Atlas państwa zwierzęcego. Część trzecia. Gady, płazy, ryby i zwierzeta bezkręgowe

ATLAS PAŃSTWA ZWIERZĘCEGO

.

- v :;;

. • ’ > ■ "

■ " ' . . ■

■. ’ ■

-

ATLAS PAŃSTWA Z W I E R Z Ę C E G O

W E D Ł U G P R O F . DR. KURTA LAM PERTA O P R A C O W A Ł B. DYAKOW SKI

C ZĘŚĆ I I I

G AD Y , P Ł A Z Y , R Y B Y

I Z W I E R Z Ę T A B E Z K R Ę G O W E

Z 363 WIZERUNKAMI ZWIERZĄT NA 32 T A B L IC A C H BARWNYCH ORAZ 69 RYCINAMI W TEKŚCIE

A >-> Jw

(P R A W D Ą l A P R A C Ą

W Y D A W N I C T W O M. A R C T A W W A R S Z A W I E

D R U K A R N IA ZA K Ł A D Ó W W Y D A W N IC Z Y C H M. A R C T , S P . A K C . W W A R S Z A W IE

C Z E R N IA K O W S K A 225 1 9 2 6

P R Z E D M O W A .

W y c h o d z ą c y o b e c n ie a tla s „ N iż sz y c h k rę g o w c ó w o raz z w ie rz ą t b e z k rę ­ g o w y c h ” s ta n o w i c z ę ść III (i o s ta tn ią ) w y d a w n ic tw a , k tó re g o d w ie p ie rw sz e części u k a z a ły się je s z c z e w r. 1905.

O p ra c o w a łe m go t a k s a m o w e d łu g a tla s u n ie m ie c k ie g o d -ra K u rta L a m p e r ia (c z ę ść III) i t a k sa m o z u w z g lę d n ie n ie m p rz e d e w s z y s tk ie m n a sz e j fa u n y . Z a s a d y u k ła d u s ą z u p e łn ie ta k i e sa m e , j a k w o b u p o p rz e d n ic h czę­

ściach , t a k iż s ta n o w i on w ra z z n ie m i j e d n ą z a k o ń c z o n ą cało ść. .Tylko z p o w o d u w ię k s z e j o b fito ś c i m a t e r j a ł u (3 g ro m a d y k rę g o w c ó w i w sz y stk ie działy b e z k rę g o w c ó w ) m u s ia łe m z k o n ie c z n o ś c i o g r a n ic z y ć .s ię do r o z p a trz e ­ n ia s to s u n k o w o m n ie js z e j lic z b y g a tu n k ó w k r a jo w y c h w k a ż d y m dziale.

S ta ra łe m się je d n a k ż e w sz ę d z ie u w z g lę d n ić ic h m o ż liw ie dużo, a g d z ie się dało, n a w e t w s z y s tk ie (n p . p r z y g a d a c h i p ła z a c h ) ta k , a b y a tla s m ó g ł s łu ­ żyć do p r a k ty c z n e g o z a p o z n a n ia się p r z y n a jm n ie j z n ie k tó re m i d z ia ła m i n a ­ szej fa u n y .

Przy opracow yw aniu tek stu , oprócz w ym ienionego atlasu d ra K urta Lam perta i źródeł, używ anych do dwńch pierwszych części (L eunis-L udw ig

„Synopsis der T ie rk u n d e ”, B rehm „T ierleben”, W rześniowski „Zasady zoo- logji”, Nowicki „Zoologja obrazow a”, N usbaum —przekład „Zoologji B oasa”), korzystałem jeszcze z następujących: W . M arshall „Bilder-Atlas der Fische, Lurche u nd K riechtiere” i „Bilder-Atlas der niederen T iere”, dr. Ritzema Bos „Tierische Schädlinge u nd N ützlinge”, dr. H. Hoyer „Klucz do ozna­

czania zw ierząt kręgow ych ziem p olskich”, K, Kulwieć „Chrząszcze polskie”, Encyklopedja Rolnicza „Owady szkodliw e”.

T erm inologję brałem głównie z p rac prof. Nowickiego, W rześniew skie­

go i N usbaum a; przy kręgow cach krajow ych posiłkowałem się term inologją

„Klucza” prof Hnyera; przy owadach prof. Nowickiego i Encyklopedji Rol­

niczej .

B. D.

2 Crady. Ż ółw ie.

a nie do jej ro z d ra b n ia n ia; przew ażnie nie siedzą, w zębodołacli, lecz są, p rzy ­ ro śn ię te z boku kości.

P r z e w ó d p o k a r m o w y n iezb y t długi, sk ła d a się, ja k zw ykle, z p rz e ły ­ ku, żo łąd k a i k iszek, o tw ierających się p o d o b n ie ja k u p tak ó w do stek u .

Z gruczołów , połączonych z k a n ałem pokarm ow ym , z n a jd u ją się zaw sze w ą ­ t r o b a i t r z u s t k a ; ś l i n i a n k i dość rzad k o ; u n iek tó ry ch wężów do jam y gębow ej o tw ierają się g r u c z o ł y j a ­ d o w e .

O r g a n y o d d e c h o w e sk ła d a j ą się z b a rd zo w ydłużonej t c h a w i c y , ro z ­ dzielonej n a 2 o s k r z e l a , ! parzystych p ł u c . W tchaw icy z n a jd u je się zaw sze k r t a ń , ale stru n y głosow e p o sia d a ją tylko n ie k tó re ja sz c z u rk i (giekony, k a m e ­

leony) oraz k ro k o ­ dyle. Z te g o pow odu gady n ao g ó ł są n ie ­ me i m ogą co najw y­

żej syczeć lub gwi­

zdać (w ęże, żółw j.

O r g a n y k r ą ż e ­ n i a o d zn aczają się tem , że tylko p rz e d ­ sionki se rc a są zu­

p e łn ie ro zd zielo n e, przeg ro d a zaśm iędzy k o m o ram i je s t po­

przeryw ana. W sku­

te k teg o n a stę p u je w sercu m ieszanie się krw i żylnej z t ę t ­ niczą; k rą ż e n ie je s t zatem n i e z u p e ł ­ n e , al e p o d w ó j - n e. K rew m a barw ę czerw oną, a te m p e r a ­ tu rę u leg ającą zm ia­

nie wraz ze zm ianą Rye. 1.

R ysunek sch em aty ­ czny krążenia krwi u gadów: a — m ały obieg krw i, ó—p rzed ­ sionek lew y serca, c —przedsionek pra­

wy, rf—komora serco­

wa (jedyna), «—w iel­

ki obieg krwi.

te m p e ra tu ry p o w ietrza (gady są z i m ­ n o k r w i s t e czyli z m i e u n o c i e p ł e ) . Z pow odu te j n iem o żn o ści utrzym ania s ta łe j te m p e ra tu ry ciała gady zapadają w s e n z i m o w y w k ra ja c h u m iark o ­ wanych, a w l e t n i w gorących (w cza­

sie pory p o su szn ej).

N e r k i są dobrze ro zw in ięte i otwie­

ra ją się do stek u ; p ę c h e r z m o c z o ­ wy m ają tylko ja sz c z u rk i i żółw ie.

Praw ie w szystkie g ady są j a j o r o d - n e ; ja ja o k ry te m iękką, skórkow atą, rzad ziej tw a rd ą pow łoką. U niektórych m ło d e w ychodzą z ja j zaraz w chwili ich sk ład an ia; ta k ie g a tu n k i nazywamy ż y w o r o d n e m i (ściślej j a j o ż y w o- r o d n e m i). Ja ja m i gady p rzew ażn ie nie o p iek u ją się w cale. M łode odrazu ob­

chodzą się bez pom ocy rodziców . T r y b ż y c i a . Z n a c z e n i e . P o ­ d z i a ł . G ady są p rzew ażn ie zw ierzęta­

mi lądow em i; n ie z n a c zn a liczba prowadzi życie w odne albo ziem now odne, ale w szystkie sk ła d a ją ja ja na lądzie. K ar­

m ią się przew ażnie zw ierzętam i, mogą b ard zo długo obchodzić się bez poży­

wienia. L udziom p rzy n o szą m ało bezpo­

śred n ich korzyści; n ie k tó re są wręcz n ieb ezp ieczn e i szkodliw e (n iek tó re wę­

że, k ro k o d y le); dość zn aczn a liczb a przy­

nosi p o śre d n ią korzyść tę p ien iem szko­

dliwych stw o rzeń . Z am ieszk u ją głównie stre fę g orącą.

W ubiegłych epok ach geologicznych g ady odgryw ały w ażniejszą ro lę w przy­

rodzie; od zn aczały się w iększą rozm ai­

to śc ią i w iększą okazało ścią postaci.

P o zn an o żyjących gadów okrągło 3500 gatunków , a kopaln y ch 300. Żyjące obecn ie gady dzielim y n a 4 rzędy:

1) żółw ie

(C helonia),

2) krokodyle

(O o- codilia), 3)

jaszczurki

(S auria) i 4)

węże

(O phidia).

1 Rząd. Żółwie (Chelonia).

Gady o ciele k ró tk iem i szerokiem , zam kuiętem w kostnym pan cerzu , z ło ­ żonym z 2 tarcz: grzbietow ej i b rz u ­ sznej; szczęki bezzębne, p o k ry te rogow ą pochwą; oczy z pow iekam i; nóg 2 pary;

ogon m niej lub więcej długi.

Główną, c h a r a k te r y s ty c z n ą cechę żółwi sta n o w i p a n c e rz k o stn y , u tw o rz o n y z 2 ta rc z : g rz b ie to w e j i b rz u s z n e j, zrośniętych ze so b ą p o bo k ach ; z p rz o d u i ztyłu ta r c z e n ie są z łąc zo n e i p rz e z p o w s t a ł e

w te n sposób o tw o ry żółw m oże chowac

Ż ółw ie lądow e i b ło tn e . 3 m ięd zy ta r c z e głow ę, sz y ję , n o g i i ogon.

T arcze s k ła d a ją się z szereg ó w z ro ś n ię ­ ty ch ze so b ą ta b lic z e k k o s tn y c h (ry c . 2);

n a sk ó rek , p o k ry w a ją c y je , tw o rz y n ad n ie ­ mi sz e re g i ta b lic z e k ro g o w y ch (s z y ld k re t).

P o z o sta łe części c ia ła (głow a, sz y ja , n o ­ gi) p o k r y te są m a le m i łu s k a m i i ta r c z k a ­ mi. P y sk b e z z ę b n y ; sz c z ę k i z ro g o w ą p o ­ w łoką o o s try c h k ra jc a c h ; ję z y k m ię sisty , n iew ysuw alny. O czy z 2 p o w ie k a m i i m i­

gaw ką. B ło n a b ę b e n k o w a w id o c z n a naze- w nątrz. O dnóża k r ó tk ie , ch o d n e lu b pływ - ne, zw y k le z p a z u ra m i.

Ż ółw ie z a m ie sz k u ją w części lą d , w czę­

ści w odę; są w sz y stk ie ja jo ro d n e i ja ja z tw a rd ą , w a p ie n n ą s k o r u p k ą sk ła d a ją z a ­ wsze n a lą d z ie . Ż y w ią się ro ś lin a m i lu b zw ierzętam i; są b a rd z o .w y trz y m a łe n a g łó d , a ta k ż e n a r o z m a ite sk a le c z e n ia . O d zn a­

czają się m a łą zm y śln o ścią. D o s ta rc z a ją m ięsa, ja j i s z y ld k re tu . P rz e s z ło 2 0 0 g a ­ tunków , z n ich w śro d . E u r o p ie i u nas tylko je d e n .

1

R odzina.

Ż ó łw ie lądow e (Testu- dinidae s. C lieisidae).

T arcze z u p e łn ie sk o s tn ia łe ; g rz b ie to w a mocno w ypukła; n o g i ch o d n e, o p alca ch z ro śn ięty c h , z k ró tk ie m i p a z u ra m i. W y ­ łącznie ląd o w e.

Tab. 1 fig. 1. Żółw grecki

(T e stu ­ do graeca), nieduży (di. p an c e rz a 15 cm, całego ciała 25 cm), o bardzo wypukłej tarczy grzbietow ej. Z am ieszkuje E uropę płd. (półw ysep B ałk ań sk i, W łoski, F ra n - CJ§ Płd.); k a rm i się ro ślin am i oraz drob- nemi zw ierzętam i (o w a d y , m ięczaki i t. p.); z ludźm i osw aja się łatw o 1 często bywa hodow any w ogrodach;

mięso ja d a ln e .

Tab. 1 fig. 2. Żółw słoniowy

(T e ­ studo ele p h a n tiu a ), najw iększy z lą d o ­ wych (dł. do 1,5 m); odznacza się dłu- gą szyją i stosunkow o długiem i nogam i;

zam ieszkuje wyspy G alapagos i należy do gatunków w ym ierających.

2

Rodzina.

Ż ó łw ie błotn e (Emydae).

R ó żn ią się od p o p rz e d n ic h tem , że m a ­ ją ta rc z ę g rz b ie to w ą sp ła sz c z o n ą , a no g i 0 palcach n ie z ro ś n ię ty c h , le c z ty lk o p o łą ­

czonych b ło n ą. Ż y ją w w odzie, w ychodzą je d n a k na lą d ; d ra p ie ż n e . R o d z in a ta łą c z ­ n ie z p o p rz e d n ią obejm uje p rz e s z ło p o ło ­ wę w szy stk ich żółw i (z g ó rą 1 0 0 g a tu n ­ ków ); tu n a le ż y je d y n y nasz g a tu n e k .

Tab. t fig. 3 Żółw błotny

(Em ys lu ta ria ), nieduży (dł. pan cerza do 20 cm, całego ciała do 30 cm); zam ieszkuje E uropę, a ta k ż e Afr. pic. i Azję płd.- zach.; jedyny nasz gatunek; przebyw a

R y c . 2. S z k i e l e t ż ó ł w i a l ą d o w e g o : « —ł o p a t k a , ł —k o ś ć k r u c z a i o b o j c z y k , c — p r z e d r a m i ę , d —

k o ś ć r a m i e n i o w a , e - k r ę g i g r z b i e t o w e , / —ż e b r a , y —k o ś ć m i e d n i c y , f t - k o ś c i p i s z c z e l o w e , - / - k o ś ć

u d o w a .

w wodach stojących i wolno płynących, nocam i wychodzi na ląd; k arm i się ry­

bam i i d lateg o bywa szkodliwy, ja d a tak że robaki, owady i t. p.; zim ę sp ę­

dza we śnie, zakopany w mule; łatw o się osw aja i d aje hodować; m ięso j a ­ dalne.

Tab. 1 fig. 4. Żółw kaspijski

(ClenT- mys caspica), mniej więcej tej sam ej wielkości; zam ieszkuje okolice m orza K aspijskiego, a tak że. Azję M niejszą i półw ysep B ałk ań sk i; m iejsce pobytu i obyczaje ja k błotnego.

4 Ż ó łw ie śk ó rz a s te i m o rsk ie . K ro k o d y le . 3 R odzina.

Ż ó łw ie skórzaste

(Sphargidae).

D u ż e żó łw ie o se re o w a te j ta r c z y g r z b ie ­ tow ej, p o k r y te j z a m ia st p ł y t ro g o w y ch g r u b ą sk ó rą ; g ło w a i n o g i, p rz e k s z ta łc o n e w o lb rz y m ie p łe tw y b ez p a z u ró w , n ie m o g ą się w ciąg ać p o d p a n c e rz . C zy sto m o rsk ie , na lą d w y ch o d z ą je d y n ie d la s k ła d a n ia ja j.

Tab. 1 fig. 5. Żółw skórzasty

(Der- m ochelys co riacea), je d e n z n ajw ięk­

szych (d ł. p a n c e rz a 85 cm, całego żół­

wia 2 m, w aga 500 do 600 kg); n a t a r ­ czy grzbietow ej 7 podłużnych w y stają­

cych żeb er; g ó rn a szczęk a o s tra z 3-m a w ystającem i tró jk ą tn e m i zazębieniam i.

Z am ieszkuje m o rza m iędzyzw rotnikow e, pływ a doskonale; d rap ieżn y . Z najduje

się w o k re sie w ym ierania i sta je się co­

ra z rzad szy . O byczaje bliżej n iezn an e.

4 R odzina.

Ż ó łw ie m orskie (Chelo- nidae).

D u że m o rs k ie ż ó łw ie , p o d o b n e do p o ­ p rz e d n ic h , a le ta r c z a g rz b ie to w a p o k r y ta p ły ta m i ro g o w e m i; n o g i z 1 lu b 2 p a z u ­ ra m i; sz c z ę k i o s tre , k o n ie c g ó rn e j w ystaje z p rz o d u h ak o w ato ; d ra p ie ż n e .

Tab. 1 fig. 6. Żółw szyldkretowy

(C helone im b ricata), w ielkości śred n iej (dł. p an cerza 60 do 80 cm, całeg o cia­

ła do 1 m). Z am ieszkuje m o rza z w ro t­

nikow e; d o sta rc z a n a jlep szeg o szyldkre- tu (je d e n okaz m oże go d o starczy ć do 4 kg); m ięso n ie jad aln e.

2 Rząd. Krokodyle (Crocodilia).

D uże gady o ciele w ydłużonem , k s z ta ł­

tu olbrzym ich jasz c z u rek , p o k ry tem k o stn e m i tarczam i; z 2 p a ra m i odnóży, o p alcach z pazuram i, sp ięty ch w z u ­ pełn o ści albo do połow y b ło n ą pływ ną;

ogon d ługi i m ocno ścieśniony z bo­

ków, w iosłow aty, z podłużnym grzeb ie­

niem , utw orzonym z zęb aty ch ta rczek . Pysk uzbrojony rzad k iem i ale m ocnem i, stożkow atem i zębam i, k tó re sied zą w zę- bodołach. Języ k uiew ysuw alny. Oczy m ałe z 2 pow iekam i i m igaw ką. No zd rza n a górnej s tro n ie k o ń ca pyska, zakryw alne k lap k am i skóry, podobnie ja k i b ło n a bębenkow a. W k rta n i z n a j­

dują się stru n y głosow e i krok o d y le m ogą wydawać donośny g łos, czynią to je d n a k bardzo rzadko.

K ro k o d y le z a m ie sz k u ją w ielk ie r z e k i s tre fy g o rą c e j o raz p rz y le g a ją c y c h części u m ia rk o w a n e j (we w szy stk ich częściach św ia ta , z w y ją tk ie m E u r o p y ) . N a lą d w y­

c h o d z ą d la g rz a n ia się n a sło ń cu i d la o k ła d a n ia ja j, o k ry ty c h tw a rd ą s k o ru p ą .

W w odzie p ły w a ją b a rd z o z w in n ie , p r z y pom ocy ru ch ó w ogona; n a lą d z ie p o ru s z a ­ j ą się n ie d o łę ż n ie z pow odu k ró tk o ś c i nóg, sz ty w n o śc i tu ło w ia i m ałej ru c h liw o śc i szy i.

K a rm ią się r y b a m i, a ta k ż e p ta c tw e m w od-

n em i ssaw cam i; są b a rd z o ż a rło c z n e , na­

p a d a ją na w ięk sze z w ie rz ę ta , a n a w e t na lu d z i; ja d a ją je d n a k ta k ż e p a d lin ę . Ja ja i m ięso n ie k tó ry c h g a tu n k ó w ja d a ln e ; skó­

r y u ży w a się n a ró ż n e w y ro b y . N a le ż y tu ty lk o około 2 0 g a tu n k ó w .

Tab 2 fig. 1. Aligator missisipski

(A lligator m ississip ien sis). P y sk s to s u n ­ kowo szero k i i p ła sk i, p rzy p o m in a nieco pysk szczupaka; w ielkość znaczna (dł.

do 4,5 m). Z am ieszk u je połud. stany A m er. Płc., k a rm i się głów nie rybam i, n a p a d a czasam i na k o n ie, n a ludzi wy­

jątk o w o . M ięso n iejad aln e; skóry uży­

wa się n a obuwie i siodła; tłuszczu na sm ary. J e s t to g a tu n e k najczęściej ho­

dow any w m e n ażerjach i ogrodach zo­

ologicznych.

R ów nież w A m eryce z n a jd u je się

kaj­

man

(C aim an), bard zo podobny do ali­

g a to ra , od k tó re g o ró żn i się głównie tern, że m a n a brzuchu płyty sk o stn ia­

łe , gdy u ta m te g o nie k o s tn ie ją one w cale.

Tab. 2 fig, 2. Krokodyl nilowy

(C rocodilus n ilo ticu s s. v u lg a ris),«ogrom­

ny (dł. do 10 m), z pyskiem długim, zw ężającym się k u przodow i; zam ie­

szkuje AJr. p łd . i w sch.; niegdyś był

Tabl. I. Ż Ó Ł W I E .

Ł Żółw kaspijski.

Olemmys caspica.

2. Żółw słoniowy.

Testudo elephantina.

6. Żółw szyldkretowy.

Chelone imbricata.

5. Żółw skórzasty.

Dermochelys coriacea.

3. Gavial gangesowj'.

Gavialis gangeticus.

' :-r

Tabl.H. KROKODYLE.

K ro k o d y le . J a s z c z u rk i.

pospolity w całym E g ip cie, gdzie go czczono; dziś zn ajd u je się tylko w g ó r ­ nym b ieg u N ilu. K arm i się ry b am i oraz w iększem i ssaw cam i; n a p a d a ta k ż e n a ludzi. M ięso jeg o , tłu szcz i ja ja je d z ą tylko krajow cy; piżm ow ej wydzielm y specjalnych gruczołów używa się do wy­

robu perfum .

G łów nem i je g o w rogam i są: SZCZUr- nik ichneumon (H e rp e s te s ichneum on) z ssawców i o s trz e g a c z n ilow y (V ara­

n u s niloticus) z jaszczu rek ; oba te zw ierzęta z jad ają jeg o ja ja .

Tab. 2 fig. 3. Gawial gangesowy

(G avialis gangeticus), z pyskiem bardzo wąskim a długim , guzow ato ro zszerzo ­ nym n a końcu; dochodzi do 6 m d łu ­ gości; zam ieszkuje dorzecze G angesu i B ram aputry; karm i się rybam i, n a p a ­ d a n a w iększe ssaw ce i p o ż e ra trupy.

N ależy i dziś jeszcze do zw ierząt czczo­

nych w In d jach W schodnich.

3 Rząd. Jaszczurki (Sauria).

Gady o ciele w ydłużonern, okrytem rogow em i łu sk a m i lu b ta rc z k a m i; z 1 lub 2 p a ra m i nóg, rzad ziej beznogie;

nogi zwykle 5 - palcow e, z pazuram i;

ogou m niej lub więcej długi.

S z k ie le t s k ła d a się ze w sz y stk ic h g łó w ­ nych części; pas

b ark o w y i m ie d ­ nicow y p o s ia d a ­ ją w szy stk ie j a ­ szczu rk i, n a w e t b ezn o g ie . K ość k w ad rato w a p o ­ łączona ru c h o ­ mo ze sz c z ę k a ­ m i (ró ż n ic a od żółw i i k ro k o ­ d y li); p o łó w k i

szczęk i d o ln ej złą c z o n e ze so b ą n ie r u c h o ­ mo i d la te g o p a sz c z a n ie r o z s z e rz a ln a (ró ż ­ nica od w ężów ).

Z ę b y n ie o sad zo n e w z ę b o d o ła c h , ale p rz y ro ś n ię te do b rz e g u szczęk; z n a jd u ją się ta k ż e b a rd z o c zęsto i n a k o ściach pod- n ie b ie n n y c h . J ę z y k ro z m a ic ie u k s z ta łto w a ­ ny, stan o w i w a ż n ą cechę s y s te m a ty c z n ą . O czy zw y k le z 2 p o w ie k a m i i m ig aw ­

Ryc. 3. S zkielet jaszczurki.

k ą , w yjątk o w o z a k ry te s ta łą p rz e z ro c z y s tą b ło n ą ; b ło n a b ęb en k o w a niczem n ie o sło ­ n ię ta , alb o te ż u k ry ta p od ta rc z k a m i.

J a s z c z u rk i w łaściw e są głów nie s tre iie g o rącej (n a jlic z n ie j w A m eryce); p raw ie w szy stk ie są lądow e; k a rm ią się ow adam i

i ro b a k a m i (po­

ż y te c z n e ), w ięk­

sze g a tu n k i ta k ­ że k ręgow cam i.

S k ład ają w w il­

go tn y ch i cie­

p ły ch m iejscach ja ja ze s k ó rz a stą pow łoką; n ie ­ k tó r e są jajo- ży w orodne.

D ziś ży jące ja s z c z u rk i są p rz e w a ż n ie d ro b n e, n ajw y ­ żej śre d n ie j w ielkości; ale w u b ieg ły ch ep o k ach g eo lo g iczn y ch ż y ły o lb rz y m ie ga­

tu n k i, dochodzące 8 m etró w długości (Mo- saurus).

P o zn an o p rz e s z ło 1 7 0 0 g atu n k ó w ż y ją ­ cych: z n ich ty lk o 6 z n a jd u je się u nas.

D z ie lim y je (głów nie p o d łu g budow y ję ­ zyka) n a 5 p o d rzęd ó w .

1 Podrząd. W idłatojęzyczne (Fissilinguia).

J ę z y k d łu g i a c ie n k i, w y su w aln y , na końcu w id la s to -ro z sz c z e p io n y , słu ż y jak o org an d o ty k u . O czy z p o w ie k a m i; b ło n a b ęb en k o w a w id o c z n a n a z e w n ą trz ; 2 p a r y nóg 5-palco w y ch ; og o n d łu g i. Z n a jd u ją się we w szy stk ich c zęściach św iata; tu n a le ż y 5 n a sz y c h g atu n k ó w .

1

Rodzina.

Jaszczurki w łaściw e (Lacertidae).

G rz b ie t p o k r y ty łu sk a m i, b rz u c h ta r ­ czam i 4 -k ą tn e m i, u ło żo n em i w rz ę d y ; na głow ie ta r c z a w ie lo k ą tn a ; szy ja w y raźn a, z k o łn ie rz y k ie m , u tw o rzo n y m z w iększych

6 J a s z c z u rk i: W id ła to ję z y c z n e . łu s e k ; o g o n z w y k le d łu ż s z y od x-e s z ty

c ia ła , p o k r y ty łu s k a m i, u ło ż o n e m i w o b rą c z ­ k i, b a rd z o ła m liw y ; n o g i d o b rz e ro z w i­

n ię te z. d łu g ie m i p a lc a m i i p a z u ra m i.

Z a m ie s z k u ją w y łą c z n ie w sc h o d n ią p ó ł­

k u lę ; o d z n a c z a ją się z g r a b n ą p o sta c ią ,, są b a rd z o z rę c z n e i ru c h liw e , k a rm ią się o w ad am i; w k r a ja c h u m ia rk o w a n y c h na zim ę w ch o d zą do r o z m a ity c h k ry jó w e k i ta m z a p a d a ją w sen; do 1 0 0 g atu n k ó w , z te g o 5 n a sz y c h .

Tab. 3 fig. 1. Jaszczurka zwinka

cz.

zwyczajna

(L a c e rta agilis), n ie d u ­ ż a (1 3 — 16 cm z ogonem ), z ząb k o w a­

nym k o łn ie rz e m n a szyi i ogonem , gdy j e s t nieu szk o d zo n y , n ie sp e łn a 2 razy dłuższym od re sz ty ciała. U barw ienie bard zo zm ienne; n ajczęściej g rz b ie t b r u ­ n atn y , boki i brzuch u sam ca z ie lo n k a­

we, u sam icy boki b ru n atn aw e, brzuch biaław y; n a w iosnę u sam ca b arw a zie- lonaw a p rzy b iera piękny, połyskujący odcień. Z am ieszkuje E u ro p ę środkow ą i w schodnią, w g ó rach do w ysokości 800 m; u n a s p o sp o lita w szędzie; p rz e ­ bywa n a słonecznych m uraw ach; w czerw ­ cu s k ła d a 6 — 8 b ru d n o -b ia ły c h jaj (w m chu, czasem w m row iskach), z k tó ­ rych w sie rp n iu lę g n ą się m łode.

Tab. 3 fig. 2. Jaszczurka żyworód- ka

(L a c e rta vivipara), tej sam ej d łu ­ gości, ale sm u k lejsza i z k ró tszy m o- gonem (n ie w ie le co dłuższym od r e ­ szty ciała); k o łn ie rz szyjowy ta k sam o ząbkow any. U barw ienie sta lsz e niż u innych jaszczu rek : g rz b ie t i bo k i ciem ­ no orzech o w o -b ru n atn e, z szereg am i b ia ­ ław ych lub żółtaw ych plam ek , k tó re p rz e ry w a ją tło w te n sposób, że p o ­ w sta ją 3 p o d łu żn e pręgi: je d n a na grzbiecie, 2 po bokach (c h a ra k te ry sty c z ­ ne dla tego g atu n k u ). B rzuch u sam ca żó łty albo pom arańczow y; u sam icy si- naw o-biały. Przebyw a w okolicach le s i­

stych; zachodzi n a p ó łn o c i w górach d alej od p o p rzed n iej (w A lpach do 3000 m, w T a tra c h do k ra in y koso- drzew u); u n as zn ajd u je się w szędzie, w g ó rach i m iejscach lesisty ch , p o sp o ­ lits z a od zwinki. M łode lę g n ą się z jaj w chwili ich sk ład an ia.

Tab. 3 fig. 3. Jaszczurka murów- ka

(L a c e rta m u ra lis), nieco w iększa (dł. 14 — 18 cm), o d zn acza się py szcz­

kiem b ard ziej śpiczastym ; całobrzegim , nieząbkow anym k o łn ierzem i długim ogonem (2 razy dłuższym od reszty ciała). U barw ienie zm ienne: zazwyczaj n a g rzb iecie b ru n a tn e , z p lam am i i ciem nym p asem z każd eg o boku; brzuch ż ó łty lub żó łto -czerw o n aw y , u sam ic b ledszy, często sin aw o -b iały . Z am ie­

szk u je głów nie w ybrzeża m o rza Ś ró d ­ ziem nego; w E u ro p ie śro d k . dość rzad ­ k a (tylko w dorzeczu R en u i Dunaju);

z n ajd u je się zato w R o sji p łd ., m a też być n a P o d o lu ro sy jsk iem i U krainie.

Jaszczurka zielona

(L a c e rta viridis), n ajw ięk sza z naszy ch (dł. 40 cm), wy­

sm u k ła, z długim ogonem (najm niej 2 ra z y dłuższym od re sz ty ciała) i z ą b ­ kow anym k o łn ierzem n a szyi. U barw ie­

nie zielo n e, n a b rz u c h u b le d sz e , n ie­

k ied y biaław e. Sam iec m a piękny, po­

ły sk u jąco - szm aragdow y o d cień , a na w iosnę bo k i i p o d g a rd le b łę k itn e . Za­

m ieszk u je E u ro p ę środ. i p łd ., a tak że Azję zach.;

u

n as z n ajd u je się głównie w płd.-w schodniej części k ra ju (głównie w dorzeczu D n ie stru ); w innych o k o li­

cach obserw ow ano ją tylko dorywczo tu i ówdzie (pod W a rszaw ą, T oruniem , n a P om orzu).

N a U k rain ie i P o d o lu zn ajd u je się

Stepniarka drobnołuska

(E re m ia s ar- g u ta), w ielkości ja sz c z u rk i zw inki (dł.

13— 16 cm), n a grzb iecie p o p ie la ta lub b ru n a tn o -p o p ie la ta z 6 rz ę d a m i czar­

nych p lam , n a b rzu ch u biaław a, bez plam .

2 R o d zin a.

W aran y (Varanidae)

Z p o s ta c i p o d o b n e są do ja sz c z u re k w łaściw y ch , a le p rz e w y ż s z a ją je znacznie w z ro ste m , d o c h o d z ą b o w iem do 2 m dłu­

gości; z a m ie s z k u ją s tr e ię g o rą c ą S tareg o Ś w iata; są d ra p ie ż n e i siln e ; k a rm ią się m n ie js z e m i k rę g o w c a m i; z a c z e p io n e ,' rz u ­ c a ją się n a w e t n a lu d z i i k ą s a ją , ale nie są d la n ich n ie b e z p ie c z n e .

Waran

cz.

ostrzegacz nilowy

(Va­

ra n u s n ilo ticu s) ryc. 4, duży (dł. do 2 m ), zielony, w ciem ne plam y; zam ie­

Ja s z c z u rk i: W id ła to ję z y c z n s. K ró tk o ję z y c z n e . 7 szkuje rzeki całej praw ie A fryki; p o żera

m iędzy ian em i ja ja krokodyli i z tego powodu b y ł czczony przez staro ży tn y ch Egipcjan.

3 R odzina. H e lo d e r r n y (H e io d e r - rn i(ia e ).

S p o re ja s z c z u rk i, p rz y p o m in a ją c e z p o ­ staci w a ra n y , a le b a rd z ie j k rg p e , z g ru ­ bym ogonem ; głow a p o k r y ta ta rc z k a m i, g rz b ie t b ro d a w ­

ko w atem i, s te r- czącem i łu s k a ­ mi. Z ęb y p r z y ­ p o m in ają b u d o ­ wą z ę b y w ę­

żów ja d o w ity c h : są z a g ię te h a ­ czykow ato, o p a ­ trz o n e b ró z d ą p o d łu ż n ą i zo­

stają w p o łą c z e ­ niu z g ru c z o ła ­

mi jad o w em i (je d y n e n a p ra w d ę ja d o w ite ja szczu rk i). H e lo d e rrn y z a m ie sz k u ją w y­

łącznie A m e ry k ę (2 5 g atu n k ó w ).

Tab. 3 fig. 4. Heloderma straszli­

wa

(H elo d erm a h o rrid u m ) sp o rej w iel­

kości, (do 80 cm), zam ieszk u je M eksyk;

k arm i się zw ierzętam i członkonogiem i oraz m niejszem i kręgow cam i; nocna; j a ­ dow ita — ukąszenie je j niebezpieczne j e s t n aw et dla ludzi.

4 Rodzina. A m e iw y (A m e iv id a e ) . S p o re ja s z c z u rk i, p rz y p o m in a ją c e z p o ­ sta c i z u p e łn ie w aran y i ja s z c z u rk i w ła­

ściw e. Z a m ie sz k u ją w y łączn ie A m ery k ę, z a stę p u ją c tam ja s z c z u rk i i w aran y S ta r e ­ go S w iała; k a r­

m ią się ow ad a­

m i o raz m n ie j­

szem i k ręg o w ­ cam i; p rz e s z ło 1 0 0 g atu n k ó w .

Tab. 3 fig 5.

Tej

ucz.

Salom penter

(Teius teguixin), d u ­ ża jaszczu rk a (do 1,5, a n a ­ wet 1,9 m, z czego 2/ 3 idzie na ogon), ład n ie u b a r­

wiona. Z am ieszkuje Am erykę Płd.; żyje w norach, k tó re sam a sobie wygrzebuje;

k a rm i się m alem i kręgow cam i; n ap a d ­ n ięta, b ro n i się i kąsa: do starcza sm acz­

nego m ięsa.

H y c . 4. W a r a n n i l o w y ( Y a r a n u s n i l o t i c u s ) .

2 P o d r z ą d . K rótkojęzyezne (Brevilinguia).

J ę z y k k r ó tk i z g r u b ą n a sa d ą i c ie n ­ kim , tro c h ę ro z c ię ty m k o ń cem , b a rd z o mało w y su w aln y ; o c z y p rz e w a ż n ie z p o ­ w iekam i; b ło n a b ę b e n k o w a w id o c z n a , alb o też u k r y ta p o d łu s k a m i. P o d w zględem postaci i o d n ó ż y , p a n u je tu w ie lk a r o z ­ m aitość: je d n e m a ją k s z ta łt ja s z c z u re k 1 4 n o g i, in n e p o sta ć w ężów i 2 n o g i zm arn iałe, alb o są n a w e t z u p e łn ie b eznoż- ne, zaw sze je d n a k m a ją s z k ie le t ta k i ja k u ja s z c z u re k . Z n a jd u ją się we w szy stk ich częściach św iata; u nas 1 g a tu n e k .

1 R odzina.

Ostajuice (Zonuridae).

Główną c h a r a k te r y s ty k ę sta n o w i p o d łu ż ­ ny ia łd sk ó rn y z k a ż d e g o b o k u , p o k r y ty d robnem i łu s e c z k a m i, a . o d g ra n ic z a ją c y b ard zo w y ra ź n ie s tro n ę g rz b ie to w ą od brzusznej. P o s ta ć ja s z c z u re k alb o wężów.

W sz y s tk ie m a ją oczy z pow iekam i i w i­

d o c z n ą b ło n ę b ęb en k o w ą. 1 4 g atunków z A fry k i zw ro tn ik o w ej.

Tab. 3 fig. 6. Zonura

(Z onurus cor- dylus), n ied u ża ja sz c z u rk a (dł. 20 — 25 cm ); łu sk i u a ogonie ułożone obrącz­

kow ato i k ażd a w yciągnięta w kolec;

ta k sam o kolczasto zakończone są śro d ­ kowe łu sk i n a grzbiecie. Zam ieszkuje p łd . i środ. A frykę; przebyw a n a sk a­

łach naw et pionow ych, do k tó ry ch przy ­ tw ierd za się ta k m ocno pazurkam i, że p raw ie niesp o só b je j oderw ać.

2 R odzina.

P adalce (Anguidae).

R ó ż n ią się od p o p rz e d n ic h głów nie tem , że m a ją w sk ó rze p ły tk i k o stn e. I a ł d b o c z n y u je d n y c h byw a, u in n y c h n ie . P o w ie k i m a ją w szy stk ie; w idoczną błonę

J a s z c z u rk i: K ró tk o ję z y e z n e (P a d a lc e . Ś lig i).

b ę b e n k o w ą — w ięk szo ść. P o s ta ć ja s z c z u re k lu b w ężów . 4 5 g a tu n k ó w , p rz e w a ż n ie w A m e ry c e ; w E u r o p ie 3, u nas ty lk o 1.

Tab. 4 fig. 1. Żółtopuzik

albo

Skel- topuzik

(P se u d o p u s apus) w ielkości śred n iej (dł. 1 m) i k s z ta łtu w ężow ego, bez p rzednicli odnóży, a z a m ia st ty l­

nych k ró tk ie k ik u ty (dł. 1 cm). Za m ieszk u je E u ro p ę płd. w schodnią, Azję M niejszą, oraz Afrykę p łn.; przebyw a w m iejscach, zaro sły c h k rzak am i lub g ę stą tra w ą ; k a rm i się w iększem i ow a­

dam i i m yszam i, ja d ą ta k ż e węże, m ię­

dzy innem i żm ije i d lateg o bard zo p o ­ żyteczny. D la człow ieka zu p ełn ie n ie ­ szkodliw y; b ard zo łatw o się osw aja i daje się d o sk o n ale hodow ać.

Tab. 4 fig. 2. Padalec pospolity

(A nguis fragilis), nieduży (3 5 — 40 cm), k s z ta łtu w ężow atego, zu p ełn ie bez nóg.

Zęby ja k u h e l o d e m (z a g ię te do ty łu haczykow ato, z b ró zd ą p o d łu żn ą), ale bez g ru czo łu jadow ego. Z am ieszkuje ca łą p raw ie E u ro p ę , Azję zach. i A fry­

kę płn.; u n a s w szędzie p o spolity. P r z e ­ byw a w la sa c h m iędzy k am ien iam i i k o ­ rzeniam i; lubi w ygrzew ać się n a słońcu;

k arm i się głów nie ślim ak am i i dżdżow ­ nicam i; dla lu d zi n ajz u p e łn ie j n ie sz k o ­ dliwy. N a zim ę p a d alce w iercą sobie n o ­ rę w ziem i i zim ują g ro m ad k ą po 2 0 — 30 razem . Są żyw orodne.

3 R odzina.

Ś lig i (Scincidae).

P rz e w a ż n ie p o sta ć ja s z c z u re k z b a rd z o k ró tk ie m i n o g a m i i g r u b ą sz y ją , n ie o d c i­

n a ją c ą się od głow y; są z re s z tą w śród n ich ta k ż e g a tu n k i z 2 n o g a m i a lb o z u ­ p e łn ie b e z n o g ie . F a łd u b o czn eg o n ie m a ją . O czy p rz e w a ż n ie z p o w ie k a m i; b ło n a b ę ­ b en k o w a zw y k le z a k r y ta łu sk a m i.

J e s t to je d n a z n a jlic z n ie js z y c h ro d z in w rz ę d z ie ja s z c z u re k ; o b ejm u je do 4 0 0 g a ­ tu n k ó w , g łó w n ie ze s t r e iy z w ro tn ik o w e j;

w E u r o p ie ty lk o p a rę ; u nas n iem a ż a d ­ nego. K a rm ią się ow adam i.

Tab. 4 fig. 3. Śliga lekarska

(Scin- cus officinalis), n ie d u ż a ja sz c z u rk a (dł.

16 cm, z tego połow a n a ogon), o wy­

bitn y ch p rzystosow aniach do grzeb an ia;

m a głow ę zak o ń czo n ą śp iczasto , błonę b ęb en k o w ą m ałą, p rzy k ry tą łuskam i, n o g i o 5 p alcach , zazębionych z boku.

Z am ieszk u je A frykę p łn . i wsch.; p rze­

bywa w m iejscow ościach piaszczystych;

um ie b a rd zo szybko wkopyw ać się w p ia ­ sek i poru szać się w nim rów nie zręcz­

nie ja k i n a pow ierzchni ziem i; zag rze­

b an a w p iask u , łap ie owady, wysuwa­

ją c sta m tą d tylko k o n iec języ k a. W y­

su szo n a i u ta r ta n a p ro sz e k , m ia ła daw­

n iej w E u ro p ie (a dziś m a jeszcze w S aharze) zasto so w an ie lecznicze (stąd nazw a).

Tab. 4 fig. 4. Gongylus plamisty

(G ongylus o cellatu s), nieco m niejszy (dł.

do 16 cm ), m a rów nież nogi 5-palco- we, ale p a lc e n ie s ą zazęb io n e; błona b ębenkow a n ie z a k ry ta . Z am ieszkuje k ra ­ je n ad śró d ziem n o m o rsk ie, m iędzy in­

n em i i w E u ro p ie; przeb y w a n a wy­

b rzeżach m orza, w m iejscow ościach skalistych.

Tab. 4 fig. 5. Czołg trójpalcowy

(S eps ch alcid es), znacznie w iększy od obu p o p rzed n ich (dł. 32 — 40 cm), 0 k sz ta łc ie c ia ła nadzw yczaj zbliżonym do wężowego; nogi m alu tk ie (zaledwie 1 cm), tru d n e d o . zauw ażenia, tylne bard zo o ddalone od p rzed n ich , wszystkie zaś 3-palcow e, o p alcach niezazębio- nych; d o ln a pow ieka przezro czy sta (p rzejście do g atunków b ez powiek).

O dznacza się b ard zo zm iennem u b a r­

w ieniem (sz a re , zielo n e, m ied zian e-czer­

w one), z pięknym m etalicznym poły­

skiem . Z am ieszk u je E u ro p ę p łd . (Grecję, F ra n c ję p łd ., W łochy, H iszp an ję). Po­

dobny z obyczajów do p ad alca; żywo- rodny.

Tab. 4 fig. 6. Ablefarus wągierski

(A b lep h aru s p an n o n icu s), m aleń k i (dł.

do 10 cm ), b a rd z o zgrab n y i zwinny, n a m alu tk ich n ó żk ach , z długim ogo­

nem ; oczy b ez pow iek, ze s ta łą p rz e ­ z ro c z y stą b ło n ą ja k u wężów. Zamie­

szkuje W ęgry, G recję, R o sję płd.-wsch.

o raz A zję zach. P rzeb y w a n a traw ia­

stych p ag ó rk ach ; je s t nadzw yczaj pło­

chliwy; z obyczajów p rzypom ina pa­

dalca.

Tabl. III. J A S Z C Z U R K I .

m m m ś

5. Teju.

Tejus teguixin.

1. Jaszczurka zwjnka.

Lacerta agilis.

6. Zonura.

Zonurus cordylus.

3. Jaszczurka murówka.

Lacerta muralis.

2. Jaszczurka żyworódka.

Lacerta vivipara.

4. Heloderma straszliwa. Heloderma liorridum.

Tabl. IV. J A S Z C Z U R K I .

" I ' " f

i

1. Lótłopuzik Pseudopus apus.

2. Padalec pospolity. Anguis fragilis

6. Abłefarus węgierski.

Ablepharus pannonicus.

I P i i i

3. Śliga lekarska.

Scincus officinalis.

4. Gong

Gongylus oćellatus'.

5. Gzołg trój palcowy.

Seps chalcides.

J a s z c z u rk i: G ru b o ję z y c z n e (A gam y). 9

3 P o d rz ą d . Grubojęzyczne (Crassilinguia).

J ę z y k k r ó tk i, g ru b y , m ię s is ty , niew y- suw alny, z k o ń c e m n ie z n a c z n ie w y c ię ty m albo te ż z a o k rą g lo n y m . P o v /ie k i p o sia d a w iększość; b ło n a b ę b e n k o w a zazw y czaj w i­

doczna. W sz y s tk ie m a ją p o sta ć ja s z c z u re k 0 4 o d n ó żach . P o d w zg lęd em sp osobu ż y ­ cia i o d p o w ie d n ic h p rz y s to so w a ń w b u d o ­ wie p r z e d s ta w ia ją 2 g ru p y : g a tu n k i n a ­ drzew n e — p o s ta c i b a rd z ie j w y d łu żo n ej, ścieśn io n e z boków , p rz e w a ż n ie d łu g o n o ż- ne i d łu g o o g o n o w e i g a tu n k i n a z ie m n e — k ró tsz e , n ie c o p rz y p ła s z c z o n e , b a rd z ie j ociężałe, z w y k le ze sto su n k o w o k ró tk im ogonem .

1 R odzina.

A g a m y (A gam idae).

Z ęb y ty lk o na szczęk ach ; n ie k tó re z n ich w y stają p o n a d in n e i sta n o w ią ja k b y r o ­ dzaj kłów . O czy z ru c h o m e m i p o w iek am i.

Ł u sk i z w y k le w u k o śn y c h s z e re g a c h . U b a r ­ w ienie p rz e w a ż n ie ja s k ra w e , a s k ó ra z ro z- m aitem i fa łd a m i, w y ro s tk a m i, k o lcam i 1 t. p. K a rm ią się p rz e w a ż n ie ow adam i, n ie k tó re ro ś lin a m i. Z a m ie s z k u ją S ta r y Św iat, p o c z y n a ją c od p łd .-w sch . E u ro p y , a ta k ż e A u s tra lję ; w A m e ry c e n ie m a ich wcale; koło 2 0 0 g a tu n k ó w .

A. A g a m y n ad rzew ne (Dendro batae).

C iało w y d łu ż o n e i śc ie śn io n e z boków ; nogi d łu g ie , ogon b a rd z o d łu g i.

Tab. 5 fig. 1. Smok latający

(D ra ­ co volans), n ied u ży (dł. do 30 cm, z cze­

go połow a idzie n a ogon): ż e b ra rz e k o ­ me nie p rz y le g a ją do boków tułow ia, lepz skierow ane są n azew n ątrz; sta n o ­ wią one p o d p o rę z k ażd ej stro n y dla dużego fa łd u sk ó rn eg o , k tó ry odgryw a rolę sp ad o ch ro n u i pozw ala zw ierzęciu przerzucać się z gałęzi n a g ałąź. Na podg ard lu zw iesza się śp ic z a sty w orek skórny, k tó ry zw ierzę m oże nadym ać;

po jednym fałd zie wisi z k ażd eg o boku głowy; a sam ce m a ją je sz c z e rodzaj grzebienia w zdłuż k a rk u . U barw ienie jaskraw e i p s tre , ale ła d n e , o m e ta ­ licznym p o ły sk u . Z am ieszk u je wyspy Sundajskie i p o łudniow ą część M alakki.

la b . 5 fig. 2. Kalota zmiennobarw- na

(C alotes versicolor), nie w iększa od po przedniej, ale ze znacznie dłuższym ogonem , (dł. 42 cm, z czego 30 cm na ogon); bez spadochronu; w orek n a p o d ­ g ard lu m ają tylko samce; obie zaś płci p o siad ają grzebień wzdłuż grzbietu.

Ubarw ienie jask raw e i ładne, przyczem k a lo ta p osiada zdolność zm ieniania go:

z b ru n a tn o - lub zielono oliwkowego w czarne pręgi może się ono staw ać połyskująco - czerwonem z dom ieszką żółtego. Z am ieszkuje Azję płd. i są ­ siednie wyspy.

B.

A gam y naziem ne (Humivagae).

R ó ż n ią się od p o p rz e d n ic h p rz y p ła ­ szczo n ą bu d o w ą cia ła i k ró tszy m ogonem .

Tab. 5 fig. 3. Agama barwista

(A gam a colonorum ), również nieduża ja sz c z u rk a (40 cm, z tego 24 cm na ogon), z głow ą zaokrągloną i niezbyt w ystającym grzebieniem wzdłuż grzbie­

tu; z a m iast w orka na podgardlu p o ­ przeczny fałd n a szyi. U barw ienie j a ­ skraw e, bardzo pięknie połyskujące.

Z am ieszkuje Afrykę zach., przebyw a zazwyczaj w pobliżu ludzkich m ieszkań.

Tab. 5 fig. 4. Dabb egipski

(Uro m astix spinipes), nieco większy, ze sto ­ sunkowo krótkim ogonem (dł. 45 cm, z czego najwyżej 20 cm na ogon); od­

znacza się wybitnie przypłaszczonym k sz ta łte m ciała i p łask ą, szeroką głową;

łu sk i na ciele gładkie, n a ogonie zaś z dużem i kolcam i, ułożone w obrączko­

w ate rzędy. K arm i się roślinam i; z a ­ m ieszkuje Afr. płc., a zw łaszcza Egipt;

m ięso jego je d z ą krajow cy.

Tab. 5 fig. 5. Moloch kolczasty

(Moloch h o rrid u s), nieduży (całkow ita dług. koło 20 cm), o nadzwyczaj dzi­

wacznej po staci: cały pokryty łuskam i o, dużych kolcach, nadających mu p o ­ zo rn ie groźny wygląd; w rzeczyw istości je d n a k je s t to zupełnie n ie stra sz n a j a ­

szczurka, k tó ra n aw et nie um ie kąsać.

Z am ieszkuje A u stralję. K arm i się głów-

10 J a s z c z u rk i G ru b o ję z y c z n e (L e g w a n y . G iek o n y ).

nie m rów kam i, a dodatkow o ta k ż e r o ­ ślinam i.

Tab. 5 fig. 6. Agama uszata

(P h ry - n o c ep h alu s a u ritu s), śred n iej w ielkości (dł. 32 — 42 cm ., z czego p raw ie p o ­ łow a n a ogon), n a dość w ysokich n o ­ gach, z dlu g iem i p alcam i, zazębionem i z b o k u . Pow ieki p o k ry te o d sta ją c e m i łu sk am i, w sk u tek czego wydają, się ja k ­ by o rzęsione. Z a k ątem py szczk a z k a ż ­ dej stro n y wielki p ła t sk ó rn y w k s z ta ł­

cie m uszli usznej (s tą d nazw a); gdy zw ierzę j e s t p o d ra ż n io n e , p ła ty te przy ­ b ie ra ją barw ę n ie b ie sk ą albo te ż j a ­ skraw o-czerw oną; znaczen ie ich n ie je s t d o k ład n ie w yjaśnione. Z am ieszk u je s t e ­ py w o kolicach m o rza K asp ijsk ieg o , m iędzy in n e m i w R o sji p łd .; k arm i się ow adam i.

2 R odzina.

L eg w a n y (Iguanidae).

Z ę b y w sz y stk ie je d n a k o w e ; zw y k le z n a j­

dują, się i na p o d n ie b ie n iu . O czy z ru c h o - m em i p o w ie k a m i. E u s k i n a g rz b ie c ie u s ta ­ w ione zw y k le w p o p rz e c z n y c h sz e re g a c h . U b a rw ie n ie b a rd z o często ja s k ra w e ; na g rz b ie c ie u w ielu g rz e b ie n ie ; sam ce n ie ­ r a z z w o rk ie m n a p o d g a rd lu . P o d o b n ie j a k w śró d ag am , is tn ie ją tu 2 s z e re g i form : n a d rz e w n y c h i n a z ie m n y c h . K a rm ią się p rz e w a ż n ie o w ad am i, n ie k tó re r o ś lin a ­ m i. D la lu d z i w sz y stk ie są n a jz u p e łn ie j n ie s z k o d liw e , częściow o n a w e t p o ż y te c z n e , d o s ta rc z a ją b o w iem m ię sa i ja j; 3 0 0 g a ­ tu n k ó w , p ra w ie w y łą c z n ie w A m e ry c e P łd . i śro d .

Tab. 6 fig. 1. Legwan guzowaty

(Ig u an a tu b e rc u la ta ), je d n a z w iększych ja sz c z u re k (dł. 1,75 m, z czego praw ie

1,25 m na ogon), z długim ogonem , silnie ścieśnionym z boków; w zdłuż g rz b ietu i ogona ciągnie się w ysoki grzebień; głow a duża, n a p o d g a rd lu z a ­ zębiony worek; p alce b ard zo długie.

Z am ieszkuje In d je Zach. oraz A m erykę P łd .; p rzebyw a n a drzew ach, po k tó ry c h do sk o n ale łazi i p rz e sk a k u je z g ałęzi n a gałąź; um ie ta k ż e św ietnie pływ ać oraz nurkow ać. K arm i się przew ażnie ro ślin am i, ale ja d a ta k ż e owady. K ra jow cy p o lu ją n a legw any dla ich sm acz­

nego m ięsa; ja d a ją tak że ich ja ja . Przed lu d źm i legw any u ciek ają, ale gdy nie m ogą uciec, p ró b u ją k ą sa ć i b ro n ią się' u d e rz e n ia m i ogona.

Tab. 6 fig 2 Przylmca karolińska

(A n o lis c a ro lin e n sis), n ie d u ż a (dł. 24 cm, z czego do 15 cm . n a ogon), naj­

bard ziej ze w szystkich legw anów zbli­

żo n a do naszych ja sz c z u re k postacią i zw innością; bez g rz e b ie n ia wzdłuż g rz b ie tu ; n a p o d g a rd lu w orek, który zw ierzę m oże n ad y m ać bard zo silnie;

p alce n a p rz e d o sta tn im czło n k u rozsze­

rzo n e k rą żk o w ato , co pozw ala przyluicy utrzym yw ać się n a bard zo n aw et gład­

k ich pow ierzchniach; p azu ry długie, o stre i zakrzyw ione s łu ż ą rów nież do lep szeg o p rz y c z e p ian ia się. Posiada zd o ln o ść z m ie n ia n ia barw y podobnie ja k k a lo ta . Z am ieszk u je p ołud. części Stanów Z jednoczonych A m eryki Płc.;

p rzebyw a w la sa c h i o g ro d ach , często w p o b liżu m ieszkali ludzkich, bardzo łatw o osw aja się z ludźm i. K arm i się ow adam i, p a ją k a m i i t. p.

Tab. 6 fig. 3. Bazyliszek kaptur­

nik

(B asiliscus a m erican u s s. m itratus), dość du ża ja s z c z u rk a (dł. 65 cm i wię­

cej, z czego 45 cm n a ogon), postaci szczupłej, n a w ysokich nogach, z dłu­

gim o gonem , silnie ścieśnionym z bo­

ków. Na głow ie m a sk ó rz a stą 3-kątną n a ro ś l w k s z ta łc ie k a p tu ra ; wzdłuż g rz b ietu i. znacznej części ogona skó- rz a s ty g rzeb ień ; n a p o d g a rd lu nie ma w orka, lecz ty lk o n ied u ży poprzeczny fałd skórny. Z am ieszk u je A m er. środk., przebyw a n a d rzew ach w pobliżu wody, k arm i się p rzew ażn ie ro ślin am i; jest nadzw yczaj płochliw y i b a rd zo zwinnie ucieka, um ie d o b rze pływ ać. D la ludzi n ajz u p e łn ie j nieszkodliw y.

3 R odzina.

G iekony

cz.

Mierzienice (G eckonidae s. A scalabotae).

N ie d u ż e p ła s k ie ja s z c z u rk i, k rę p e j bu­

dow y, z 3 -k ą tn ą g ło w ą, o sa d z o n ą na k ró t­

k ie j sz y i, i dość k ró tk im , nadzw yczaj ła m liw y m og o n em ; n o g i ró w n ie ż krótkie, o 5 p a lc a c h , z a o p a trz o n y c h od spodu roz­

m a ic ie z b u d o w a n e m i p r z y l g a m i— zmarszcz-

Tafol. V.

J A S Z C Z U R K I ,

2. Kalota zmiennobarwna,

Calotes versicolor.

1. Smok latający.

Draeo voians.

» sa li

3. Agama barwista.

Agama colonorum,

5. Moloch kolczasty. Moloch horridns.

6. Agama uszata.

Phrynocephalus auritus

4. Dabb egipski. Uromastix spinipes.

Tabl. VI. J A S Z C Z U R K I .

5. Kameleon pospolity.

Chamaeleon vulgaris

4. Gich przylgowy Ascalabotes fascicularis.

3. Bazyliszek kapturnik Basiliscus

americanus ^ 1. Legwan

guzowaty Iguana tuberculata.

2. Przylm ca karolińska Anolis carolinensis.

J a s z c z u rk i: G ru b o ję z y c z n e (G iek o n y ). D lu g o języ czn e. 11 kam i, lis tk o w a te m i ro z s z e rz e n ia m i sk ó ry

i t. p . P r z y lg i te , ja k ró w n ie ż i o s tre p a ­ zu ry , u m o ż liw ia ją g ie k o n o m ch o d zen ie po g ładkich p io n o w y ch p o w ie rz c h n ia c h , a ta k ­ że po jro zio m y ch — g rz b ie te m do dołu.

Pom ocne im są p r z y tern o s tre p a z u ry . Ciało p o k r y te z ia r n is te m i lu b g u zk o w ate- mi łu sk a m i, p rz e w a ż n ie ciem no u b a rw io ­ ne. O czy d u ż e , ze sz p a ro w a tą ź re n ic ą , bez p o w iek , z a k r y te s ta łą , p rz e z r o c z y s tą błoną, ja k u w ężów (szty w n y w zro k ). Z ęb y w szystkie je d n a k o w e i ty lk o na szczękach.

G iek o n y n a le ż ą do z w ie rz ą t n o cn y ch , k a r ­ m ią się ow adam i; p o lu ją c na n ie , n ie k tó re w ydaj i d o n o śn y glos, p o d o b n y do d źw ię­

ku „ g ie k ” (s tą d nazw a całej ro d z in y ); dla lu d z i n a jz u p e łn ie j n ieszk o d liw e; 2 0 0 g a ­ tu n k ó w , m ię d z y in n em i w E u ro p ie p o łu ­ dniow ej.

Tab. 6 fig. 4. Giek przylgowy

cz.

murowy

(A scalabotes fascicularis), n ie­

duży (dł. 1 2 — 16 cm., z czego połow a n a ogon), o palcach z b ło n ą przylgow ą w zdłuż całej ich długości. Z am ieszkuje okolice m orza Ś ródziem nego, je s t n a j­

pospolitszym z europejskich gatunków . Przebyw a w pobliżu m ieszkań ludzkich, często w ew nątrz domów i bywa bardzo pożyteczny tęp ien iem much.

4 P o d rz ą d . D higojęzyczne czyli Kameleony (Verm ilingiiia).

J ę z y k d łu g i, c ie n k i, ro b a k o w a ty , wy- suw alny, n a k o ń cu z g r u b ia ły i le p k i; słu ­ ży do c h w y ta n ia ow adów . C iało m ocno ścieśnione z b o ków , często z g rz e b ie n ia m i.

Głowa p ra w ie b e z p o ś re d n io p o łą c z o n a z tu ­ łowiem , k a ń c ia s to - p ira m id a ln a , często z w y­

ro stk am i w k s z ta łc ie h ełm u alb o rogów . Ogon d łu g i, c h w y tn y ; n o g i w y so k ie i c ie n ­ kie, o 5 d łu g ic h p a lc a c h , z ro ś n ię ty c h na każdej n o d ze w 2 p ę c z k i, k tó r e m o g ą się sobie w zajem n ie p rz e c iw s ta w ia ć i słu ż ą do obejm ow ania g a łę z i. S k ó ra p o k r y ta d ro b - nemi z ia r n is te m i łu s k a m i, a m ię d z y n iem i p o m arszczona w d e lik a tn e , d ro b n iu tk ie fałdziki, d z ię k i czem u j e s t b a rd z o ro z c ią - galna i k a m e le o n ro z g n ie w a n y m oże się nadym ać. O p ró cz te g o m oże ta k ż e z m ie­

niać u b a rw ie n ie sk ó ry , p o d o b n ie ja k k a lo ta i p rz y ln ic a . O czy d u że i ja k b y w ysadzone z oczodołów o d u ż y c h , k o lis ty c h p o w ie­

kach, z ro ś n ię ty c h z g a łk ą o czn ą i p o ru - szających się ra z e m z n ią w ró ż n y c h k ie ­ runkach, ta k że k a m e le o n m oże ustaw iać oczy do p a tr z e n ia n a p rz ó d , n a b o k i, w g ó ­ rę, w dół, do ty łu ; p r z y tern k a ż d e z n ich może p o ru s z a ć się n ie z a le ż n ie od d r u g ie ­ go, i k a m e le o n m o że n p . je d n o c z e śn ie p atrzeć je d n e m o k iem w g ó rę , a d ru g ie m w dół. B ło n a b ę b e n k o w a u k r y ta p o d skó­

rą. Z ęby p rz e w a ż n ie słab e; ty lk o w szczę­

kach.

K am ele o n y za m ie sz k u ją lasy ; p rz e b y w a ją n a drzew ach , z k tó ry c h n ie schodzą p raw ie n ig d y i po k tó ry c h ła ż ą b ard zo z rę c z ­ n ie , c z e p iając się g a łę z i palca m i i ch w y t­

ny m ogonem . W ogóle je d n a k są b a rd z o m ało ru ch liw e; całem i g o d zin am i m ogą sie d z ie ć n ieru ch o m o n a g ałęz i, p o ru szając je d y n ie oczam i n a w szy stk ie stro n y i u p a ­ tr u ją c n ie m i zd o b y czy , po k tó r ą w n et w y su w ają d łu g i ję z y k , sk o ro się ty lk o z n a jd z ie ona n a o d p o w ied n iej odległości.

P o d ra ż n io n e , w y d ają slab y , sy czący głos i n a d y m a ją się; n ie m o g ą je d n a k w y rz ą ­ d zić żad n ej szkody; 50 g atunków , p r z e ­ w ażnie w A Jryce; w E u ro p ie ty lk o 1, w A zji 2 , w A m ery ce zaś n iem a żad n eg o .

Tab. 6 fig. 5. Kameleon pospolity

(C ham eleo vulgaris), większy od n a ­ szych ja sz c z u rek (dł. 26— 30 cm, z cze­

go połow a n a ogon) z hełm iastym wy­

ro stk iem n a głowie i niskim pilko- w atym grzebieniem w zdłuż grzbietu.

U barw ienie przew ażnie zielonkaw e, m o­

że je d n a k przechodzić w żó łtaw e, n ie ­ bieskaw e, czarne, czerw one i t. d. Z a­

m ieszkuje okolice m o rza Śródziem nego;

z krajów eu ro p ejsk ich zn ajd u je się j e ­ dynie w H iszp an ji (A ndaluzji, gdzie go trzy m ają bardzo często w dom ach dla ła p a n ia m uch.

12 J a s z c z u rk i: O b rączk o w ce (Z w itn ik b ia ła w y ). W ęże.

5 Podrząd. Obrączkowce (Aimulata).

E ó ż n ią się w y b itn ie od w sz y stk ic h in ­ n y ch ja s z c z u re k te m , że m a ją ciało ro b a - k o w a te i sk ó rę g ru b ą , n a g ą , p o ro z d z ie la ­ n ą p o p rz e c z n e m i b ró z d a m i na s z e re g obr-ą c z e k ja k u ro b ak ó w ; ob o k p o p rz e c z ­ n y c h n a sk ó rz e

z n a jd u ją s i ę ip o - d łu ż n e b ró z d y , a o b a te r o d z a ­ je b ró z d ra z e m s p ra w ia ją w ra ­ ż e n ie , ja k g d y b y s k ó ra b y ła p o ­ k r y t a czw oro- k ą tn e m i łu s k a ­ m i; n ó g n ie b y ­ wa w cale lu b

ty lk o b a rd z o m ałe p rz e d n ie ; o czy m a le ń ­ k ie , b e z p o w iek , p rz y s ło n ię te p rz e z r o c z y ­ s tą błoną.

M ie s z k a ją w z ie m i, w ie rc ą c w n iej c h o d ­

n ik i; k a r m ią się ow adam i i ro b a k a m i; p rz e ­ szło 6 0 g a tu n k ó w , z n ich 4 w k ra ja c h nad- śró d z ie m n o m o rsk ic h .

Zwitnik białawy

(A m phisbaeua alba), śre d n ie j w ielkości (dł. ko ło 50 cm), przy­

p o m in a z wy­

g ląd u ogrom ­ nego robaka, barw y żółta- w o-brunatnej z w ierzchu, bia­

ław ej od spo­

du. Zam ieszku­

je A m erykę Po­

łudniow ą.

W E uropie p łd ., m ianow i­

cie na półw yspie P ire n e jsk im , znajdu­

je się

zw itnik szary

(A m phisbaena ci­

n e re a ), podobny do ta m te g o , ale znacz­

nie m niejszy (koło 30 cm ).

Ryc. 5. Zw itnik biaław y.

4 Rząd. Węże (Opliidia).

Gady b ezn o żn e, o ciele w ydłużonem , w ałkow atem , ok ry tem rogow em i łu s k a ­ mi lub ta rc z k a m i, b ez w yróżnionych części: g ran icę m iędzy tułow iem a ogo nem poznaje się po tem , że ta m z n a j­

duje się otw ór stekow y. Od­

nóży nie bywa nigdy; n ie k tó ­ re tylko ga­

tu n k i p o sia d a ­ j ą szczątki ty l­

nych odnóży w k s z ta łc ie m a ­ lu tk ich k ik u ­ tów z p a z u r­

kiem , o sad zo ­

nych z obu stro n stek u .

S z k ie le t (ry c . 6) o d zn acza się w ie lk ą lic z b ą k rę g ó w (do 4 2 2 ), p rz y c z e m w szyst- k ie są zb u d o w an e je d n ak o w o i p o łą c z o n e ze so b ą ru c h o m o , co n a d a je w ie lk ą r u ­ chliw ość k rę g o s łu p o w i. K a ż d y k r ę g tu ło ­

w iow y (z w y ją tk ie m p ie rw s z e g o ) m a po p a r z e żeber-, k o ń c z ą c y c h się sw obodnie p r z y m ię śn ia c h sp o d n ie j części cia ła i ru ­ ch am i sw em i u ła tw ia ją c y c h w ężom posu­

w an ie się. M o stk a i p a s a b ark o w e g o węże nie m a ją n ig d y (waż­

n a ró ż n ic a od ja s z c z u re k bez­

n o g ich ); szcząt­

k i m ie d n ic y m a­

j ą ty lk o nie­

k tó r e .

B a rd z o ch arak ­ te r y s ty c z n ą dla w ężów je s t bu­

dow a paszczy:

k o ści, w chodzą­

ce w s k ła d a p a r a tu g ó rn e j sz c z ę k i, nie są z ro s łe z czaszk ą, lecz zestaw io n e z nią ru c h o m o , a o b ie p o łó w k i d o ln ej szczęki (r y c . 7 ) n ie łą c z ą się ze s o b ą bezp o śred ­ n io , le c z z a p o m o c ą s p r ę ż y s te g o w iązadła (ró ż n ic a od ja s z c z u re k ). D z ię k i tak iej bu­

R y c . 6. S z k i e l e t w ę ż a .

W ęże: PuS tozębne. 13 dowie p a sz c z a w ężów m oże się o g ro m n ie

ro zszerzać, co u ła tw ia im p o ły k a n ie sto ­ sunkow o d u ży ch z w ie rz ą t.

Z ę b y p o d o b n ie j a k u ja s z c z u re k nie są o sad zo n e w zę- b o d o łach , lecz p r z y ­ ro ś n ię te do kości, z n a jd u ją się p rz y - te m ta k sam o nie ty lk o n a k o ściach szczęk o w y ch , ale je s z c z e n a p o d n ie- b ie n n y c h i in n y ch (ry c . 7), są one ha- czy ste i z a g ię te do ty lu , a słu ż ą w y łącz­

n ie do p r z y tr z y m y ­ w ania zd o b y czy .

- *'—* - ^ ' ' MM ^ ^ V *'

c—zęby na podniebieniu. O p ró cz ta k ic h zw y­

k ły c h zębów n ie ­ któ re w ęże p o s ia d a ją je s z c z e z ę b y ja d o ­ we (ryc. 8 ), w ięk sze od in n y c h , o p a trz o n e brózdą p o d łu ż n ą a lb o k a n a łe m w ew n ątrz z o tw o rk iem n a w ie rz c h o łk u . Z ę b y jad o w e

z n a jd u ją się t y l­

ko w g ó rn y c h sz częk ach (po je d n y m z k ażd ej s tro n y ) n a sa­

m y m p rz e d z ie ; z o s ta ją o n e w p o ­ łą c z e n iu z g ru ­ czołem jadow ym i ja d z n ieg o p rz e z k a n a ł w z ę b ie lu b bró z-

dę w lew a się do ra n k i, zadanej u k ą sz e ­ n iem w ęża. Z ę b y p rz e d z iu ra w io n e są za­

w sze ja d o w ite , b rózdow ane p rzew ażn ie.

J ę z y k d łu g i, w ysuw alny, na końcu g łę ­ boko ro zd w o jo n y , słu ż y w y łączn ie za o r­

gan d o ty k u .

O czy bez pow iek ruchom ych, z a k ry te sta łą , p rz e z ro c z y s tą b ło n ą (sztyw ny w zrok);

u szy o budow ie u proszczonej.

P o k a rm wężów stanow ią żyw e z w ie rz ę ­ ta ; n ie k tó re ja d a ją ja ja , b a rd z o n ieliczn e g a tu n k i— owoce. Je d n e węże z a b ija ją zdo­

b y cz ja d e m , in n e d u szą i g n io tą sp lo tam i ciała. W sz y s tk ie zaś p o ły k a ją ją w cało ­ ści, n ie k aw ałk u ją c je j w cale, lecz obficie zw ilżając ś lin ą i w ciągając p rz y pom ocy h ac z y sty c h zębów w ro z s z e rz a ln ą paszczę i p rz e ły k . N ajad łszy się, w p ad ają w o d rę t­

w ienie i m o g ą obch o d zić się b ez p o ż y ­ w ien ia całe ty g o d n ie , a n a w e t m iesiące.

W ęże nao g ó ł n a le ż ą do z w ie rz ą t lą d o ­ w ych; n ie k tó re w chodzą do w ody i p ły ­ w ają b a rd z o z rę c z n ie , są też g a tu n k i m o r­

skie, stale p rz e b y w a ją c e w w odzie. P r z e ­ w ażnie s k ła d a ją ja ja z m ię k k ą sk o ru p ą;

n ie k tó re są ja jo ży w o ro d n e.

P o ż y te k z wężów je s t p rzew ażn ie m ały:

n ie k tó re d o sta rc z a ją sk ó ry na w y ro b y lub ja d a ln e g o m ięsa, in n e tę p ią szkodliw e zw ie­

rz ę ta . W ęże ja d o w ite są b ard zo szkodliw e z pow odu b e z p o śred n ieg o n ieb ez p ieczeń stw a d la lu d z i. P o zn an o o k rąg ło 1 5 0 0 g atu n ków wężów; z n ic h u nas ty lk o 7. D z ie ­ lim y w ęże (na p odstaw ie budow y zębów) na 4 p o d rz ę d y , z k tó ry c h 3 p ierw sze p o ­ s ia d a ją ty p o w ą ro z s z e rz a ln ą p aszczę w ę­

żów, a c z w a rty m a paszczę n ie ro z sz e rz a l- n ą ja k u ja s z c z u re k .

Ryc. 7. Szkielet gło­

wowy pytona: a —kość międzyszezękowa z zę-

Ryc. 8. Przyrząd jadow y węża jadowitego: « — zęby jadowe, gruczoł jadowy,

c — gruczoły ślinowe, d —

mięsień skroniowy;' «—noz­

drza.

A. S Z E R O K O P A S Z C Z E (E U R Y S T O M A T A).

Z ty p o w ą r o z s z e rz a ln ą p a sz c z ą wężów.

1 P o d rz ą d . Pustozębne (Solenoglyplia).

^ z §by ja d o w e w g ó rn y c h szczęk ach z kanałem w e w n ą trz ; zw y k ły ch p e łn y c h zębów n ie m a w cale w g ó rn y c h szczęk ach , znajduje się je d y n ie o b o k k ażd eg o zęba jadow ego po p a rę zap aso w y ch , k tó r e roz- W1ja ją się d o p ie ro w te d y , g d y ta m te n

u le g n ie złam an iu . O dpow iednio do m alej lic z b y zębów g ó rn e szczęk i są bard zo k ró tk ie . W d o ln ej szczęce i na kościach p o d n ie b ie n n y c h zw y k łe h a czy ste zęby.

G łowa sz e ro k a w ty le , w y raźn ie o d c in a ją ­ ca się od tu ło w ia; ogon k ró tk i.

u W gże: P u s to z ę b n e (G rrzeohotnik. Ż m ije). B fó z d o z ę b n e . P rz e w a ż n ie n o cn e; zd o b y c z z a b ija ją j a ­

d em i n a s tę p n ie p u s z c z a ją ją , c z e k a ją c , aż z g in ie . W ięk szo ść w y d a je żyw e p o to m ­ stw o; ko ło 8 0 g a tu n k ó w , z n ic h u nas 1.

1

R odzina.

Grzefckotniki (Crotalidae).

M a ją d o łe k m ię d z y o k iem a n o z d rz a m i.

Z a m ie s z k u ją A zję i A m e ry k ę ; k o lo 6 0 g a ­ tu n k ó w . T u n a le ż y w ięk szo ść w ężów ja d o ­ w ity c h z k ra jó w g o rą c y c h .

Tab. 7 fig. 1. Grzechotnik przepa- skowany

(C ro ta lu s d u ris s u s ), wielk.

śred n . (dł. 1 m 50 cm), m a n a k ońcu o g o ­ n a ro d zaj g rz e ch o tk i, u tw orzonej z p u ­ stych rogow ych pęcherzyków , p o łą c z o ­ nych ze so b ą ruch o m o a będących szczątk am i zrzuconej skóry; przy r u ­ chach w ęża g rz e c h o tk a ta sp raw ia le k ­ k i sz e le st. Z am ieszkuje A m er. P ic.; p rz e ­ bywa w z a ro śla c h i m iędzy k a m ie n ia ­ mi; bard zo jadow ity; k a rm i się głów nie m niejszem i ssaw cam i i p ta k a m i. M łode lę g n ą się z ja j w k ilk a m in u t po ich zło żen iu .

la b . 7 fig. 2. Sercogłów lancetow a­

ty

(T rig o n o cep h alu s lan ceo latu s), zn acz­

nej wielk. (2 m — 2 m 50 cm), b ez g rz e ­ ch o tk i, zam ieszk u je wyspy A ntylskie;

pływ a i ła z i po drzew ach; rów nież b a r­

dzo jadow ity; k a rm i się m niejszem i k r ę ­ gowcam i. M łode lęgną się z ja j zaraz po ich złożeniu.

2

R odzina.

Żmije (Yiperidae).

B ez d o łk a m ię d z y o k iem a n o z d rz a m i;

z a m ie sz k u ją w y łą c z n ie S ta r y Ś w iat; 2 0 g a ­ tu n k ó w . p rz e s z ło ; tu n a le ż ą w sz y stk ie e u ­ ro p e js k ie w ęże ja d o w ite , w lic z b ie 5,

w tern 1 n asz. M ło d e lę g n ą się z a ra z po zło ż e n iu ja j.

Tab. 7 fig. 3. Żmija zygzakowata

(Y ipera b e ru s), n ie d u ż a (50 — 60 cm, w yjątkow o 70 cm), z ciem n o -b ru n atn ą, praw ie czarn ą zy g zakow atą p rę g ą wzdłuż grzb ietu ; odznacza się w ielką zm ienno­

ścią u b arw ien ia, k tó re byw a ja s n o lub ciem no-szare, żó łtaw o lub zielonkaw o- b ru n a tn e , a n aw et p raw ie czarn e; w tym o sta tn im w ypadku p rę g a byw a bardzo niew yraźna. Z am ieszk u je całą E uropę, w górach dochodzi do 2500 m. P rzeby­

wa w zaro śla c h i m iędzy kam ieniam i;

p oluje p rzew ażn ie n o cą (sz p a ro w a ta ź re ­ n ica), głów nie n a m yszy, dodatkow o na ja sz c z u rk i i żaby. B ard zo jad o w ita, jad d z ia ła zabójczo n a w e t n a ludzi; Głów­

nym i w rogam i je j są: je ż , tch ó rz, bor­

suk, m yszołów . J e s t to je d y n y nasz wąż jad o w ity , a z n ajd u je się u n a s w 2 od­

m ianach, ja k o

żmija ruda

(var. cher- sea), barw y b ru n a tn a w e j, p o sp o lita w ca­

łej P olsce, i

żmija czarna

(var. pre- s te r), zn acznie rz a d sz a , głów nie w oko­

licach w zgórzystych, p o ro sły ch lasem sosnow ym . W T a tra c h żm iję m ożna sp o t­

kać aż po szczyty.

Tab. 7 fig. 4. Żmija piaskowa

(Yi­

p e ra a m m o d y tes), nieco w iększa od zyg­

zakow atej (dł. 65 — 95 cm), odznacza się w yrostkiem na końcu pyszczka, wznie­

sionym do góry i pokrytym rogowemi łu sk am i. Z am ieszk u je E u ro p ę południo­

wą i p o łud.-w schodnią, oraz A zję zach., w okolicach g órzystych i pagórkow atych.

J e s t to n ajn ie b e z p iec z n ie jsz a z europej­

skich żmij, ja d je j bow iem za b ija bar­

dzo szybko.

2 P o d rz ą d . Brózdozębne (Proteroglyjdia)

Z ę b y jad o w e z d e lik a tn ą b r ó z d ą p o ­ d łu ż n ą ; za k a ż d y m zw y k le k ilk a m ały ch h a c z y sty c h zębów p e łn y ch ; a le szc z ę k i g ó rn e ró w n ie ż k ró tk ie . G łow a n ie ro z sz e - rz o n a w ty le , n ie o d cin a się od tu ło w ia.

O koło 1 5 0 g a tu n k ó w ze s tr e iy z w ro tn i­

kow ej.

1 R odzina.

Z dradnice (Elapidae).

P rz e w a ż n ie ja sk ra w o u b a rw io n e . W licz­

b ie k o ło 1 0 0 g a tu n k ó w z a m ie sz k u je w szyst­

k ie części św ia ta (z w y ją tk ie m E u ro p y ), n a jlic z n ie j A u s tra lję (tu n a le ż ą w szystkie a u s tr a ls k ie w ęże ja d o w ite ).