Tadeusz Ślęzak
GŁÓWNE TENDENCJE
POLITYKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE]
W OKRESIE
WSTĘPNEGO UPRZEMYSŁOWIENIA POLSKI (1950— 1955)
Okres p ła n u s z e é c i o l e t n ieg o m iał s z c z e g ó l n e z n a c z e n ie w powojen
nej h i s t o r i i P o l s k i d la długookresow ego rozwoju s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z e g o o ra z k s z t a ł t o w a n ia s i ę system u k ierow an ia przeobrażen ia m i spo
łeczn ym i i g o s p o d a r c z y m i. Zapoczętkowane w tym c z a s i e k ie r u n k i rozwo
j u g o s p o d a r c z e g o k r a ju p ro w a d z iły do w z g lę d n ie trw ałych p r z e k s z t a ł ceń s t r u k t u r y g o s p o d a r k i, k t ó r e - przy mniejszym lub większym s t o p niu i n e r c j i , c h a r a k te r y sty c z n y m zawsze d la system u c a n t r a ln e g o k i e rowania - poważnie o g r a n i c z a ł y swobodę programów roz w o jp , dostosow a
nych do z m ie n ia ję c e g o s i ę układu warunków. Niem niej ważne d la p rzy s z ł o ś c i o k a z a ły s i ę u k s z ta łto w a n e w ty ch l a t a c h komponenty świadomo
ś c i s p o ł e c z n e j o ra z w y k sz ta łc o n e nawyki d z i a ł a n i a i n s t y t u c j i i o rg a n i z a c j i .
Od XX Z ja z d u H isto ryk ó w w 1963 r . , k ie d y to B . Minc p r z e d s t a w ił r e f e r a t na temat pierw sz eg o d z i e s i ę c i o l e c i a gospo darczy ch p rze o b ra żeń P o l s k i Ludowej - p o w sta ło w ie le prac pośw ięconych różnym a sp ek tom p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j P o l s k i w l a t a c h 1 9 5 0 -1 9 5 5 1 . Opracowania t e , p o s tę p w metodach a n a l i z y procesów gosp o d arczy ch oraz b a r d z ie j w szech stro n n a k r y ty k a i s t n i e j ę c e g o zasobu ź r ó d e ł s t a t y s t y c z n y c h p o z - w a la ję na p e ł n i e j s z e p r z e d s t a w ie n ie o s i ą g n i ę ć i błędów p o l i t y k i spo
ł e c z n o -g o s p o d a r c z e j w omawianym o k r e s i e . T k w iły one zarówno w k o n stru k c j i planu s z e ś c i o l e t n i e g o , ja k i w metodach je g o r e a l i z a c j i .
D y s p r o p o r c je i s p r z e c z n o ś c i , w k t ó r e o b fit o w a ł a K o n s tr u k c ja planu s z e ś c i o l e t n i e g o , z n a c z n ie p o g ł ę b i ł y s i ę w p r o c e s i e j e g o r e a l i z a c j i . W l a t a c h 1 9 5 0 -1 9 5 5 w i e l o k r o t n i e przeprowadzano k o r e k ty p la n u , k tó r e s p o wodowały, ż e w r z e c z y w i s t o ś c i p r z e k s z t a ł c i ł s i ę on w z b ió r planów ro
c z n y c h , e ła b o powiązanych z pierwotnym układem z a ło ż e ń planu w ie lo l e t n i e g o . Zmiany z a ło ż e ń p la n u , k t ó r e przeprowadzono w la t a c h 1 9 5 1 - 1 9 5 3 , wynikamy z t e n d e n c j i ośrodków k iero w n ic z y c h do stymulowania wyż
s z e j od planow ąnej dynam iki rozwoju g o s p o d a r c z e g o , s ł u ż ą c e j umacnia
niu* p o t e n c ja ł u obronnego k r a j u . K o re k ty p la n u , dokonane w l a t a c h 1 9 5 4- 1 9 5 5 , s ta n o w iły p r ó b ę , z r e s z t ą - ja k to wykażemy - n ie z b y t udaną.
13Э
przyw ró cen ia poważnie n aru szo n ej równowagi g o s p o d a r c z e j . Z p l a n i s t y cznego punktu w id zen ia o k r e ś l e n i e “ plan s z e ś c i o l e t n i " j e s t przy tym r a c z e j hasłem wywoławczym, n iż adekwatną nazwę s p ó j n e g o =etapu p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j, Z h is t o r y c z n e g o punktu w id z en ia j e s t to o k r e s , k t ó rego odrębność wynika ze s p e c y f i c z n e g o system u k iero w an ia gospodarką i p rze ob rażen ia m i s p o łe c z n y m i, e n d o g e n ic z n ie powiązanych zmian p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j o raz s w o i s t e j w i z j i i d e o l o g i c z n e j s o c j a l i z m u , po
ł ą c z o n e j z próbami j e j p r a k t y c z n e j r e a l i z a c j i .
Ma t l e gwałtownego z a o s t r z e n i a s y t u a c j i m iędzynarodowej w d r u g i e j p ołow ie 1950 rok u, spowodowanego p r z e b ie g ie m wojny k o r e a ń s k i e j , pow
s t a ł a k o n ie c z n o ś ć budowy w szybkim tem pie przem ysłu obronnego i po
ważnego z w ię k s z e n ia wydatków na obronę k r a j u . Ouż w 1951 roku w tym kierun ku zmodyfikowano z a ł o ż e n i a planu s z e ś c i o l e t n i e g o . Spowodowane tą k o r e k tą zmiany b y ły sto pn iow o wprowadzane w ż y c i e w z a s a d z ie od połowy 1953 ro k u . Zw iększono n akłady in w e s t y c y jn e na h u tn ic tw o i p r z e mysł budowy maszyn, kosztem o g r a n ic z e n ia i n w e s t y c j i w p o z o s t a ły c h g a - ł ę z i a c h p r z e m y s łu , w r o l n i c t w i e i s f e r z e n ie p r o d u k c y jn e j 3
Od 1951 roku tempo w z ro stu dochodu narodowego n ie b y ło n iż s z e od planow anego, głó w n ie z powodu spadku p r o d u k c ji c z y s t e j r o l n i c t w a . P rzy n iezm ie n io n ych w skaźnikach w z ro stu nakładów in w e s ty c y jn y c h o ra z szybkim p r z y r o ś c i e zapasów - u d z i a ł a k u m u la c ji w d o ch o d z ie narodowym w z r a s t a ł aż do 38,2% w 1953 r o k u . I l u s t r u j e to p o n iż s z e z e s t a w i e n i e :
T a b e la nr 1 OSTATECZNY PODZIAŁ DOCHODU NARODOWEGO NÂTTO W POLSCE W LATACH
1949 - 1955
Lp . W y s z c z e g ó ln ie n ie Roić---1 9 4 9 1 9 5 0 1951 19 52 19 53 19 54 1 9 5 5
1 2 S 4 ë 6 ' 7 8 ' 9 '
1 . Dochód narodowy
w tym : 1 0 0 1 0 0 1 0 0 100 1 0 0 100 1 0 0
2 . A kum ulacja n e t t o 2 2 , 7 2 9 , 4 2 8 , 8 3 2 , 0 3 8 , 2 3 2 , 8 3 1 , 2 3 . S p o ż y c ie 7 7 , 3 7 0 , 6 7 1 , 2 6 8 ,0 6 1 , 8 6 7 , 2 6 8 , ą.
Ź r ó d ł o : Dochód Narodowy P o l s k i 1954 i 1 9 5 5 . S t a t y s t y k a P o l s k i , s e r i a E , z . 1 , GUS, Warszawa 1 9 5 7 , s t r . 47 /C e n y z roku 1 9 5 0 / .
F a k ty c z n y u d z i a ł a k u m u la c ji w d o ch o d z ie narodowym b y ł jedn ak wyż
s z y , gdyż p r z y to c z o n y w skaźnik o b li c z o n y z o s t a ł p o p rzez dwupoziomowy układ c e n , s z t u c z n i e o b n iż a ją c y u d z i a ł a k u m u la c ji w d o ch o d z ie narodo
wym. według A . Zaubermana u d z i a ł a k u m u la c ji b r u t t o w d o ch o d z ie n aro
dowym b r u t t o , l i c z o n y p o p rz e z J e d n o l i t y u k ład c e n , w y n o s ił w P o l s c e w
1 4 0
1953 roku a ż 48% . Górna g r a n ic a d o p u szc z a ln e g o o b c ią ż e n ia g osp o d a r k i nakładami in w e sty c y jn y m i z o s t a ł a w ięc poważnie p r z e k r o c z o n a .
N a s i l a j ą c e s i ę b r a k i m a teria łó w budowlanych i dóbr in w e s ty c y jn y c h , n ie d o s t a t e c z n e moce przerobowe p r z e d s ię b io r s t w budowlanych oraz - po
c z y n a ją c od końca 1952 roku - b r a k i s i ł y r o b o c z e j w budownictwie wy
d ł u ż y ł y c z a s r e a l i z a c j i o b iek tó w in w e s t y c y jn y c h , w tym ta k ż e t y c h , k t ó r e b y ły o b j ę t e n a j s i l n i e j s z y m p r i o r y t e t e m . Podobne r e z u l t a t y p r zy n o s i ł o n i e d o s t a t e c z n e przy g o to w a n ie o lb rzym ieg o programu i n w e s t y c y j
nego w z a k r e s i e d o k u m e n ta cji p r o je k to w e j i t e c h n i c z n e j , k oszto rysó w i o r g a n i z a c j i procesów budowy. Zjawiskom tym próbowano p r z e c iw d z ia ł a ć p o p rz ez kontynuowanie budowy obiek tó w bez uprzedn io s p o r z ą d z o n e j, p e ł n e j d o k u m e n ta cji t e c h n i c z n e j , urucham ianie pom ocniczej p r o d u k c ji n ie k tó r y c h dóbr in w e s ty c y jn y c h i m ateriałó w budowlanych i t p . S k u t k i te g o typu d z i a ł a ń b y ły jedn ak na o g ó ł odwrotne do z am ierzo n y ch . P r z y n o s i ł y one kumulatywny w z ro st kosztów programu in w e s ty c y jn e g o i p o t ę gowały b a ła ga n na olbrzymim fro n c'ie in w e sty c y jn y m . W r e z u l t a c i e tego p la n y in w e s ty c y jn e b y ły w l a t a c h 1 9 5 1 -1 9 5 3 s y s t e m a t y c z n ie p r z e k r a c z a ne w u j ę c i u wartościowym i z n a c z n i
e nie
wykonywane w u j ę c i u rzeczowym.W z n a c z n e j s k a l i z ja w is k a t e występow ały w toku r e a l i z a c j i n a jw ię
k sz y c h o b ie k tó w in w e s t y c y jn y c h , k t ó r e p r z e c i e ż b y ły o b ję t e s z c z e g ó l nym p r io r y t e t e m Rady M in is t r ó w , czy t e ż PKPG. Można p r z y p u s z c z a ć , że n a t ę ż e n ie ty ch z ja w is k w toku r e a l i z a c j i m n ie jsz y c h obiektów b y ło zna
c z n ie w i ę k s z e . Wprawdzie p r e f e r e n c j e d la o biektów kluczowych u ł a t w ia ł y ic h r e a l i z a c j ę , to Jednak powodowały o p ó ź n ie n ia w wykonaniu inw es
t y c j i d rugoplan ow ych .
R e a l i z a c j a tak ogromnego programu in w e s ty c y jn e g o r o d z ił a n a p ię c ia w b i l a n s i e p ła tn ic z y m i handlowym k r a j u . Ujemne s a ld o handlu z a g r a n i
cznego w z a k r e s i e o b ro tu maszynami i u r z ą d z e n ia m i, k tó r e w 1949 roku w y n o s iło o k o ło 130 min d o la r ó w , w zrosło do b l i s k o 220 min dolarów w roku 1 9 5 3 . W tym samym o k r e s i e d o d a tn ie s a l d o handlu z a g r a n ic z n e g o w o b ro ta c h a r ty k u ła m i roln o-spo żyw czy m i z w ię k s z y ło s i ę z 40 min dolarów - do praw ie 100 min dolarów 5 «
Wysoki u d z i a ł a k u m u la c ji w d o ch o d z ie narodowym uzyskano m .i n . d z i ę k i p o l i t y c e aktywnego o g r a n ic z a n ia k o n su m p c ji, p r z y n o s z ą c e j w l a ta c h 1 9 5 1 -1 9 5 3 powszechny i wyraźny spadek poziomu ż y c i a l u d n o ś c i i p ł a c r e a l n y c h . Ouż w p a ź d z ie r n ik u 1950 roku przeprowadzono reformę system u w a lutow ego, po łą czo n ą z wymianą znaków p ie n ię ż n y c h . Dre
nażowy c h a r a k t e r t e j r efo rm y , w sto su n k u do gotówkowych rezerw p i e n iężn y ch l u d n o ś c i , n ie u le g a w ą tp liw o ś c i 7 . W wyniku wymiany wpro
wadzono do o b ie g u nowy p ie n ią d z w i l o ś c i 2070 min z ł , podczas gdy - p r zy p r z y j ę c i u r e l a c j i 3 z ł za 100 z ł - n a le ż a ło b y dokonać wymiany na kwotę 4 970 min z ł . R ó ż n ic a 2900 min z ł r e p r e z e n tu je s w o is tą d a n in ę,
ja k ą z o s t a ł a o b c ią ż o n a lu d n ość .
4
141
W czerwcu 1951 roku zastosow an o inny in stru m en t w y k o r z y s ta n ia do
chodów lu d n o ś c i d la w z ro stu u d z ia ł u a k u m u la c ji w d o ch o d z ie narodowym.
Instrumentem tym b y ł d łu g wewnętrzny bu dżetu p a ń stw a, r o z p is a n y w p o s t a c i Narodowej P o ż y c z k i Rozwoju S i ł P o l s k i . g Poży czk a ta m iała mieć c h a r a k t e r dobrowolny i p o tr z e b ę J e j r o z p is a n ia motywowano t r o s k ę o pokojowy rozwój P o l s k i o ra z k o n ie c z n o ś c ię p r z e z w y c ię ż e n ia tr u d n o ś c i g o sp o d arczy ch • /b r a k równowagi rynkowej spowodowany n ieurod zajem w r o l n ic t w i e i k o r e k tę planu 1951 r o k u / . Wpływy do budżetu państwa z t y tu łu t e j p o ż y c z k i w y n io s ły 1417 min z ł
11
.Pod wpływem w ysok iego u d z ia ł u a k u m u la c ji w d o c h o d z ie narodowym i spadku p r o d u k c ji r o l n e j w l a t a c h 1 9 5 1 -1 9 5 2 p r z y b i e r a ł y na s i l e z j a w i ska i n f l a c y j n e na rynku konsumpcyjnym. Próby doraźn ego p r z e c i w d z i a ł a n ia tym zjawiskom po przez kartkow y system z a o p a t r z e n ia l u d n o ś c i w ż y wność n ie p r z y n o s i ł y zak ła d a n y ch r e z u l t a t ó w . W ty c h warunkach Rada M in istró w p r z e p r o w a d z iła 3 . 1 . 1 9 5 3 roku z a s a d n ic z ę r e g u l a c j ę cen i p ł a c . W ramach t e j r e g u l a c j i z n i e s i o n y z o s t a ł system kartkowy oraz p o d n ie sio n o ceny ś r e d n io o 40%, a p ł a c e o 30% 1 . R e g u la c ja t a o b n i
ż y ł y w poważnym s to p n iu r e a ln ę w a r to ś ć gotówkowych zasobów p i e n i ę ż nych i wkładów o sz c zę d n o ś c io w y c h l u d n o ś c i . Równowaga rynkowa z o s t a ł a więc przywrócona - kosztem d r a s t y c z n e g o o b n iż e n ia p ł a c r e a ln y c h i s p o ż y c i a .
Na poziom s p o ż y c i a , równowagę rynkowę i b i l a n s handlowy k r a ju zdecydowanie ujemny wpływ wywarł w l a t a c h 1 9 5 1 -1 9 5 3 r e g r e s w r o l n i c t w ie . O la r o ln ic t w a w tym o k r e s i e c h a r a k t e r y s t y c z n a j e s t r e p r o d u k c ja zwężona, w y s tę p u ję c a ja k o z ja w is k o powszechne w in dyw idualn ych g o s p o darstw ach r o l n y c h . Te n ie k o r z y s t n e t e n d e n c je w r o l n i c t w i e z r o d z i ł y s i ę w wyniku n ie d o s t a t e c z n y c h nakładów i n w e s t y c y jn y c h , znaczn ego od
pływu s i ł y r o b o c z e j i w z ro stu o b c ię ż e ń c h ło p stw a k o s z ta m i u przem ysło w i e n i a . K ry z y s w r o l n i c t w i e spowbdowany z o s t a ł t a k ż e p o l i t y k ę i n t e n sywnej k o l e k t y w i z a c j i , k t ó r a s z c z e g ó l n e p r z y w i l e j e przyzn aw ała słabym ekonom iczn ie jedn o stk om g o s p o d a r k i u s p o łe c z n io n e j i rów n o cześn ie ope
rowała w s to s u n k u do ś r e d n ic h i dużych g o sp o d a r stw c h ł o p s k i c h i n s t r u mentami n a c is k u ekonom icznego i a d m i n i s t r a c y jn e g o . K o re k ta planu .sze
ś c i o l e t n i e g o , przeprowadzona w 1951 ro k u , spowodowała spadek u d z ia ł u r o ln ic t w a w państwowych n ak łada ch in w e s ty c y jn y c h do 7% w 1952 rok u, a 8,2% w 1951 i 1953 r o k u . W l a t a c h 1 9 5 1 -1 9 5 3 r o l n ic t w o o tr z v m a ło z a
ledw ie 72% planowanych państwowych nakładów in w e s ty c y jn y c h * . Rów
n o c z e ś n ie pod wpływem w z ro stu o b c ię ż e ń fin ansow ych in dy w idu a ln y ch g o spoda rstw r o l n y c h , i n t e n s y f i k a c j i n acisków s łu ź ę c y c h rozw ojow i k o l e k t y w i z a c j i o r a z wyraźnego o g r a n ic z e n ia dostaw a r ty k u łó w in w e s ty c y jn y c h
142
d l a w si w y s t ę p i ł s i l n y spadek s k ł o n n o ś c i do inwestow ania w gospo dar
stwach c h ł o p s k i c h . P odczas gdy w 1950 roku in w e s t y c je prywatne w r o l n ic t w ie w y n io s ły o k . 2 , 7 mld z ł , to ^ l a t a c h 1 9 5 1 -1 9 5 3 k s z t a ł t o w a ł y s i ę w g r a n ic a c h od 1 , 0 - 1 , 2 mld z ł
Spadek poziomu I n w e s t y c j i prywatnych w r o l n ic t w i e im plikow ał pro c e s y d e k a p i t a l i z a c j i m ajątku p rod u kcy jn eg o g ospodarstw c h ł o p s k i c h .
Wysokie tempo uprzem ysłow ien ia i n ie k o r z y s t n e d la r o ln ic tw a w s t o sunku do p o z a r o l n ic z y c h d z ia łó w r e l a c j e o p ła c a n ia pracy 1 5 . k s z t a ł t o wały żyw iołow y p r z e b ie g i w z r a s t a J ę c e n a t ę ż e n ie przepływu lu d n o ś c i ze w si do m i a s t . T y lk o w l a t a c h 1 9 5 1 -1 9 5 3 rozm iary m i g r a c j i s t a ł e j s z a c u je s i ę na o k . 400 t y s . o s ó b . Można p rzy tym p r z y p u s z c z a ć , że m igra
c j a wahadłowa o b j ę ł a swoim z a s ię g ie m co najm niej podobną l i c z b ę osób i 6 .
Pod wpływem zmiany z a ło ż e ń p ła n u s z e ś c i o l e t n i e g o w 1951 roku i po
g a r s z a j ą c e j s i ę s y t u a c j i w z a k r e s i e z a o p a t r z e n ia l u d n o ś c i w żywność, wprowadzano stopn iow o - w o k r e s i e od l i p c a 1951 roku do maja 1952 ro ku - obowięzkowe dostawy z b ó ż , ziem niaków, z w ie r z ę t rzeźnych i mle
ka 1 7 . Ceny za produ kty d o s ta r c z o n e w ramach obowiązkowych dostaw u s t a l o n o na po zio m ie niższym od kosztów p r o d u k c j i . P o n a d to , przy co
raz gorszym z a o p a tr z e n iu lu d n o ś c i w żyw ność, n a s i l a ł a s i ę r o z b ie ż n o ś ć pomiędzy cenami dostaw obowiązkowych - a wolnorynkowymi cenami produk
tów r o l n y c h . W zrost wymiaru podatku gruntowego i norm dostaw obowiąz
kowych s y s t e m a t y c z n ie z w ię k s z a ł o b c ią ż e n ia finansowe gospodarstw c h ł o p s k i c h . P od czas gdy w l a t a c h 1 9 5 0 -1 9 5 1 łą c z n e o b c ią ż e n ia z t y t u łu dostaw obowiązkowych i podatku gruntowego k s z t a ł t o w a ł y s i ę w g ra n ica c h od 2 - 3 mld z ł , to w 1952 roku w y n io s ły 9 , 2 mld z ł , a w 1953 roku - j u ż ponad i i mld z ł . U d z ia ł ty ch o b c ią ż e ń w p r o d u k c ji c z y s t e j gospo
d a rstw in dyw idualn ych w l a t a c h 1 9 5 1 -1 9 5 3 w y n o s ił od 13 - 23,1%
Tak poważne o b c ią ż e n ia animowały t e n d e n c je do o g r a n ic z a n ia poziomu p r o d u k c ji i wpływały negatyw nie na rozm iary prywatnych i n w e s t y c j i w r o l n i c t w i e . Id e n ty c z n e e f e k t y p r z y n o s i ł a d e p r e c j a c j a gotówkowych r e zerw p ie n ię ż n y c h lu d n o ś c i c h ł o p s k i e j , spowodowana przedstaw io n ą po
p r z e d n io reformą walutową w 1950 roku o ra z r e g u l a c ją cen i p ła c w s t y c z n iu 1953 r o k u . Ta o s t a t n i a - według danych PKPG - p r z y n io s ł a lu d n o ś - c i w i e j s k i e j s t r a t y w w y so k o śc i ponad 5 mld z ł 13
D o tk l iw o ś ć o b cią ż e ń finansow ych ch łop stw a i ic h negatywny wpływ
na
poziom p r o d u k c ji r o l n e j po tęgo w ała r e a l i z a c j a tz w . "k la s o w e j p o l i t y k i wobec w s i " . Wymiar podatku gruntowego i normy dostaw obowiązkowych na
r a s t a ł y p ro g resy w n ie w sto su n k u do obszaru i dochodowości g o sp o d a rstw a . Wskutek nadmief-nej p r o g r e s j i o b cią ż e ń w dostawach obowiązkowych i po
d a tk a ch w ię k s z o ś ć g o sp o d arstw o p o w ierz ch n i 10 ha oddawała w form ie św iadczeń 50-55% p r o d u k c ji c z y s t e j 20. P rz y progresyw nie w z r a s t a j ę -
143
cych o b c ią ż e n ia c h finansow ych ch ło p stw a p o j ę c i a "k u ła k a * s ta w a ło s i ę c o r a z b a r d z i e j r o z c i ę g l i w e . Mógł nim z o s t a ć n ie t e n , k t o m ia ł w ię c e j ziem i l e c z t e n , k t o r a c j o n a l n i e n ię g o s p o d a r o w a ł. Proklamowana p r z e z lip co w e Plenum КС PZPR w 1948 roku i ustawę o p l a n i e s z e ś c i o l e t n i m z l i p c a 1950 roku tz w . "nowa p o l i t y k a r o ln a " s t a w i a ł a z a d a n ia dobrow ol
nego u s p o łe c z n ie n ia małych i ś r e d n ic h g o sp o d a rstw r o ln y c h o ra z l i k w i d a c j i k a p i t a l i s t y c z n y c h / k u ł a c k i c h / g o sp o d a r stw r o l n y c h . Ponieważ po
j ę c i e " k u ła k a " n igd y n ie z o s t a ł o d o k ła d n ie sp re cyzo w an e, w p r a k ty c e nadawano mu r o z s z e r z a j ę c ę i n t e r p r e t a c j ę . Kułakom n ie wolno b y ło w s t ę pować do s p ó ł d z i e l n i g ro d u k c y jn y c h o ra z k o r z y s t a ć z u s łu g Państwowych Ośrodków Maszynowych 1 . C a ła p o l i t y k a podatkowa 1 kredytowa z o s t a ł a podporządkowana stym ulow aniu procesów k o l e k t y w i z a c j i r o l n i c t w a . W p r a k t y c e - obok instrum entów n a c is k u ekonom icznego - wykorzystywano r ó ż ne formy przymusu a d m i n i s t r a c y jn e g o , co w k rótce ilu z o r y c z n ą u c z y n ił o zasadę d o b r o w o ln o ś c i. N ic w tym d ziw n eg o, sk o r o d z i a ł a l n o ś ć p o w ia to wych i n s t a n c j i p a r t y jn y c h b y ła m .i n . o ce n ia n a na p o d sta w ie postępów uzyskanych w k o l e k t y w i z a c j i r o l n i c t w a .
Kierow n ictw o PZPR próbowało p r z e c i w d z i a ł a ć liczn ym przypadkom na
r u s z a n ia z asad y d o b ro w o ln o śc i p r zy tw o rzen iu s p ó ł d z i e l n i r o l n ic z y c h o raz bezpodstawnym rep resjom wobec c h ł o p s t w a . W uchwale КС PZPR z ma
j a 1951 roku p o tę p io n o d z i a ł a l n o ś ć KP PZPR i PUBP w G r y f i c a c h / w o j . S z c z e c i n / . Na t e r e n i e te g o pow iatu m iało m .i n . m ie js c e n i s z c z e n i e d o - bytku i demolowanie m ieszkań c h ł o p s k ic h 22 . N ie b y ły t o p r zy tym z j a wiska o d o s o b n io n e . Oak s tw ie r d z o n o w uchwale podobne w ypaczenia m iały
I 4» *
m i e js c e w S o k o ło w ie i P ło ń sk u / w o j . w a r s z a w s k ie / o ra z w województw ie b i a ł o s t o c k im i wrocławskim 23 . walka z kułakiem n o s i ł a c z ę s t o znamio
na kam panii w o je n n e j. We wspomnianej uchwale s tw ie r d z a s i ę ; "W s z e r e g u wypadków stosow ano wobec k u łak a r e p r e s j a , bez m eryto ry czn y ch podstaw - t y l k o z t e g o t y t u ł u , ż e J e s t k u ła k ie m , t r a k t u j ą c go Ja k o w y ję te g o spod prawa, po dcza s gdy w P o l s c e Ludowej r e p r e s j e powinno s i ę s to s o w a ć t y l ko w wypadkach łam ania ustaw i z a rzą d z e ń Władz Ludowych . N ie ła tw o b y ło jed n a k skorygow ać metody r e a l i z a c j i u pow szechn ion ej w i z j i p r z e k s z t a ł c e ń s p o ł e c z n y c h . W uchwale КС PZPR z w r z e ś n ia 1951 roku s t w i e r dza s i ę , że KP PZPR i PUBP w Drawsku / w o j . K o s z a l i n / od d r u g i e j połowy 1950 roku " . . . w masowej s k a l i łam a ły z asad ę d o b ro w o ln o śc i p r z y z a k ł a daniu s p ó ł d z i e l n i p r o d u k c y jn y c h , s z e r o k o s t o s u j ą c system bezprawnych domiarów podatkow ych, n ie u z a s a d n io n y c h k a r a d m i n i s t r a c y jn y c h , a nawet bezprawnego zatrzym ywania p r z e z o rgan y UB i MO" 25 . W ątp ić n a l e ż y , czy uchwały t e spowodowały tr w a łe o g r a n i c z e n i e s to s o w a n ia n a c is k u ad
m i n i s t r a c y jn e g o na chłopów , sk o r o rów nocześnie, s t a l e p o d k r e ś la n o k o n ie c z n o ś ć p r z y s p i e s z e n i a procesów k o l e k t y w i z a c j i . W p o c z ą tk a c h 1952 roku
144
Kierow nik W ydziału R o ln eg o КС PZPR E . P s z c z ó łk o w s k i p i s a ł : "U podstaw . . . zahamowania ruchu s p ó ł d z i e l c z o ś c i p r o d u k c y jn e j na w si l e ż y błędna i s z k o d liw a t e o r i a , ja k ą n i e k t ó r z y a k t y w i ś c i w y sn u li s o b ie z uchwały g r y f i c k i e j . . . * 26 .
Mimo uruchom ienia l ic z n y c h nacisków w y n iki p o l i t y k i k o le k ty w iz a c j i r o ln ic t w a n ie b y ły z b y t im p o n u ją ce. W l a t a c h 1 9 5 1 -1 9 5 3 pow stało 5 , 5 t y s . s p ó ł d z i e l n i p r o d u k c y jn y c h , s k u p ia ją c y c h 135 t y s . członków 27 W 1953 roku s p ó ł d z i e l n i e p r o d u k c y jn e , g o s p o d a r u ją c e na o b sz a r z e s t a nowiącym 6,7% użytków r o ln y c h , w ytw arzały 5,7% g lo b a l n e j p r o d u k c ji r o l n e j . W tym samym roku gospodarstw a in d y w id u a ln e, p o s ia d a ją c e 80,4%
użytków r o l n y c h , w ytw orzyły 83,2% g l o b a l n e j p r o d u k c ji r o l n e j 2S . W 1953 roku n a p ię c ia w r e a l i z a c j i planu s z e ś c i o l e t n i e g o o s ią g n ę ł y punkt k u lm in a c y jn y . Wzajemnie powiązane t r u d n o ś c i w b i l a n s i e p ł a t n i czym k r a ju i w r o l n i c t w i e , bałagan na olbrzymim f r o n c i e in w estycyjn ym , spadek s p o ż y c ia i p ł a c r e a ln y c h o ra z s z y b k i w zrost kosztów w przemyś
l e i budownictwie p o zw alają uznać o k r e ś l e n i e ówczesnej s y t u a c j i g o s p o d a r c z e j k r a ju Ja k o tru d n e j za z b y t s u b t e l n e . W tych warunkach ko
l e j n a k o r e k ta z a ło ż e ń planu s z e ś c i o l e t n i e g o s t a ł a s i ę n ie z b ę d n a , a rów nocześn ie możliwa do przeprow adzenia d z i ę k i korzystnym zmianom międzynarodowej s y t u a c j i p o l i t y c z n e j . Zaw arty 27 l i p c a 1953 roku w Panmundżonie rozejm w k o n f l i k c i e koreańskim s ta n o w ił p o cz ą te k odprę
ż e n ia m iędzynarodowego. Po ś m ie r c i 3 .W . S t a l i n a w dniu 5 marca 1953 roku p o ja w ił y s i ę nowe a k c e n ty w programach p o lit y c z n y c h KPZR. Pod
c z a s obrad Rady N a jw y ż sz ej ZSRR w s i e r p n i u 1953 roku 6 . Malenkow p r z e d s t a w i ł p lan w zrostu s to p y ż y c io w e j w ZSRR. W m ie s ią c p ó ź n ie j plenum КС KPZR obradowało nad programem rozwoju p r o d u k c ji r o ln e j
29
Można p r z y p u s z c z a ć , ż e z ja w is k a te wywarły wpływ na kierow nictw o p o l i t y c z n e w P o l s c e . Podstawowe z n a c z e n ie d la zmiany p o l i t y k i g osp o d a r c z e j m iały jedn ak c z y n n ik i wewnętrzne. S k a la t r u d n o ś c i i dysp ropor
c j i g o sp o d a rc zy c h b y ła tak z n a c zn a , i ż m u siała b u d z ić p r z e k o n a n ie , że bez zmian d a ls z a r e a l i z a c j a programu in w e s ty c y jn e g o n ie j e s t m o ż li - wa 30 . P odczas obrad IX Plenum КС PZPR w p a ź d z ie r n ik u 1953 roku zwró
cono uwagę na k o n ie c z n o ś ć b a r d z i e j ś c i s ł e g o pow iązania programów r o z - woju g o sp o d a r c ze g o z poprawą s to p y ż y c io w e j lu d n o ś c i . Ten k ie r u nek zmian p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j z n a l a z ł ta k ż e o d z w ie r c ie d le n ie w Uch
wałach I I Z ja z d u PZPR / 1 0 - 1 7 . I I 1 .1 9 5 4 r . / . Postanow iono z m n ie js z y ć u - d z i a ł a k u m u la c ji w d o ch o d z ie narodowym o ra z z m ie n ić s t r u k t u r ę n ak ła
dów in w e s ty c y jn y c h w kierun ku s tw o r z e n ia p r e f e r e n c j i d la r o l n ic t w a , budownictwa m ieszkaniowego i g o s p o d a r k i komunalnej o raz p r o d u k c ji przem ysłow ej p r z e z n a cz o n e j na p o tr z e b y rynku i e k s p o r t u . Zwrócono te ż uwagę, ż e lik w ’i d a c j a d y s p r o p o r c j i i poprawa poziomu ż y c i a lu d n o ś c i są u z a le ż n io n e od w zrostu e f e k ty w n o ś c i gospodarowania
145
P ro c e s l i k w i d a c j i d y s p r o p o r c j i o k a z a ł s i ę jedn ak z n a c z n ie tr u d n i e j s z y , n iż to p r z y p u s z c z a n o . Wprawdzie udało s i ę o b n iż y ć u d z i a ł a - k u m u la c ji w d o ch o d z ie narodowym, to jedn ak b y ł on n adal w l a t a c h 1954 - 1 9 5 5 bardzo w ysoki / T a b e l a nr 1 / , gdyż z a c h o d z ił a k o n ie c z n o ś ć d a l s z e j r e a l i z a c j i o b iek tó w in w e s t y c y jn y c h , k t ó r y c h budowa b y ła z n a c z n ie zaawansowana. O b n iż e n ie u d z ia łu a k u m u la c ji w d o ch o d z ie narodowym o ra z s tw o r z e n ie w program ie in w estycyjn ym p r e f e r e n c j i d l a nowych kierunków rozwoju wymagało s k r e ś l e n i a s z e r e g u planowanych p o z y c j i i n w e s t y c y j n ych . Ponieważ budowa o b iek tó w poczętkow ych f a z przetw órstw a b y ła ju ż z n a c z n ie zaawansowana, r e d u k c je te o b j ę ł y o b ie k t y końcowych f a z p r z e tw ó rstw a , z n a jd u ję c e s i ę w poczętkow ych eta p a c h budowy. W l a t a c h 1 9 5 4 -1 9 5 5 s k r e ś l o n o s z e r e g i n w e s t y c j i w z a k r e s ie , rozbudowy z d o l n o ś c i p rodu kcyjn ych przetw órstw a h u t n i c z e g o , s t a l i s z l a c h e t n y c h i przem ysłu maszynowego. W t y m .o k r e s ie z a p a d ły t e ż d e c y z j e o zahamowaniu budowy Huty “W arszawa", rozbudowy Huty im . B . B i e r u t a w C z ę s t o c h o w ie , a ta k ż e końcowych w ydziałów Huty im . L e n in a . W r e z u l t a c i e p ie r w o t n e , wew
n ętrzn e z w ię z k i programu in w e s ty c y jn e g o z o s t a ł y r o z b i t e , a n is k a e f e ktywność planowanego programu in w e s ty c y jn e g o u l e g ł a dalszemu o b n iż e n i u . Przejawem te g o z ja w is k a może być pow szechnie s ł a b e w y k o r z y s ta n ie uzyskanych d z i ę k i in w estycjo m nowych z d o l n o ś c i produ kcy jn ych . S t r a t y g o s p o d a r c z e , spowodowane zmianę programu in w e s t y c y jn e g o , p o l e g a ł y ta k ż e na nagromadzeniu dużych i l o ś c i importowanych maszyn, k t ó r e n ie mogły być uruchomione wskutek r e z y g n a c j i z budowy o k r e ś lo n y c h o - biek tów i n w e s t y c y jn y c h . Z ja w is k o t o n a s i l a ł o s i ę w n astępn ych l a t a c h . Samo p r z e s u n i ę c i e terminu uruchom ienia w ydziałów Huty im . Lenina s p o wodowało pod k o n ie c 1956 roku nagrom adzenie z^ajsasów importowanych ma
szyn i urzędzeń o w a r t o ś c i ponad 0 , 5 mld z ł .
Kosztem p r ze d sta w io n y c h wyżej s t r a t udało s i ę u z y sk a ć n iezbędne zmiany w d z ia ł o w e j s t r u k t u r z e nakładów in w e s ty c y jn y c h / T a b e l ą nr 2 / . Z a k r e s d y s p r o p o r c j i b y ł jed n a k tak w i e l k i , ż e o g r a n i c z a ł swobodę ma
newru.
W r e z u l t a c i e zmiany p la n u , k t ó r e m ia ły p r z e c i w d z i a ł a ć i s t n i e j ą c y m tru d n o ścio m , rów nocześn ie r o d z i ł y nowe n a p i ę c i a i d y s p r o p o r c j e . Ponad
to e f e k t y dokonanych w program ie in w estycyjn ym m o d y f i k a c ji mogły p o j a w ić s i ę d o p ie r o po upływ ie o k r e ś lo n e g o c z a s u . F a k ty c z n e Zmiany s t r u k
tu ry nakładów in w e s ty c y jn y c h w p rze m y śle w l a t a c h 1 9 5 4 -1 9 5 5 b y ły w z a s a d z ie c a ł k o w i c i e n iezgo dn e z p o s t u l a t a m i Uchwał I I Z ja z d u PZPR / T a b e la nr 3 / .
W zrost u d z ia ł u h u t n ic t w a , przem ysłu chem icznego i p a liw o w o -e n e r g e ty cz n e g o w n akładach in w e s t y c y jn y c h w y n ik a ł z k o n i e c z n o ś c i k o n t y n u a c ji budowy obiek tó w w ty ch g a ł ę z i a c h p r z e m y s łu . Węrto p rzy tym z w r ó c ić u -
1 4 6
T a b e la nr 2 DZIAŁOWA STRUKTURA PAŃSTWOWYCH NAKŁADÓW INWESTYCYJNYCH
W LATACH 1 9 5 0 -1 9 5 3 i 1 9 5 4 -1 9 5 5
/ "
Ш
Lp. D z i a ł g o s p o d a r k i narodowej L a t a
1 9 5 0 -1 9 5 3 19 5 4-1 9 5 5
i 2 3 - 3
Gospodarka ogółem 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0
w tym :
1 . Przem ysł i p rzeds.bu do w lan e 4 9 ,9 4 9 ,5
2 . R o ln ic tw o i le ś n ic t w o 8 , 5 1 2 ,6
3 . T r a n s p o r t i łą c z n o ś ć 1 3 ,2 1 0 ,5
4 . Obrót towarowy 4 , 1 3 , 3
5 . U rz ąd z en ia k u lt u r a ln e i s o c j a l n e 4 . 7 5 , 4 6 . G o sp o d . komunalna i bud .m ieszkaniow e 1 2 .7 1 5 ,0
7 . Inne d z i a ł y 6 ,9 3 . 7
ź r ó d ł o : S t a t y s t y k a I n w e s t y c j i i Budownictwa, z . 3 / 1 9 5 6 , o p . c i t . , s t r . 2 . O b l i c z e n i a w ła s n e . Ceny z 1955 ro k u .
T a b e la nr 3 STRUKTURA NAKŁADÓW INWESTYCYJNYCH W PRZEMYŚLE
W LATACH 1 9 5 0 -1 9 5 3 i 1 9 5 4 -1 9 5 5
/w
%%/
L a a
L p . G a ł ę z i e przemysłu 1 9 5 0 -1 9 5 3 1 9 5 4-1 9 5 6
1 2 3 T
Nakłady in w e s ty c y jn e w przem yśle
ogółem 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0
1 . P rzem y sł p a liw o w o -e n e r g e ty c zn y 2 5 ,7 2 7 ,9
2 . H utn ictw o 1 9 ,1 2 3 ,2
3 . P rzem y sł maszynowy 1 9 ,6 1 4 ,6
4 . Przem ysł chemiczny 1 2 ,6 1 5 ,1
5 . P rzem y sł m ateriałó w budowlanych 5 , 8 4 . 7
6 . P rzem y sł l e k k i i spożywczy 1 1 ,6 9 , 6
7 . Inne g a ł ę z i e 5 , 6 4 , 9
ź r ó d ł o : A . K a r p i ń s k i , Z a ry s rozwoju g o sp o d a r k i P o l s k i Lu
d o w ej, Warszawa 1 9 6 8 , s t r . 3 0 .
1 4 7
wagę, ż e w l a t a c h 1 9 5 4 -1 9 5 5 budowa w ie lu nowych zakładów w ty c h g a ł ę z ia c h przem ysłu zna jdow ała s i ę w f a z i e p r z e c h o d z e n ia od rob ó t ziem nych i budowlanych do prac zw ięzanych z montażem u r z ą d z e ń , k tó r y c h r e a l i z a c j a w iężę s i ę ze skokowymi p r z y r o s ta m i nakładów i n w e s t y c y jn y c h . P r e f e r e n c j e d la przem ysłu l e k k i e g o i spożywczego p r a k t y c z n ie o g r a n i c z y ł y s i ę do zahamowania spadku nakładów in w e s t y c y jn y c h . Poziom i n w e s t y c j i w ty ch g a ł ę z i a c h przem ysłu b y ł jed n a k nadal bardzo n i s k i i n ie s tw a r z a ł p r z e s ła n e k d la s z y b s z e g o w zrostu p r o d u k c ji ryn k o w ej. Za
hamowanie tempa w zrostu nakładów in w e s ty c y jn y c h w p rze m y śle paliw ow o- energetycznym do p ro w a d ziło do n a r u s z e n ia b il a n s u e n e r g e ty c z n e g o k ra j u . W yłączen ia e n e r g i i e l e k t r y c z n e j w 1955 roku w p ły n ę ły negatyw nie na w y k o r z y s ta n ie z d o l n o ś c i p rod u k cy jn ych i wykonanie planów produk
c j i p r z e m y s ło w e j. O g r a n ic z e n ie nakładów in w e s ty c y jn y c h w p rze m y śle m ateriałó w budowalanych wywołało o s t r y ic h d e f i c y t , o d d z ia ły w u ją c y na tempo r e a l i z a c j i i n w e s t y c j i przem ysłow ych, wykonanie planów budo
wnictwa m ieszkaniow ego i z a o p a t r z e n i e w si w dobra i n w e s t y c y j n e . Na
to m ia s t nadmierny p r i o r y t e t d l a rozwoju przem ysłu c i ę ż k i e g o n ie z o s t a ł w l a t a c h 1 9 5 4 -1 9 5 5 p ow ażn iej o g r a n ic z o n y . P o d c z a s gdy w z a ł o ż e n iach planu s z e ś c i o l e t n i e g o u d z i a ł nakładów in w e s ty c y jn y c h na p r z e mysł produ ku jący ś r o d k i p r o d u k c ji m iał w y n osić 76%, to w l a t a c h 1952 -1 9 5 5 k s z t a ł t o w a ł s i ę w g r a n ic a c h od' 84,1% do 86,9% 33 .
Nie u da ło s i ę t e ż u z y sk a ć z a ło ż o n y c h w Uchwale I I Z ja z d u PZPR zmian w rze cz o w ej s t r u k t u r z e p r o d u k c ji p r z e m y s ło w e j. W l a t a c h 1 9 5 4 - 1955 p r z y r o s t p r o d u k c ji środków w ytw arzania w y n o s ił 26%, a środków s p o ż y c ia t y l k o n i e c a ł e 22% . Zatem r z e c z y w i s t e zmiany w s t r u k t u rze p r o d u k c ji przem ysłow ej n ie b y ły powiązane z z a ło ż e n ia m i w zrostu s p o ż y c ia i p ł a c r e a l n y c h .
Wyraźny w z r o st państwowych nakładów in w e s ty c y jn y c h na r o ln ic t w o n ie mógł p r z y n ie ś ć oczekiw anych r e z u l t a t ó w , gdyż n adal p rze zn a cza n o J e na fin a n so w a n ie k o l e k t y w i z a c j i . Z a k ła d a n o , ż e tempo k o l e k t y w i z a c j i w l a t a c h 1 9 5 4 -1 9 5 5 b ę d z ie tak s z y b k i e , j a k w roku 1953 . W zrost ob
c ią ż e ń finansow ych g o sp o d a rstw c h ł o p s k ic h z o s t a ł zahamowany. O b c ią ż e n ia t e b y ły jed n a k n adal w tym o k r e s i e c z a s u w ysokie i utrzym ywały s i ę na po zio m ie zb liżon ym do roku 1953 38 . P o l i t y k a r o ln a w o s t a t n ich dwóch l a t a c h planu s z e ś c i o l e t n i e g o n ie d o p ro w a d ziła t e ż do wy
r a ź n e j a k t y w i z a c j i i n w e s t y c j i prywatnych w r o l n i c t w i e . D o p ie r o w ro ku 1955 in w e s t y c je prywatne w r o l n i c t w i e n ie c o p r z e k r o c z y ł y poziom z
39 *
1950 roku . N ie m iało t o jed n a k w ię k sz e g o z n a c z e n ia d la w zrostu p r o d u k c ji r o l n e j , gdyż negatywne s k u t k i d łu g o o k reso w ej d e k a p i t a l i z a c j i m ajątku prod u k cy jn eg o g o s p o d a r stw c h ł o p s k i c h n ie mogły z o s t a ć p rze zw ycięż o n e w tak kró tk im c z a s i e . Uzyskany, w 1950 roku poziom p r o -
14 8
d u k c j l g l o b a l n e j r o ln ic t w a per c a p i t a , c s i ę g n i ę t o ponownie d o p ie r o w roku 1956 4 0 .
W zrost nakładów in w e s ty c y jn y c h w budownictwie mieszkaniowym pozwo
l i ł na wyraźne z w ię k s z e n ie i l o ś c i budowanych m ie szk a ń . W 1955 roku oddano do u ży tk u 89 t y s . m ieszk a ń , t j . o 20 t y s . w ię c e j n iż w roku 1953 . N ie z a s p o k o iło t o jed n a k gło d u m ieszkaniow ego, gdyż równo
c z e ś n i e szybk o n a r a s t a ł y p o tr z e b y m ieszkaniowe l u d n o ś c i . Końcowe l a t a plan u s z e ś c i o l e t n i e g o b y ły p r z e c i e ż okresem kompletowania z a łó g e k s p lo a t a c y jn y c h w nowo wybudowanych z a k ł a d a c h .
Zmiany p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j, o k r e ś lo n e w uchwałach IX Plenum КС PZPR i I I Z ja z d u PZPR, n ie p r z y n i o s ł y oczekiw anych r e z u lt a t ó w , gdyż pozbawione b y ły kompleksowego c h a r a k t e r u . Korektom s t r u k t u r y n a k ła dów in w e s ty c y jn y c h i zamierzonym p r z e k s z ta łc e n io m p r o f i l u p r o d u k c ji n ie t o w a r z y s z y ły zmiany nadm iernie s c e n tr a liz o w a n e g o system u k i e r o wania gospodarkę o r a z r e z y g n a c ja z metod K s z t a łt o w a n ia stosunków spo
łe c z n y c h w łaściw y ch k o n c e p c j i " z a o s t r z a j ę c e j s i ę w a lk i k la s o w e j" i p o stu la to m wzmacniania " r e w o l u c j i c z u j n o ś c i " .
Zapoczętkowany w l a t a c h 1 9 4 8 -1 9 4 9 p r o c e s c e n t r a l i z a c j i systemu k iero w n ia gospodarkę narodowę s y s t e m a t y c z n ie n a s i l a ł s i ę w o k r e s ie planu s z e ś c i o l e t n i e g o , T r u d n o ś c i i d y s p r o p o r c j e , , k t ó r e u ja w n iły s i ę w toku r e a l i z a c j i p la n u , im p lik o w ały w z r a s t a ję c ę k o n c e n t r a c ję d ec y z j i na s z c z e b l u cen traln ym / P K P G /, ta z a ś wzmagała p o tr z e b ę operowa
n ia nakazem a d m in is tr a c y jn y m , ja k o narzędziem k ierow an ia zachowania
mi podmiotów g o s p o d a r c z y c h . Z b i ó r nakazowych wskaźników planu cen
t r a ln e g o s y s t e m a t y c z n ie s i ę r o z s z e r z a ł , u s i ł u j ę c - z d a le k o id ę c ę s z c z e g ó ł o w o ś c ię - regulow ać k o l e jn e z a k r e s y procesów g o s p o d a r c z y c h . P r z e d s i ę b i o r s t w a i terenowe organy a d m i n i s t r a c j i państwowej zalewane b y ły p ły n ę c ę z e s z c z e b l a c e n t r a ln e g o law in ę p o le c e ń , i n s t r u k c j i , z a -
rzędzeń i t p . W t r a k c i e d y s k u s j i nad tym systemem k ie r o w a n ia , k tó r a t o c z y ł a s i ę w l a t a c h 1 9 5 6 - 1 9 5 7 , s ł u s z n i e - choć n ie bez z ł o ś l i w o ś c i - s tw ie r d z o n o : " . . . S p r a w ę c z a su b y ło o g r a n ic z e n ie zmiany m ie js c a zam ie
s z k a n ia i r e g la m e n ta c ja p o d r ó ż y . B l i s k i wydawał s i ę d z ie ń , gdy z a p l a - nowane będę nawet w s z y s t k ie p r z e ja z d y tr a m w a jo w e ...". . O gran iczon e m o ż liw o ś c i r e g u l a c j i s z c z e b l a c e n t r a ln e g o powodowały, ż e n ierza dk o z a - r z ę d z e n ia b y ły wzajemnie s p r z e c z n e , c z y t e ż d o t y c z y ł y spraw b ła h y c h , p o z o s t a w ia ję c n ierozw ięzanym i problemy I s t o t n e d la g o s p o d a r k i .
Rozbudowany do n iew iarygodn ych g r a n ic system nakazów wymagał s tw o r z e n ia odpow iedniego układu ic h t r a n s m i s j i do n i s k i c h s z c z e b l i ż y c i a s p o łe c z n e g o i g o s p o d a r c z e g o . Mnożyły s i ę więc nowe r e s o r t y , c e n t r a l n e z a r z ę d y , k o m is je i k o m i t e t y . Z a t r u d n ie n ie w a d m i n i s t r a c j i państwowej szybk o w z r a s t a ł o , o e i ę g a j ę c w sto sun ku do l i c z b y m ieszk a ń -
143
ców poziom nienotowany и innych k r a ja c h d e m o k r a c ji ludowej 4 4 . Pod k o n iec 1955 roku M in is t e r s t w o Budownictwa Przem ysłowego i M i n i s t e r stw o Budowy M ia s t i O s i e d l i z a t r u d n i a ł y 27 t y s . pracowników ad m in i
s t r a c y jn y c h 45 t w samej Państwowej K o m is ji Planow ania G o sp o d arczeg o / b e z placówek teren o w ych / pracow ało o k o ło 1800 osób a
W o k r e s i e r e a l i z a c j i planu s z e ś c i o l e t n i e g o p o w s ta ła p a ra d o k s a ln a s y t u a c j a . T r u d n o ś c i g o s p o d a r c ze stym ulow ały c e n t r a l i z a c j ę system u k ie r o w n ia , ta z a ś - p rzy o g r a n ic z o n y c h z d o l n o ś c ia c h s z c z e b l a c e n t r a l nego do p r z e tw o r z e n ia i n f o r m a c j i na d e c y z ję - po tę go w a ła b a ła ga n i żywiołowy c h a r a k t e r procesów g o s p o d a r c z y c h . W ty ch warunkach zaanga
żowanie s p o łe c z n e g o aktywu P a r t i i i ZMP w r e a l i z a c j ę programów g o s po darczych n ie zawsze mogło p r z y n o s ić odpow iednie r e z u l t a t y . W p ra k ty c e fu nk cjon o w anie podstawowych o r g a n i z a c j i p a r t y jn y c h o g r a n ic z a n o do tzw . " u t e r e n a w ia n ia " uchwał wyższych i n s t a n c j i ^ r t y j n y c h , c z y t e ż zarzą dzeń a d m i n i s t r a c j i państwowej i g o s p o d a r c z e j .
Ujemny wpływ na p r o c e s y i n t e g r a c j i s p o łe c z e ń s tw a w yw ierała t e o r i a i p ra k ty k a k s z t a ł t o w a n ia stosunków s p o ł e c z n y c h , w y n ik a ję c a z "prawa z a o s t r z a j ą c e j s i ę w a lk i k l a s o w e j " . B ej następstwem b y ła i n t e n s y f i k a c j a c z ę s t o bezpodstawowych r e p r e s j i , d a le k o id ą c e o g r a n i c z e n i e w ol
n o ś c i słowa i swobód o b y w a te ls k ic h o ra z s z e r o k a i o p a r ta na b l i ż e j n ie o k r e ś lo n y c h k r y t e r i a c h i n t e r p r e t a c j a t a k i c h p o j ę ć , j a k : " t a j e m n i ca państwowa i s łu ż b o w a ", " s a b o t a ż " , "wróg l u d u " , c z y nawet " s z p i e g o s t w o " . Oawność ż y c i a p u b lic z n e g o z o s t a ł a poważnie o g r a n ic z o n a , za ś wszechwładza J e d n o s t e k i w ąsk ich kolektywów k ie r o w n ic z y c h deformowa
ł a k ie r o w n ic z ą r o l ę PZP R. Z a in ic jo w a n a w końcu 1949 roku p r a k ty k a
* *»
t
stu d io w a n ia a n k ie t p e r s o n a ln y c h p o zw a la ła za "wroga lu du " uznać k a ż d e g o , k to w s w o je j p r z e s z ł o ś c i n ie u s t r z e g ł s i ę momentów św iad czący ch 0 "nleklasowym pochodzeniu"*® . Stopn iow o k r y t e r i a " w r o g o ś c i" s ta w a - ł y s i ę rów n o cześn ie c o r a z b a r d z i e j g ro tesk o w e i a b su r d a ln e 3 . In scenizow ano pokazowe i przeprowadzano n iejaw ne p r o c e s y r z e c z y w is t y c h 1 pozornych " 3 a b o t a ż y s tó w * , " s z p i e g ó w " , czy “ wrogów l u d u " . W p r a k ty c e
" s a b o t a ż " mógł p o le g a ć na le k k o m y ś ln o ś c i, m arn o traw stw ie, n ie p r z e s t r z e g a n i u zasad d y s c y p l i n y p r a c y , c z y nawet p o z o s ta w ie n iu na biu rk u k a l k i m aszynowej. N ie b y ły to z ja w is k a m a r g in a ln e , a ic h s zc z y to w e n a tę ż e n ie przypada na l a t a 1 9 5 1 -1 9 5 2 . O c z y w i ś c i e , n ie można wy
k l u c z a ć , że u l u d z i n i e s ł u s z n i e skrzywdzonych r o d z i ł y s i ę odruchy r o z p a c z liw e g o p r o t e s t u . Z d r u g i e j s t r o n y za z ja w is k o symptomatyczne można uznać spadek i l o ś c i " s a b o t a ż y s t ó w " , k t ó r y n a s t ą p i ł po l i k w i d a c j i w 1955 ruku R e fe r a tó w Ochrony Przem ysłu w p r z e d s i ę b i o r s t w a c h .
S z c z e g ó l n i e destru k ty w n e s k u t k i p r z y n i o s ł a "w alka k la so w a " na w s i , g d z ie szybko p r z e k s z t a ł c i ł a s i ę z " w a lk i z k ą p i t a l i s t ą rolnym" - w walkę z każdym l e p i e j gospodarującym ch łopem . M o b iliz o w a n ie do " w a l-
1 5 0
k i z wrogami" i o ży w ia n ie " r e w o lu c y jn e j c z u j n o ś c i " wyzwalało w prak
t y c e ż y c i a s p o łe c z n e g o nowe z j a w i s k a , p o l e g a j ą c e na operowaniu tymi in stru m en tam i ja k o narzędziem rozwiązywania k o n f lik tó w o s o b i s t y c h . Mnożenie przykładów i n a j l e p i e j kadrowany o p is n ie j e s t ^ s t a n i e od
dać wpływu ty ch z ja w is k na a tm o sfe r ę ż y c i a s p o łe c z n e g o . P r a k t y c z na r e a l i z a c j a " t e o r i i z a o s t r z a j ą c e j s i ę w a lk i k la s o w e j" o b fito w a ła n ie t y l k o w p i e r w i a s t k i i r r a c j o n a l n e , l e c z rów nocześnie s p e ł n i a ł a f u n k c je t łu m ie n ia p o t e n c ja ln e g o p r o t e s t u s p o łe c z e ń stw a p rze ciw cha
r a k te r o w i ó w czesn ej p o l i t y k i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e j . Zjawiskom tym próbowano p r z e c i w d z i a ł a ć w p o cz ą tk a ch 1955 r o k u . Uchwały I I I Plenum КС PZPR p ostulow an y w y k o r z e n ie n ie samowoli i wypaczeń w pracy UB oraz p rzy w ró cen ie le n in o w s k ic h zasad d em o k r a cji w e w n ą trzp a rty jn ej 52 . P r o c e s l i k w i d a c j i wypaczeń o k a z a ł s i ę jedn ak z n a c z n ie t r u d n ie j s z y i d łu g o tr w a ły n iż .p r z y p u s z c z a n o .
Bezpodstawne i n iezgo dn e z prawdą by ło by s t w i e r d z e n i a , że w s y s tem ie k s z t a ł t o w a n ia podstaw s p o łe c z n y c h w l a t a c h planu .- s z e ś c i o l e t n i e go operowano w y łą c z n ie bodźcami negatywnymi. P ra k ty k a p o l i t y c z n a w tym o k r e s i e s tw o r z y ł a również rozbudowany system bodźców moralnych o c h a r a k t e r z e pozytywnym. W sp osó b celowy i godny ap ro b a ty krzewiono k u l t i legen dę p o św ię c e n ia i o f i a r n o ś c i j e d n o s t k i w p r a c y , u rz ec zy w i
s t n i a j ą c e j planowane p r z e k s z t a ł c e n i a s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e . Bez k u l tu d la przodownika pracy i o f i a r n o ś c i m ło d zieży l u d z ie n ie s t w o r z y l i by t e g o , ćo w t y c h , n ie z m ie r n ie trudnych warunkach z o s t a ł o dokonane.
L ic z n e św iadectw a te g o k u lt u są r o z s ia n e w l i t e r a t u r z e s o c r e a l i s t y c z n e j , p r a s i e c o d z ie n n e j o ra z w s y s te m ie nagród i w y ró ż n ień . O żyw iając u d z i a ł m ło d z ie ż y w r e a l i z a c j i ’ plan u s z e ś c i o l e t n i e g o operowano m .in . h a słem : " k t o odważny, n ie lę k a s i ę p r z e s z k ó d , komu d r o g i j e s t rozkwit O jc z y z n y - na n a jw a ż n ie js z e p o s t e r u n k i budownictwa” . Związek M ło d z ie ży P o l s k i e j , o g ł a s z a j ą c po uchwałach I I Z ja z d u PZPR /m a rz e c 1954 r . / z a c i ą g m ło d z ie ż y do p ra c y w PGR, p o s łu g iw a ł s i ę ta k im i h a s ła m i: " L i k w id a cja odłogów , nowy c i o ^ d l a wrogów", "Zbudowaliśmy jedn ą s ta lo w ą , zbudujemy drugą chlebow ą" . Te metody k s z t a ł t o w a n ia świadom ości s p o ł e c z n e j m u s ia ł y , z w ła s z c z a u l u d z i m łodych, kreować w rażenie u c z e
s t n i c t w a w p r z e o b r a ż e n ia c h o przełomowym zn a czen iu d la h i s t o r i i k ra
j u .
Z ad a n ia planu s z e ś c i o l e t n i e g o n ie z o s t a ł y wykonane. Podczas gdy w s k a ź n ik i d o ty c z ą c e nakładów /w a r t o ś ć nakładów in w e s ty c y jn y c h , wzrost z a t r u d n i e n i a / b y ły z b liż o n e do planow anych, to uzyskane e f e k t y - w p o s t a c i w z ro stu dochodu narodowego i s p o ż y c ia - k s z t a ł t o w a ł y s i ę na po zio m ie z n a c z n ie niższym od z a ło ż o n e g o w p l a n i e / T a b e l a nr 4 / . N ie k o r z y s tn a r e a l c j a pomiędzy dokonanymi nakładami a uzyskanymi e f e k t a mi z n a c z n ie s i ę p o g ł ę b i a , j e ż e l i a n a l i z ę wykonania planu s z e ś c i o l e t -
151
n ieg o W zbogacić o i n t e r p r e t a c j ę zaw artych w p o n i ż s z e j t a b e l i w skaźn i
ków e t a t y s t y c z n y c h .
T a b e la nr 4 PODSTAWOWE WSKAŹNIKI WYKONANIA PLANU SZEŚCIOLETNIEGO
Lp. W y s z c z e g ó ln ie n ie Oednostka
miary P la n Wykonanie
1 2 3 " 4 5
1 . W zrost dochodu narodowego w 1955 r.w sto su n ku do roku
1949
%
1 1 2 ,3 8 3 , 42 . W zrost s p o ż y c ia per c a p i t a
w 1955 r . w sto su n k u do
%
5 0 -6 0 3 0 ,0roku 1949
3 . W zrost p r z e ć . p ł a c y r e a l n e j
w gospod .u s p o ł e c z n i o n e j w % 40 4 , 0
1955 r .w sto su n ku do 1949 r . 4 . W zrost prod .przem y sło w ej w
%
158 170 31955 r . w sto su n ku do 1949 r . 5 . W zrost g l o b a l n e j p r o d u k c ji
r o l n e j w 1955 r . w sto su n k u
do 1949 r .
%
50 136 . W zrost z a t r u d n ie n ia w g o s p o
da rce u s p o łe c z n io n e j
%
60 6 2 ,87 . W artość g lo b a ln y c h nakładów in w e s ty c y jn y c h w l a t a c h
1 9 5 0 -1 9 5 5 mld z ł 1 9 8 ,5 1 8 9 ,4
Ź r ó d ł o : Ustawa o 6 - l e t n i m p l a n i e . . .op . c i t - . , s s . 1 5 8 , 1 8 6 , 18 8 ; 2 0 3 ; S t a t y s t y k a I n w e s t y c j i i Budownictwa, z . 3 /1 9 5 6 r . , o p . c i t . , s . 2 ; R o ln ic z y R o c zn ik S t a t y s t y c z n y 1 9 4 5 - 1 9 6 9 , , o p . c i t . , s . 2 8 ; R o czn ik S t a t y s t y c z n y 1 9 7 6 , s . XXXIV; K . R y ć . S p o ż y c ie a w z r o st g o sp o d a r c zy P o l s k i , Warszawa 1 9 6 9 , s . 1 0 4 - 1 1 9 ; R o c zn ik S t a t y s t y c z n y Przem ysłu 1 9 4 5 - 1 9 6 5 , o p . c i t . , s . 1 3 0 . O b l i c z e n i a w ła s n e . Ceny z 1950 r . / d l a p o z . 1 , 2 i 7 / .
R z e t e l n o ś ć wykazanego w t e j 't a b e l i w skaźnika w zrostu- dochodu na
rodowego o 83,4% j e s t w ą t p liw a . Znaczne n a s i l e n i e procesów m i g r a c y j
nych i w z r o s t s t o p n i a a k t y w i z a c j i zawodowej lu d n o ś c i b y ły m .i n . cz yn nikami sty m u lu ją c y m i s z y b k i p r z e b ie g procesów przesu w an ia c z ę ś c i d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j poza s f e r ę g o sp o d a rstw domowych. W z r a s ta ją c e n a s i l e n i e ty ch procesów s z t u c z n i e p o d n o s i w skaźnik w z ro stu dochodu narodowego i s p o ż y c ia ^ . W ten sam sp osó b na podany w skaźn ik wzro
s t u dochodu narodowego o d d z ia ły w u je z a s to s o w a n ie układu cen z 1950 roku . Pon adto p r z y to c z o n y w skaźnik w z ro stu dochodu narodowego n ie uw zględnia negatywnych zmian j a k o ś c i dóbr komsumpcyjnych i in w e s t y cy jn y c h .
Wykazany na p o d sta w ie szacunków K . R y c ia yyzrost s p o ż y c ia per c a p i t a o 30% w y n ika ł ze w z ro stu a k t y w i z a c j i zawodowej l u d n o ś c i oraz
1 5 2
znaczn ego n a s i l e n i a m i g r a c j i ze w si do m i a s t . Ponieważ p r o c e sy m igra
c y jn e powoduję zmiany s t a t y s t y c z n e g o obrazu s p o ż y c i a , n ie majęce p e ł nego o d z w ie r c ie d le n ia w zmianach f a k ty c z n y c h , to wskaźnik ten j e s t n ie c o zaw yżony. Poziom te g o wskaźnika k s z t a ł t o w a ł s i ę ta k ż e pod wpły
wem w z ro stu wydatków na a d m i n i s t r a c ję państwowę. W zrost ty ch wydatków t y l k o w pewnym z a k r e s ie powoduje fa k ty c z n y w zrost s p o ż y c ia na Je d n e go m ie s z k a ń c a . W o k r e s i e planu s z e ś c i o l e t n i e g o w zrost s p o ż y c ia miał przy tym c h a r a k t e r nierów nom ierny, gdyż w yraźnie k o r z y s tn e je g o zmia
ny n a s t ę p i ł y w 1950 roku i w l a t a c h 1 9 5 4 - 1 9 5 5 .
W ę t p liw o ś c i bu dzi powszechny c h a r a k te r w zrostu s p o ż y c ia w s p o ł e c z e ń s t w i e . W ro d z in a c h pozbawionych m o ż liw o ś c i w zrostu a k t y w i z a c ji zawodowej i utrzymywanych p r z e z za tr u d n io n y c h w niepreferow anych szybkim wzrostem p ł a c d z ie d z in a c h g o s p o d a r k i, n a s t ę p i ł bowiem wyraź
ny spadek s p o ż y c i a . P o d k r e ś l i ć ta k ż e n a le ż y c z ę śc io w ę iz o m o r f ic z n o ś ć w zrostu s p o ż y c ia i poprawy warunków bytu s p o ł e c z e ń s t w a . Warunki te z m ie n ia ły s i ę n ie t y l k o w wyniku w zrostu s p o ż y c i a , l e c z ta k ż e pod wpływem w z ro stu cz a su p r a c y , z a k resu dojazdów do pracy i s z y b k ie g o w zrostu z a t r u d n ie n ia k o b i e t - p r zy równoczesnym wysokim p r z y r o ś c ie n atu raln ym . W warunkach g ł ę b o k i e j p r e s j i i n f l a c y j n e j na rynku konsum- pcyjnym , k t ó r a występow ała w z a s a d z ie p r z e z c a ł y o kres planu s z e ś c i o l e t n i e g o , s z a c u n k i w zrostu p ła c y r e a l n e j sta n o w ię pozbawione i s t o t n ej w a r t o ś c i poznawczej i g r a s z k i s t a t y s t y c z n e .
W l a t a c h 1 9 5 0 -1 9 5 5 uruchomiono p ro d u k c ję w ie lu nowych wyrobów, z w ła s z c z a
w przemyśle
maszynowym i chemicznym. Mimo Jednak poważnego w zrostu p r o d u k c ji p r ze m y sło w e j, z ad a n ia planu w tym z a k r e s ie n iezo
s t a ł y wykonane. P r z y to c z o n y w T a b e l i nr 4 w skaźnik w zrostu p r o d u k c ji g l o b a l n e j przem ysłu o 170,3% p r z e d sta w ia zdeformowany obraz dynamiki w zrostu fiz y c z n y c h j e j rozm iarów . R z e c z y w is ty w zrost p r o d u k c ji p r z e - mysłowej w tym o k r e s i e n ie b y ł bowiem wyższy n iż 120-130% 56 . Za t r a f n o ś c i ę te g o w skaźnika wykonania planu s z e ś c i o l e t n i e g o przemawia ta k ż e n ie z r e a l iz o w a n ie zadań planu w z a k r e s ie w zrostu p r o d u k c ji w ie
l u wyrobów przemysłowych . W zrost p r o d u k c ji przemysłowej uzyskano głó w n ie w s t a r y c h z a k ł a d a c h . U d z ia ł nowozbudowanych.zakładów w p r o - d u k c j i przem ysłow ej w 1955 roku w y n o s ił bowiem t y l k o . o k o ł o 8% cp .
Niewykonanie z a ło ż e ń planu s z e ś c i o l e t n i e o o w z a k r e s ie wydatków in w e s ty c y jn y c h / T a b e l a nr 4 / spowodowane z o s t a ł o spadkiem w a r to ś c i i n w e s t y c j i prywatnych w r o l n i c t w i e w l a t a c h 1 9 5 1 - 1 9 5 4 . Podczas gdy p lan państwowych wydatków In w e s ty c y jn y c h z o s t a ł n ie z n a c z n ie p r z e k r o c z o n y , uzyskane e f e k t y rzeczowe b y ły z n a c z n ie n i ż s z e od przewidywa
n y c h . Z o g ó ln e j l i c z b y przewidywanych planem 1425 nowych obiektów i n - w e ą ty cy jn y ch - wybudowano lu b r o z p o c z ę to budowę za le d w ie o k o ło 7 0 0 . W prze m y śle plenowanę w a r to ść nakładów in w e s ty c y jn y ch przekroczon o
153
о
8%,
Z 210 kluczowych o b iek tó w in w e s ty c y jn y c h przem ysłu uruchomiono lub r o z p o c z ę t o budowę 143 z ak ład ó w . S t o p i e ń r e a l i z a c j i p o z o s t a ły c h 630 zakładów przemysłowych b y ł j e s z c z e n iż s z y 59 .R o z b i t e p r z e z k o l e j n e m o d y fik a c je P la n u S z e ś c i o l e t n i e g o pow iąza
n ia elementów programu in w e s ty c y jn e g o determ in ow ały s ł a b e w y k o r z y s ta n ie z d o l n o ś c i prod u kcy jn ych nowych za k ła d ó w . Ponadto wśród z r e a l i z o wanych obiektów in w e s ty c y jn y c h b y ły i t a k i e , k t ó r e n igd y n ie z o s t a ł y w ykorzystan e / j a k np. p o r t rze cz n y na W iś le w Nowej H u c i e / . W w ie lu przypadkach z a k ł a d y , k tó r y c h budowa z o s t a ł a zapoczątkow ana lub t e ż zakończona w o k r e s i e P lanu S z e ś c i o l e t n i e g o ! o s i ą g n ę ł y p e łn e z d o l n o ś c i p ro d u k cy jn e d o p ie r o w l a t a c h 1 9 5 9 - 1 9 6 5 .
D ziałow a s t r u k t u r a nakładów in w e s ty c y jn y c h d o ść w yraźn ie o d b ie g a ł a od z a ło ż e ń planu / T a b e l a nr 5 / . P rz y p r z e k r o c z e n iu planowanych wy
datków in w e s ty c y jn y c h w p r z e m y ś le , g o s p o d a r c e komunalnej i budow n ict
wie mieszkaniowym o ra z w p o z y c j i “ inne /г а .i n . obrona narodowa/ - n ie wykonano planu w p o z o s t a ły c h d z i a ł a c h g o s p o d a r k i narodowej 60 .
T a b e la nr 5 FAKTYCZNA I PLANOWANA DZIAŁOWA STRUKTURA PAŃSTWOWYCH WYDATKÓW INWES-
TYCY3NYCH PLANU SZEŚCIOLETNIEGO
/w
%%/
L p . D z i a ł g o s p o d a r k i narodowej S t r u k t u r a
planowana z re a liz o w a n a
1 5 5 4
Razem 1 0 0 ,0 100л0
w tym :
1 . P rzem y sł i budownictwo 4 5 , 4 4 9 ,7
2 . R o ln ic tw o i l e ś n i c t w o 1 1 ,9 1 0 ,2
3 . T r a n s p o r t i ł ą c z n o ś ć 1 4 ,9 1 2 ,1
4 . O brót towarowy 4 , 2 3 , 8
5 . U r z ą d z .k u l t u r a l n e i s o c j a l n e 8 , 8 5 , 0 6 . Gospodarka komunalna i budow
n ictw o m ieszkaniowe 1 1 ,5 1 3 ,6
7 . Inne d z i a ł y 3 , 3 5 , 6
Ź r ó d ł o : S t a t y s t y k a I n w e s t y c j i i Budownictwa, z . 3 / 1 9 5 6 , o p . c l t . , s . 2 ; Ustawa o p l a n i e 6 - l e t n i m . . . , o p . c i t . , 8 . 1 8 6 .
Podobne o d c h y le n ia w ystępow ały w s t r u k t u r z e nakładów in w e s ty c y jn y c h w p r z e m y ś le , g d z ie p r z e k r o c z e n ie plan u wydatków in w e s ty c y jn y c h w przem yśle maszynowym i h u t n ic t w ie odbyło s i ę kosztem p o z o s t a ły c h g a ł ę z i . U d z ia ł h u tn ic tw a w o g ó ln y c h n akładach in w e s ty c y jn y c h przem ysłu
1 5 4
w y n o s ił 22%, podczas gdy z a ł o ż e n i a planu s z e ś c i o l e t n i e g o przewidywa
ł y , że n ie b ę d z ie on w ię k s z y n iż 19%. F a k ty c z n e nakłady in w e s ty c y jn e w h u t n ic t w ie w y n io s ły 1 7 ,5 mld z ł , t j . o ponad 16% w ię ce j od p rzew i
dywanych planem . W wyniku ty ch nakładów n ie uzyskano jednak planowa
nych efe k tó w rzeczowych .
Zad a n ia plan u s z e ś c i o l e t n i e g o w z a k r e s ie w zrostu z a t r u d n ie n ia w g o sp o d a rc e u s p o łe c z n io n e j z o s t a ł y n ie z n a c z n ie p rze kro czo n e /T a b e la nr 4 / . W l a t a c h 1 9 5 0 -1 9 5 5 z a t r u d n ie n ie w gospo darce u s p o łe c z n io n e j w z r o s ło o ponad 2 min o s ó b . Osobnym problemem badawczym j e s t odpo
wiedź na p y t a n i e , w jak im s to p n iu uzyskany w zrost z a t r u d n ie n ia w go
sp o d a rce u s p o łe c z n io n e j w y n ika ł z p r z e m ie sz c z e n ia u k r y te g o bezrobo
c i a w r o l n i c t w i e w u k r y te b e z r o b o c ie w przem yśle i a d m i n i s t r a c j i . O lbrzym ie n a tę ż e n ie procesów m i g r a c j i ze w si do m ia s t a , operowa
n ie skróconym i formami k s z t a ł c e n i a zawodowego, udane próby s tw o r z e n ia now ej, ludowej i n t e l i g e n c j i o ra z wysuwanie p r zo d u ję cy c h r o b o t n i
ków na k ie r o w n ic z e sta n o w isk a b y ły czynnikam i o tw ie r a Ję c y m i nowe perspektyw y awansu s p o łe c z n e g o d la s e t e k t y s i ę c y l u d z i . R e a l i z a c j a
planu s z e ś c i o l e t n i e g o s tw o r z y ła t e ż nowe m o ż liw o śc i d la kreowania o sobow ości c z ł o w i e k a , świadomość ty ch m o ż liw o śc i j e s t powszechnie o - becna w l ic z n y c h pa m iętn ik ach rob o tn ik ó w , pośw ięconych temu o k r e s o w i.
W t e j samej p ł a s z c z y ź n i e p r z e k s z t a ł c e ń p sy c h o sp o łe c z n y c h równie i s t o t n e b y ły zmiany w w arstw ie m otywacyjnej i e m o c jo n a ln e j. Ambitne z a d a n ia , j a k i e s t a w i a ł p la n s z e ś c i o l e t n i , k o n t r a s t u j ą c e z o g r a n ic z o nymi m ożliw ościam i ic h r e a l i z a c j i i powszechnie niskim poziomem ż y c i a l u d n o ś c i o ż y w ia ły , z w ła s z c z a wśród m ło d z ie ż y , s p o łe c z n e / k o l e k - tywne/motywy postępow an ia o ra z w yzw alały emocje b l i s k i e ideom budowy s o c j a l i z m u . Z a s łu g ę s p o łe c z n e g o aktywu p a r t y jn e g o i ZMP by ło um iejęt
ne p o d sy c a n ie ty ch z j a w i s k . O t w a r c ie , czynnych poprzedn io w o g r a n i
czonym s to p n iu kanałów pionowej r u c h liw o ś c i s p o ł e c z n e j i powszechne
go d o stę p u do n ie k tó r y c h urządzeń i n f r a s t r u k t u r y s p o ł e c z n e j / o ś w i a t a , s łu ż b a z d r o w i a /, pobudzało t e n d e n c je do e g a l i t a r y z a c j i s p o łe c z e ń s tw a . W o k r e s i e plan u s z e ś c i o l e t n i e g o w z r o sła l ic z e b n o ś ć w ie lk o p r z e m y sło wej k l a s y r o b o t n i c z e j . L ic z b a zatru d n io n y ch w przem yśle c iężk im o - s i ą g n ę ł a w 1955 roku 1 , 8 min osób i b y ła w iększa o prawie 700 t y s . osób n iż w roku 1949 ®2 .
Z d r u g i e j s t r o n y w tym samym o k r e s i e m iały m i e j s c e , c h o c ia ż w z n a c z n ie m n ie js z e j s k a l i , negatywne z ja w is k a s p o ł e c z n e . W wyniku bez
podstawnych r e p r e s j i s z a n se rozwoju w ie lu l u d z i z o s t a ł y zfehamowane.
Nadmierne c e n t r a l i z a c j a i b i u r o k r a t y z a c ja system u kierow an ia r o d z i ł a negatywne s t e r e o t y p y awansu zawodowego, p r z y p i s u ją c z b y t w i e l k i i n i e u z a s a d n i o n y 'p r e s t i ż s p o łe c z n y k a r i e r z e u r z ę d n ic z e j i p o z y c j i w
155
s y s te m ie sprawowania w ła d z y . P r o c e s k s z t a ł t o w a n ia s i ę k l a s y r o b o t n i
c z e j w nowych o środ kach przemysłowych n ie p r z e b i e g a ł a n i ła t w o , a n i b e z b o le ś n ie i w pewnym z a k r e s ie t o w a r z y s z y ły mu t a k ż e z ja w is k a p a t o l o g i c z n e . N a p i ę c i a , k t ó r e u ja w n ia ły s i ę w r e a l i z a c j i planu s z e ś c i o l e t n i e g o , w ytw arzały n a tu r a ln ą te n d e n c ję w d z i a ł a l n o ś c i o r g a n i z a c j i i i n s t a n c j i p a r ty jn y c h w s z y s t k ic h s z c z e b l i , do zajmowania s i ę s p r a wami c z ło w ie k a , g łó w n ie z punktu w id z en ia wykonywania zadań produk
c y jn y c h .
Znacznym o s ią g n ię c ie m te g o o k resu b y ło z d o b y c ie dośw iadczeń w planowaniu o ra z r e a l i z a c j i o lb rz y m ic h i z ło ż o n y ch programów in w e s ty c y j n y c h , N ie i s t n i e j e Jednak żaden samoczynny mechanizm t r a n s m i s j i dośw iadczeń p r z e s z ł o ś c i , z w ła s z c z a wówczas, gdy m ie js c e h i s t o r i i z a j muje m i t o l o g i a , czy prymitywna h a g i o g r a f i a .
Zbudowano w ie le nowych zak ład ó w , uruchomiono p r o d u k c ję nowych wy
robów, r o z w in ę ły s i ę nowe g a ł ę z i e g o s p o d a r k i . Zapoczątkowano p r z e k s z t a ł c e n i e s t r u k t u r y g o s p o d a r k i k r a j u , p r zy czym pozytywna ocena ic h kierun ku n ie u le g a w ą t p l i w o ś c i . Rów nocześnie jed n a k z prze d sta w io n y ch p o p rzed n io powodów o gó ln a e fe k ty w n o ść programu in w e s ty c y jn e g o b y ła n i s k a , a s t o p i e ń w y k o r z y s ta n ia nowych z d o l n o ś c i p rod u k cy jn ych n i e w i e l k i . Dopuszczono do d e k a p i t a l i z a c j i m ajątku prod u k cy jn eg o w tak ważnych d l a popytu konsum pcyjnego d z ie d z in a c h g o s p o d a r k i, ja k r o l n i c tw o , przem ysł l e k k i i r o ln o -s p o ż y w c z y ,
D e ż e l i h i s t o r i a ma p o le g a ć na d i a l o g u z p r z e s z ł o ś c i ą , to j e j o - ceny n ie mogą być budowane p o p rzez p r o s t ą r e j e s t r a c j ę o s i ą g n i ę ć , l e c z muszą wynikać z py tań o s z a n s e r o z w o ju , k t ó r e n ie z o s t a ł y w y k o r z y s ta -
* *« .
n e, o tę c z ę ś ć w y s iłk u s p o ł e c z n e g o , k t ó r a z o s t a ł a zmarnowana.
156
