja w isk , s k u te c z n ie r u jn u je p r a w d ę o h e te ro g e n ic z n o ś c i. N ie p o s ia d a m y m ie rn ik ó w w y ró ż n ia ją c y c h h e te - ro g e n ic z n o ść ; p rz e c ie ż n ie św ia d c z y o n ie j p ro c e n t p rz e b y w a ją c y c h n a d a n y m te r y to r iu m osób w y w o d z ą c y c h się z in n y c h k u ltu r . Ż a d n a a r y tm e ty k a n ie p o m a g a w d o jśc iu do s e d n a p ro b le m a ty k i. W y d aje się n a to m ia s t, że a s y m ila cja g r u p lu d n o śc io w y c h w o b rę b ie ja k ie g o ś s p o łe c z e ń s tw a lu b je j b r a k o ty m św ia d c z y ć m oże. T a a s y m ila c ja d o k o n u je się sz czeg ó ln ie p o p rz e z p rz y jęcie ję z y k a d a n e g o k r a ju . To je d n a k ż e p o w o d u je n ie k ie d y dość r a d y k a ln e odcięcie się od w ła s n e j to ż sa m o śc i, ję z y k a , k u l t u r y lu b ro d zin y . W t e n sp o só b z a tr a c a się ja k a k o lw ie k h e te ro g e n ic z n o ś ć . Z d ru g ie j s tr o n y ci, k tó rz y n ie w y tra c ili p r e r o g a ty w w so b n o śc i i n ie w y zb y li się ję z y k a , k u l t u r y i ro d zin y , z a m y k a ją się w g e tta c h n a ro d o w y c h i s ta n o w ią e n k la w y in n o ś c i w s p o łe c z e ń s tw a c h p rz e b y w a n ia . R e a liz u ją sw oje cele, n a jc z ę śc ie j z a ro b k o w e , a b ę d ą c je d n o c z e ś n ie n o m a d a m i, n ie s ta n o w ią o h e te ro g e n ic z n o ś c i s p o łe c z e ń s tw a . P r z y k ła d m u z u łm a n ó w p rz y b y w a ją c y c h do k ra jó w , z k tó ry m i się n ie k o ja r z ą m e n t a l
464
Jacek Zielińskin ie , a je d y n ie z a lu d n ia ją je , w y k o r z y s tu ją c p r a w a i z a b e z p ie c z e n ia so c ja ln e , n ie w s p ó łu c z e s tn ic z ą c w b u d o w ie ś w ie tla n e j p rz y sz ło śc i k r a j u p r z e b y w a n ia , j e s t d o b ry m p r z y k ła d e m b łę d n e g o r o z u m ie n ia h e te ro g e n ic z n o ś c i. P o d o b n ie P o la c y p rz y b y w a ją c y do k ra jó w d a ją c y c h im m ożliw ości z a ro b k o w a n ia d o p iero w p e rs p e k ty w ie k ilk u p o k o le ń s ą w s ta n ie p o d jąć się tw o rz e n ia sp o łe c z e ń stw a w sp ó ln eg o z o sia d ły m i n a d a n y m te re n ie . P ó k i co, s p rz e d a ją c piw o w p u b a c h , s p r z ą ta ją c h o te lo w e pokoje, w y z b y w a ją się łą czn o ści z w ła s n ą k u l t u r ą i p rz y p o rz ą d k o w u ją do „ ta m ” p a n u ją c e g o ła d u . W n a jb liż sz e j p e rs p e k ty w ie n ie s ą w s ta n ie re a liz o w a ć sp o łe c z e ń stw a h ete ro g e n ic z n e g o . D o p iero n a s tę p n e p o k o le n ia , o ile z a c h o w a ją sw o ją o d m ie n n o ść m y ślo w ą, k u ltu r o w ą i re lig ijn ą , b ę d ą tw o rz y ć sp o łe c z e ń stw o h e te ro g e n ic z n e . P o d o b n e p ro b le m y sp o ty k a ły sp o łeczn o ści ży d o w sk ie ro z p ro sz o n e w p r z e s tr z e n i społecznej ró ż n y c h p a ń stw .
L in e a r n e ro z u m ie n ie h e te ro g e n ic z n o ś c i p o z w a la ło b y w id z ie ć o b ecn o ść j a k ic h k o lw ie k e le m e n tó w o b cy ch w s p o łe c z e ń s tw a c h z a s ta n y c h ja k o r e a liz a c ję h e te ro g e n ic z n o ś c i. T a k je d n a k w p e łn i n ie j e s t. D o p ie ro d y n a m ik a u c z e s tn ic tw a , ścisłe w k o m p o n o w a n ie się w m ie jsc e p r z e b y w a n ia n a z a s a d z ie z a c h o w a n ia i tw o r z e n ia k u l t u r y ty p o w e j d la ś ro d o w is k a p o c h o d z e n ia i je j s ta b iln e p ro m o w a n ie w o to c z e n iu , p r z y u ż y tk o w a n iu ję z y k a n o w eg o k r a j u , m oże św ia d c z y ć o z a is tn ie n iu h e te ro g e n ic z n o ś c i. F a s c y n a c ja b ę b n ią c y m n a ta m - ta m ie A fry k a n in e m n a u lic a c h B o n n w c a le n ie ś w ia d c z y o h e te ro g e n ic z n y m s p o łe c z e ń s tw ie n ie m ie c k im . W y rz e c ze n ie się p rz e z N ie m c ó w p o c z u c ia w y ż sz o ści (ch y b a, że s k ła n ia m y się do u ż y te c z n o śc i fo lk lo ru a fry k a ń sk ie g o ), n ie tra k to - w a n ie go ja k o sp e łn ia ją c e g o u s łu g i w obec n a r o d u n iem ieck ieg o , p r z y z a c h o w a n iu ścisłej sp ra w ie d liw o śc i w z a ro b k o w a n iu , b ę d z ie z n a k ie m ró w n o rz ę d n o śc i. To w ła ś n ie ró w n o rz ę d n e t r a k to w a n ie „obcego” z „ w ła s n y m ” s ta je się s y m p to m e m h e te ro g e n ic z n o ś c i. T y m c z a se m po czu cie z a s ie d z e n ia , w ła d a n ie ś r o d k a m i m a te r ia ln y m i p o z w a la ją c y m i n a sp o łe c z n e z a is tn ie n ie , a le te ż i poczu cie sobości, re a liz u ją c e się w p o ję c iu „ je s te m u s ie b ie ”, i w y n ik a ją c e z te g o k o rz y ści s k u te c z n ie b lo k u ją p ie ś ń o to le ra n c ji. D la te g o te ż tw ie rd z e n ie , że o k r z e p łe , z a s ie d z ia łe , s iln e fin a n so w o w s p ó ln o ty e tn ic z n e (obce w k r a jo b r a z ie k r a j u docelow ego) s ą w s ta n ie z b u d o w a ć h e te ro g e n ic z n e s p o łe c z e ń stw o n a ra z ie w y d a je się ś p ie w e m p rz y sz ło śc i. D opóty, d o p ó k i ty lk o T u rc y s p r z ą ta ć b ę d ą n ie m ie c k ie sz a le ty , a P o la c y w y k o n y w a ć p o ś le d n ie roboty, k tó ry c h n ie p o d e j m ą się A nglicy, n ie b ę d ą o n i u ż y tk o w n ik a m i w s p ó ln y c h p r z e s tr z e n i k u l t u r o w ych. B ę d ą n a jm ita m i z o rie n to w a n y m i n a z a ro b e k i p rz e ż y c ie , a le n ie n a tw o rz e n ie w ie lo k u ltu ro w e j r e a ln o ś c i. N ie w y s ta r c z ą p r a w n e z a b e z p ie c z e n ia z a p e w n ia n e lu d z io m d ru g ie j k a te g o r ii, n ie w y s ta r c z ą ła s k a w e p ie ś n i o to le ra n c ji, je ś li n ie b ę d z ie z r ó w n a n ia p ła c „sw o ich ” i „obcych”. J e ś l i je d y n y m w y m ia r e m k o m p e te n c ji p rz y b y łe g o z in n e g o k r a j u p ra c o w n ik a j e s t u ż y tk o w a n ie m iejsc o w e g o ję z y k a , a n ie je g o fa ch o w o ść i ró w n o rz ę d n e z m ie jsc o w y m i r o b o tn ik a m i z a ro b k i, to u ja w n ia ć się b ę d z ie u ż y te c z n o ś ć im p o r tu „obcych”, a le n ie ró w n o u p r a w n ie n ie .
In n y m p ro b le m e m p o z o s ta je to , że c z ło w iek e k o n o m ic z n ie u k s z ta łto w a n y o jczy zn ę c z y n i so b ie z p ie n ią d z a . S p ó jrz m y n a p o ls k ic h n o m a d ó w w A m ery ce P ó łn o c n e j. D o m y p o s ia d a n e w C h icag o , n a F lo ry d z ie i w M o ń k a c h n ie s ta n o w ią o ty m , że P o la c y w m a s ie s ą n a ty le s iln i, że o d c is k a ją z n a c z ą c y ś la d w h is to r ii U SA . S ta r s z e p o k o le n ie m a je s z c z e ja k ie ś tę s k n o ty z a k r a je m i jeg o k u l t u r ą , a le im m ło d sz e - ty m m n ie j d ą ż n o śc i do o d r ó ż n ia n ia się od sp o łe c z n e g o tła . K o le jn e p o k o le n ia c o ra z b a r d z ie j s t a j ą się z h o m o g e n iz o w a n e . K ło p o ty z p r z e k a z e m k u ltu r o w y m p o m ię d z y p o k o le n ia m i o p ie r a ją się n a tr u d n o ś c i o p is y w a n ia s ta n ó w d u c h a w ję z y k u rodziców . E f e k te m te g o j e s t w y k o rz e n ie n ie z d u ch o w o ści i k u l t u r y k r a j u p o c h o d z e n ia . O d m ie n n ie d z ie je się w ś ro d o w is k u im p o rto w a n y c h do E u ro p y m u z u łm a n ó w . Ś c is ła w s p ó łp r a c a ro d z in is la m s k ic h z im a m a m i n ie p o z w a la m ło d e m u p o k o le n iu w yzb y ć się ję z y k a i k u l t u r y rodziców . N o m a d y c z n o ść m u z u łm a ń s k a j e s t z in s ty tu c jo n a liz o w a n a i celo w a. N ie m a z a to m iz o w a n ia osób, t a k c h a r a k te ry s ty c z n e g o d la E u r o p e j czyków . O d m ie n n o ś ć k u ltu r o w a A ra b ó w w y w o łu je w ięc o d m ie n n e s k u tk i.
W y d aje się, że h e te ro g e n ic z n o ś ć b a z u ją c a n a d y fe re n c ja c ja c h e tn ic z n y c h n ie z o s ta ła p o k o n a n a i b ę d z ie to je s z c z e n ie r a z z a rz e w ie m p ro b le m ó w E u r o py. In a c z e j j e s t z d y fe re n c ja c ją k u ltu r o w ą , o p ie r a ją c ą się n a p o p rz e d n ie j - t a b ę d z ie m o ż liw a do o p a n o w a n ia i s p a c y fik o w a n ia p o p rz e z k u l t u r ę m a so w ą . U ś m ie rz a ją c e b ó l ró ż n o ro d n o śc i h a s ł a o w ie lo k u ltu ro w o ś c i, a p rz y ty m f a n a ty z m r e la ty w iz m u w y d a ją się b yć d o b ry m i m e d y k a m e n ta m i n a p o z o s ta łe d y fe re n c jac je .
J e ś l i s k o n c e n tr u je m y się n a r o z w a ż a n ia c h n a d h e te ro g e n ic z n o ś c ią b a z u j ą c ą n a d y fe re n c ja c ja c h e ty c z n y c h i re lig ijn y c h , d o k o n a n ia E u ro p y w y d a ją się b y ć b a rd z ie j z a d o w a la ją c e . H o m o g e n iz a c ja s p o łe c z e ń s tw a w ty m z a k re s ie p o s z ła w w y ty c z o n y m k i e r u n k u i d a ła p o ż ą d a n e efek ty . Z a ró w n o e ty k a , j a k i r e lig ia - s ta n o w ią c e w p rz e s z ło ś c i tr z o n k u l t u r y e u ro p e js k ie j i b ę d ą c e m ie r n ik ie m je j w ie lk o śc i i o d m ie n n o ś c i - s p ro w a d z o n e z o s ta ły do ro li s k a n s e n u i fo lk lo ru (oczyw iście o b u m ie ra ją c y c h ). H e te ro g e n ic z n o ś ć ja k o h a s ło , t a k so lid n ie p la k a to w a n e , b y w a u ż y w a n a p rz e c iw k o d y f e re n c ja c jo m e ty c z n y m i re lig ijn y m . M oże d la te g o tr u d n ie j b ę d z ie w a lczy ć w E u ro p ie z tr a d y c ja m i is la m s k im i, bo n ie m a m y ju ż co z a o fe ro w ać m u z u łm a n o m oprócz sw ego p r a w a i p ie n ią d z a . Z o s ta n ą o n e z r e s z tą w y k o rz y s ta n e p rz e z n ic h do so b ie w ła ś c i w y c h celów. B o g a ta E u r o p a , g u b ią c d o ty c h c z a so w e fo rm y h e te ro g e n ic z n o ś c i, tr a c i p o d s ta w y sw ojego ro zw o ju . S t a r a , s c h o ro w a n a i iro n ic z n a E u r o p a o d św ie ż a o św ie c e n io w e p o m y sły w ia r y w ro z u m , ty le ty lk o , że z m a n ip u lo w a n y fu n k c jo n u ją c y m p r a w e m o o b lic z u p o z y ty w isty c z n y m . P o d s ta w o w y m w y m ia re m k u l t u r y u c z y n io n o p ie n ią d z i w ła d z tw o , co k o n s e k w e n tn ie p rz y c z y n ia się do u p a d k u „ s ta r u s z k i”. E u r o p a u ż y w a je s z c z e s z la c h e tn y c h słó w ty p u „d em o k r a c ja ” i „w olność”, a le im częściej ic h u ż y w a , ty m rz a d z ie j je s to s u je . „K oniec h is to r ii” ja k o ś n ie w p e łn i j e s t r e a lis ty c z n y , g dyż o s ią g n ię c ie n a jja ś n ie js z e g o p u ła p u ro z w o ju w c a le n ie k o ń c z y te m p o r a ln e g o t r w a n i a ś w ia ta . N a to m ia s t
466
Jacek Zielińskin a le ż y się zgodzić, że p o jęcie to s ta je się s e n s o w n e , g d y ro z u m ie m y p rz e z to „k o n iec k u l t u r y ”, „k o n iec c y w iliz a c ji”, „k o n iec d e m o k ra c ji” lu b „k o n iec d u c h o w ego ro z w o ju ”.
H o m o g e n ic z n o ść i h e te ro g e n ic z n o ś ć s ą z ja w is k a m i k o m p le m e n ta r n y m i, a n ie a n ta g o n is ty c z n y m i. H o m o g e n iz a c ja j e s t n a t u r a l n ą s k ło n n o ś c ią k a ż d e g o o r g a n iz m u sp o łe czn eg o . N a w e t t e o rg a n iz a c je , k tó r e c h w a lą h e te ro g e n ic z - n o ść, w ró ż n y c h a s p e k ta c h sw ego d z ia ła n ia m a ją d y k ta to r s k ą te n d e n c ję do h o m o g e n iz o w a n ia n ie k tó r y c h p r z e s tr z e n i ży cia sp o łec zn eg o . W b e z ła d z ie he- te ro g e n ic z n o ś c i is tn ie je j a k a ś w e w n ę tr z n a i n ie z a w sz e c z y te ln a lo g ik a . M oż n a w sp o só b z b liż o n y do p r a w d y p rz y ją ć , że t a k n a ta r c z y w e a k c e n to w a n ie h e te ro g e n ic z n o ś c i, ja k b y o n a do te j p o ry n ie fu n k c jo n o w a ła , s łu ż y p o d p a rc iu te z y o p lu ra liz m ie . M ó w ie n ie z k o le i o ty m o s ta tn im m a n a c e lu p o łą c z e n ie „n o w o czesn y ch ” sił, a b y z a p o b ie g a ć s k u tk o m ro z b ic ia sp o łeczn eg o p o p rz e z w p ro w a d z e n ie ró w n o ści. W k o n s e k w e n c ji p o ja w ia ją się k o le jn e n ie ró w n o śc i, choćby p o p rz e z w y a lie n o w a n ie i m a r g in a liz a c ję s p o ry c h g r u p sp o łe c z n y c h , k tó r e w d e m o k r a ty c z n y c h w a r u n k a c h m a ją p ra w o do in n e g o w id z e n ia r z e czy w isto śc i i o d m ie n n e g o ś w ia to p o g lą d u . P a c y fik a c ję ży c ia sp o łeczn eg o , d o k o n u ją c ą się c h o c ia ż b y p o p rz e z w p ro w a d z a n ie k o lejn eg o k a ta lo g u p r a w p o d s ta w o w y ch cz ło w ie k a , d o ty k a n ie u b ła g a n a te n d e n c ja do d z ie le n ia s p o łe c z e ń s tw i n a p ię tn o w y w a n ia n ie p rz y s to s o w a n y c h do n o w y c h z m ia n . D o k o n u je się w ięc p o d z ia łu n a b o g a ty c h i b ie d n y c h , u c z e s tn ic z ą c y c h i n ie w ży c iu p o lity c z n y m , ho m o - i h e te r o s e k s u a ln y c h , m o h e ro w y c h i n o w o c z e sn y c h , p rz y iro n ic z n y m p o w ta r z a n iu m a n t r y o ró w n o śc i i d e m o k ra ty c z n y c h u p r a w n ie n ia c h do w o ln o ści sło w a . W p ro c e d e rz e n a p ię tn o w y w a n ia u c z e s tn ic z ą m e d ia , k tó r e s k u te c z n ie o ś m ie s z a ją je d n y c h i a p o te o z u ją d ru g ic h . O d m ie n n o ś ć k u l t u r n a ro d o w y c h n ie o d m ie n n ie p ro w a d z i do k o n f lik tu 2. P a c y fik u ją c e d z ia ła n ie g lo b a liz a c ji m o że je d y n ie p ro w a d z ić do s p ła s z c z e n ia k u l t u r n a ro d o w y c h do p o z io m u m ia ł k ieg o z a s p o k o je n ia k u l t u r y m a so w e j. K u l t u r a n a ro d o w a o p a r ta j e s t n a do ś w ia d c z e n ia c h h is to ry c z n y c h . S k o ro n ie m o że z a is tn ie ć „w o jn a ” to i n ie m a k o n t r a s t u . P o litic a l co rrectn ess n iw e lu je o ry g in a ln o ś ć . B a u m a n n w y k a z u je , że g lo b a liz a c ja śc iśle łą c z y się się z f r a g m e n ty z a c ją (a d a le j z e g o iz m e m )3. 2 Wcześniej przed takimi zjawiskami przestrzegał Tomas Halik, Rückkehr nach Europa, „Ost-West. Europäischen Perspektiven” 2001, nr 2 (Heft 1), s. 3-9.
3 Z perspektywy przed rozszerzeniem UE, mówił o tym Bernhard Vogel, premier Turyngii, zastanawiając się nad kryteriami znaczenia pojęcia „Europa”. Przywołując słowa Hansa-Gerda Pötteringa i Ludgera Kühnhardta, że nie można Europy traktować jako sumy żydowskich, chrześcijańskich, greckich i rzymskich, romantycznych i racjonalnych idei, ale jako “Erst ist der dialogischen Entdeckung der Widersprüche gewinnt europäische Vielfalt Kraft und Inspiratio nen”, mówił, że Karta Praw Podstawowych w tych granicach powinna działać. W rozdziale „Więcej federalizmu musi być celem”, potwierdzał spostrzeżenia Baumanna: “Gleichzeitig mit dem Trend der Globalisierung ist ein gegenläufiger Trend zur Fragmentierung festzustellen: Man besinnt sich wieder auf seine engere Umgebung, auf seine Wurzeln und Traditionen”. B. Vogel, Meine Kriterien für Europa, „Ost-West. Europäischen Perspektiven“ 2001, nr 2 (Heft 1), s. 16.
O b a p ro c e sy s t a j ą się k o m p le m e n ta r n e . P o la ry z a c ja g lo b a lis ty c z n a tw o rz y n a p ię c ie , b e z k tó re g o ż a d e n rozw ój n ie b y łb y m ożliw y, a le j e s t to d z ia ła n ie w z g lę d n ie s k r y w a n e . B r a k w o je n j e s t f a k te m , a le p o ja w ia ją się in n e sp o so b y p ro w o k u ją c e rozw ój p o p rz e z rz e c z y w is te lu b fik c y jn e d z ie le n ie sp o łeczeń stw .
N a k a n w ie w s p o m n ia n y c h z a g a d n ie ń w a r to zw ró cić u w a g ę choćby n a z a b ie g i p r z e k s z ta łc a n ia pojęć ty p u „ p a tr io ty z m ”. W m ie jsc e d o ty c h c z a s f u n k c jo n u ją c e g o p o ję c ia , z w ią z a n e g o śc iśle z to ż s a m o ś c ią h is to r y c z n ą i t e r y t o r i a l n ą , w p ro w a d z a się t e r m i n V e r fa s s u n g s p a tr io tis m u s . R e a liz u je o n te o r ię k o n s ty tu c y jn e g o p a tr io ty z m u p r a w 4 J u r g e n a H a b e r m a s a (d la te g o t a k a tr o s k a U n ii E u ro p e js k ie j o w p ro w a d z e n ie K a r ty P r a w P o d s ta w o w y c h i k o n s ty tu c ji U E p o d n a z w ą T r a k t a t u L iz b o ń sk ie g o ). M e c h a n iz m ty c h d z ia ła ń j e s t dosyć c z y te ln y : z b u d o w a n ie n o w eg o ł a d u w y m a g a z b u r z e n ia d o ty c h c z a s o w y c h s t r u k t u r sp o łe c z n y c h , z a g u b ie n ia m y ś le n ia h is to ry c z n e g o , n o w y c h k o n s t r u k cji m e n ta ln y c h b e z p ie r w ia s tk ó w re lig ijn y c h , r o z b u d z e n ie k o n s u m e r y z m u i in d y w id u a liz m u . J e s t to b u r z e n ie d la b u d o w a n ia . L ib e r a ln a k o n s tr u k c ja ży cia p u b lic z n e g o , choć n ie z a w ie r a k la u z u l a n ty r e lig ijn y c h , s p y c h a c a łą w a r s tw ę ży cia sp o łeczn eg o w w y m ia rz e re lig ijn y m , d u c h o w y m w p r z y p o rz ą d k o w a n ą s tr e f ę ro z w o ju je d y n ie e k o n o m ic z n e g o 5.
D y s k u r s s p o łe c z n y w ró ż n o w ą tk o w y m s p o łe c z e ń s tw ie j e s t ra c z e j z a b u rz o ny. N ie w y z n a ją c y now ej w ia r y w u sz c z ę ś liw ia ją c e w iz je sp o łe c z n e n ie u c z e s t n ic z ą w d o b ro d z ie js tw a c h ro z w o ju , p o b ie ra ją c e m e r y tu r y ze s ta re g o p o rtfe la . T eo rie s ą sz y b k o p r z e k u w a n e w rz e c z y w isto ść . N ie n a d ą ż a ją z a z m ia n a m i ci, k tó rz y m a ją s t a r y o b ra z d e m o k ra c ji. W P o lsc e fu n k c jo n u je sp e c y fic z n y „ p lat- fu s p o lity c z n y ”, k tó r y o b ja w ia s ię d e g r e n g o la d ą ś ro d o w is k p o lity c z n y c h , s p ła s z c z e n ie m id e o lo g ic z n y m n o w ej fa li p o lity k ó w i s p o łe c z e ń s tw a . W ią ż e się z ty m z a g a d n ie n ie m z a n ik p o d z ia łu n a lew icę i p ra w ic ę , w tła c z a n ie lib e r ty ń - s k ic h m rz o n e k o h e te ro g e n ic z n y m s p o łe c z e ń s tw ie ja k o o b o w ią z u ją c eg o k a n o n u sp o łe c z n e g o m y ś le n ia , s p ła s z c z e n ie k u ltu r y , „ b u n t m a s ” (sz c z e g ó ln ie i n t e r n e to w y c h ) o ra z w y r ó w n y w a n ie s z a n s d la w s z e lk ic h o d m ie n n o ś c i. Z ycie p o lity c z n e n a z n a c z o n e j e s t, t a k j a k i c a ła k u l t u r a s p o łe c z n a , sp e c y fic z n y m p la tf u s e m id e o lo g iczn y m . A p rz e c ie ż p ła s k o s to p ie to d e fe k t s tó p do te g o s to p n i a n ie b e z p ie c z n y , że m o ż e w a d liw ie u fo rm o w a ć c a ły k rę g o s łu p . P o w o d u je n ie ty lk o tr u d n o ś c i w p ro z a ic z n y m p o r u s z a n iu się, a le ta k ż e n ie k o r z y s tn ie o d d z ia łu je n a k r ą ż e n ie k rw i. P o d o b n ie d z ie je się z ży ciem sp o łe c z n y m ; b e z k rę
-4 J. Habermas, Cittadinanza, politica e identita,nationale. Riflessioni sul futuro dell’Euro- pa, “Micromega” 1991, nr 5, s. 123-146; wyd. polskie: Obywatelstwo i tożsamość narodowa. Rozważania nad przyszłością Europy, Warszawa 2003.
5 Mówi o tym w szeroki sposób Armin Laschet: “Mit der Ausweitung der Zuständigkeiten und der daraus folgenden Zunahme des Regulierungsbedarfs ist die europäische Realität in demn vergangenen Jahrzehnten auch zunehmend »technischer« und verglischen mit dem Ide alismus der Anfangsjahre ein gutes Stück pragmatischer, um nicht zu sagen nüchterner gewor den” - A. Laschet, Europa - Wunsch und Wirklichkeit, „Ost-West. Europäischen Perspektiven“ 2001, nr 2 (Heft 1), s. 27.
468
Jacek Zielińskig o słu p o w e d o p o m in a się o b io ru je d n o s tk o w y c h d ecyzji, w y m a g a c z a su . T y m c z a s e m n o w y s ty l ży c ia n a r z u c a s z y b k ie , n ie k ie d y n ie fra s o b liw e obiory. G u b i się m o m e n t d a n y n a z a s ta n o w ie n ie n a d p e r s p e k ty w a m i d z ia ła ń . W zo rzec sz y b k ie g o d z ia ła n ia n a w e t w b iz n e s ie (d la z y sk u ) p rz y n o s i c z ę s te k ry z y s y w c y k la c h k o n iu n k tu r a ln y c h , czego o b e c n ie je s te ś m y ś w ia d k a m i. W życiu sp o łe c z n y m o w ie le częściej k o n s e k w e n c ją te g o s ą n ie w y m ie rn e i d łu g o trw a - ją c e szkody.
W t a k z a ry s o w a n y c h k o n te k s ta c h p o ja w ia się o g ro m n y p ro b le m s ta n o w ie n ia p r a w a c e c h u ją ce g o się r o z u m n o ś c ią i s ta b iln o ś c ią . To k o n tr a ty p do ty c h c z a so w e g o w id z e n ia ro li i c h a r a k t e r u p ra w a . P y ta n ie m is to tn y m p o z o s ta je to , czy w ia r a w h e te ro g e n ic z n o ś ć s p o łe c z e ń s tw a b ę d z ie w y m u s z a n a , t a k j a k w y m u s z a n e s ą ró w n e r e p r e z e n ta c je k o b ie t w s to s u n k u do m ę ż c z y z n w n ie k tó r y c h p a r la m e n ta c h e u ro p e js k ic h . C zy E u ro p e jc z y k m a w ie rz y ć w ró ż n ic e k u ltu r o w e i e tn ic z n e , d la k tó ry c h je d n o c z e ś n ie m u s i z a p o m n ie ć o ró ż n ic a c h e ty c z n y c h i re lig ijn y c h ? J e ś l i t a k , to w E u ro p ie m a m y d u ż y p ro b le m fu n d o w a n y p rz e z rozw ój e k o n o m ic z n y lu b , d o k ła d n ie j, p rz e z m e la n ż p o lity k i z k a p ita łe m 6. P r a w d a , ró w n ie ż n a u k o w a , w t a k im św ie cie , j a k i so b ie s tw a rz a m y , w y d a je się b y ć m ite m . C zy t a k je s t rz e czy w iście?
M a ły K s ią ż ę z o p o w ieści A. de S a in t- E x u p e r y ’ego s tw ie rd z a : „Złe b a o b a b y z a g r a ż a ją m a łe j p la n e c ie . K ie d y w y ro s n ą , ju ż n ie m o ż n a się ic h pozbyć. T rz e b a się z m u s ić do re g u la r n e g o w y ry w a n ia b a o b a b ó w ”. M a n ip u la c je p rz y u ż y t k o w a n iu pojęć, ic h u t y l i t a r n e t r a k to w a n ie w s k a li m a so w e j p ro w a d z i do ro z m y w a n ia p ra w d y . P r z e d i n t e l e k t u a l n ą w a r s tw ą s p o łe c z e ń s tw a sto i o g ro m n e z a d a n ie w e ry fik o w a n ia n a g ło ś n io n y c h p ro je k tó w rz e c z y w isto śc i, k tó r e z t ą o s t a t n i ą n ie k o n ie c z n ie m a ją d u żo w sp ó ln eg o .
Sum m ary
T h e re a r e m a n y m y th s s u b je c te d to p o litic a l p la n s . T h e ir c h a r a c te r is tic is t h a t th e s e do n o t d is to r t t h e w h o le re a lity , b u t so m e o f its e le m e n ts a r e s tr o n g ly e m p h a s iz e d in th e m e d ia . I t is a ty p ic a l in s tr u m e n t a l i z a t i o n o f so c ia l s e n tim e n t. O n e o f th e m y th s is th e e m p h a s iz e d h e te ro g e n e ity . H e te ro g e n e ity , a s m a n y o th e r c u r r e n tly fa s h io n a b le e x p re s s io n s , c a n be e m b a r r a s s in g . I t is h a r d to c o n tr a d ic t so c ia l d iv e rsity , b u t a u n if ic a tio n t e n 6 Nie jest to żadne novum, iż takie ścisłe połączenie funkcjonuje; mówi o tym Armin Laschet: “Damit sind heute nahezu alle Politibereiche direkt oder indirekt mit der eu ropäischen Politik verknüpft, und dies nicht etwa aus einem profanen Selbstzweck heraus, sonderrn vielmehr weil man erkannt hat, dass in einer globalisierten Welt politische, wirtscha ftliche und soziale Prozesse immer stärker miteinander verflochten sind, die Nationalstaaten infolgedessen immer weniger Aufgaben klasschischer Souveränität alleine wahrnehmen und erfüllen können und Europa nur im Zusammenschluss eine Chance hat” - ibidem, s. 26.dency, h o m o g e n iz a tio n is a lso p r e s e n t. B o th p ro c e s s e s a r e c o m p le m e n ta ry . T h e s u g g e s tiv e n e s s o f th e s t a t e o f d iv e r s ity a s s u m e s th e in a b ility o f le g a l s p e c ific a tio n o f t h e s t a t e s o f c e r t a i n t y n e e d e d fo r le g a l r e s o lu tio n s in th e p ro c e ss o f c r e a tio n o f law . S u c h a s t a t e o f a ff a irs to g e th e r w ith lim ite d d e m o c ra tiv ity p ro v o k e s th e la w le s s a n d le s s d e p e n d e n t o n t h e so c ie ty ’s e v a lu a tio n (in c lu d in g e th ic a l) to p re c e d e . T h e n i t is e a s y fo r a lie n ta tio n s in la w c r e a tio n a n d lo se s o f c le a r d e m o c ra tic p ro c e d u r e s to t a k e p la c e .
T h e o th e r w is e j u s t c h a r g e o f d e m o c ra c y s h o r ta g e in th e la w a n d E u r o p e a n s t r u c t u r e s m o s t p r o b a b ly h a s its so u rc e h e re . T h e n t h e le v e l o f d e m o c ra c y o f th e E u r o p e a n U n io n s h o u ld b e h e a le d . T h is c a n b e e x e c u te d b y d isc o v e r in g th e t r u t h a b o u t th e d u e le g a l v a lid ity o f ch o o sin g d ir e c tio n s o f its d e v e lo p m e n t in a d r e le o f p o lic y -m a k e rs b r o a d e r t h a n th e B r u s s e ls o fficials only. T h e la w a s th e e x p re s s io n of w ill o f th e s o v e re ig n s m u s t o b ey th e w ill o f a ll a c to rs o f so c ia l life. I t a p p e a r s t h a t re d u c in g th e ro le o f m y th s in so cial m a n a g e m e n t w ill s e rv e t h is c a u s e w ell.
