Pamięć historyczna a elementy tożsamości oraz niektóre aspekty kapitału kulturowego i społecznego młodzieży z Cieszyna i Czeskiego Cieszyna
Motto: Jak daleko stąd, jak blisko1.
Mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego w szczególny sposób są przywiązani do pa- miątek historycznych, mających zarówno materialny, jak i symboliczny wymiar, a pozostawionych przez dalekich i bliższych przodków. Wybitny polski socjolog, Jan Szczepański, którego pomnik góruje w centrum Ustronia, powiedział: „Ko- rzeniami wrosłem w ziemię”2 cieszyńską i nic nie zmieni tego faktu. Należy pa- miętać, że między rokiem 1918 a 1945 mieszkańcy tego regionu cztery razy zmie- niali obywatelstwo. Najpierw byli poddanymi Cesarstwa Austro-Węgierskiego, później weszli w skład państwa polskiego, następnie przemocą zostali wcieleni do hitlerowskich Niemiec i w końcu, po zakończeniu II wojny światowej, otrzy- mali ponownie obywatelstwo polskie, choć nie wszyscy, gdyż Zaolzie przypadło Czechom. Sięgając w jeszcze bardziej zamierzchłą przeszłość, widzimy Księstwo Cieszyńskie w rękach dynastii Piastów, Luksemburgów, a później Habsburgów.
Przynależność państwowa była więc dla ludności z tego obszaru historycznie zmienna. Korzenie „tutejszości” stanowiły dla niej podstawową wartość nadrzęd- ną, gdyż ta nie była poddana zmianom. Źródłem poczucia tożsamości narodowej są zatem cztery wartości: pamięć o przeszłości, zasiedlona ziemia, gwara cieszyń- ska i język polski, jako znacząca kategoria symboliczna.
Pamięć o przeszłości przechowywana przez jednostki i zbiorowości, czy też grupy, jest od siebie wzajemnie uzależniona. Zależy ona do interakcji społecznych między jednostkami, grupami, pokoleniami, roli autorytetów, działalności pro-
1 Tytuł fi lmu polskiego z 1972 roku, w reżyserii Tadeusza Konwickiego.
2 J. Szczepański, Korzeniami wrosłem w ziemię, Poznań 1993.
pagandowej aktualnych władz. Wektory wpływów są trudne do wyizolowania, a nadrzędność, równorzędność czy podrzędność wynikają ze stanowiska meto- dologicznego badaczy tego zagadnienia. Ciągi pamięci indywidualnej i zbiorowej wg Holbwachsa mają charakter społeczny i zamykają się w trzech pokoleniach3. Natomiast Assmann ma na ten temat odmienne zdanie. Uważa, że ciągi pamięci indywidualnej i zbiorowej sięgają w bardzo daleką przeszłość. To drugie stano- wisko wydaje się adekwatne w przypadku mieszkańców Śląska Cieszyńskiego, którzy jako zbiorowość zadbali o pamiątki z przeszłości w archiwach miejskich, sięgające czasów średniowiecznych. Muzeum Miejskie w Cieszynie przechowuje zabytki kultury średniowiecznej i późniejsze, stanowiące bogate źródło dla ba- dań przeszłości Cieszyna, a Książnica Cieszyńska zgromadziła ogromne zbiory manuskryptów, rękopisów i ksiąg od średniowiecza do czasów współczesnych w różnych językach. Część tych zbiorów pochodzi z rąk prywatnych XIX-wiecz- nych kolekcjonerów, którzy byli mieszkańcami Cieszyna.
Pamięć historyczna, świadomość historyczna jest z punktu widzenia semio- tyki właściwością niedziedziczną, gdyż tworzona jest przez kulturę, w której jed- nostki i społeczności funkcjonują4. Jest ona kształtowana przez socjalizację pier- wotną, wtórną, w interakcji z jednostkami i grupami, zdobywa się ją w drodze wykształcenia i ciągłego uaktualniania oraz modyfi kowania, korzystając z róż- nych mediów. Spontaniczne kultywowanie pamięci historycznej wynika z po- trzeby samookreślenia — kim jestem. Im wyższa świadomość historyczna, tym większa potrzeba poszukiwania źródeł przeszłości, tym wyższy poziom zgroma- dzonej wiedzy.
Na ogół historycy są zgodni co do tego, że historia jako nauka obiektywnie ocenia fakty i zdarzenia, jeżeli nie kieruje nią tzw. aktualna poprawność politycz- na. Jednak zawsze ocena ta jest naznaczona piętnem wpływów kontekstu epoki.
O tym pisze Dithley, myśliciel niemiecki, dla którego historia jako nauka, a także społeczna oraz indywidualna pamięć historyczna, są niezbywalnymi trwałymi wartościami społecznymi konsolidującymi narody5.
Natomiast nienaukowe poglądy jednostek czy grup o przeszłości obarczone są często mitycznymi czy nieprawdziwymi faktami, uwzględniającymi potrzeby upiększania, uszlachetniania przeszłości dla uzasadnienia pryncypiów ideowych, które związane są z poczuciem tożsamości narodowej. Nie ma w tym stanowisku nic złego, gdyż celem jest zwartość i konsolidacja grupy społecznej. Dla przy- kładu zacytować można tu legendę o trzech braciach: „Roku 810 wiaropodobne założenie miasta Cieszyna przez synów Leszka III króla polskiego. Trzej bracia książęta, Bolko, Leszko i Cieszko zeszli się po długiej wędrówce przy tem źródle
3 M. Holbwachs, Społeczne ramy pamięci, przeł. M. Król, Warszawa 1969.
4 J. Łotman, Uniwersum umysłu. Semiotyczna teoria kultury, przeł. B. Żyłko, Gdańsk 2008.
5 Z. Kuderowicz, Myśli i ludzie. Dilthey, Warszawa 1967, s. 27.
i ciesząc się zbudowali na pamiątkę miasto, które miano Cieszyn otrzymało”6. Wątek ten znajduje się w Kronice Długosza, ale nie ma na to wiarygodnych ma- teriałów historycznych. W roku 1868 ustawiono przy owym źródle neogotycką altankę, a tablice na niej umieszczone zawierają tekst tej legendy w języku pol- skim i łacińskim.
Ważną rolę w utrwalaniu poczucia związku jednostek i zbiorowości z pamięcią historyczną odgrywa dbałość o miejsca pamięci. Miejscami pamięci, kojarzony- mi ze starożytnym pojęciem genius loci, mogą być nie tylko rzeczywiste miejsca historyczne i zabytki architektoniczne, ale także budowle i pomniki poświęcone ważnym zdarzeniom historycznym, archiwa i biblioteki, muzea czy nazwy ulic i placów. Jednakże istnieją dwa pryncypialne warunki uzasadniające sens trwania pamięci historycznej: język naturalny grupy oraz terytorium, na którym jest ona osiedlona. Diaspory wskazywałyby na to, że dominantą zachowania tożsamości narodowej jest jednak język naturalny. Istotnym dowodem dla uzasadnienia tej tezy jest polska ludność zamieszkująca Zaolzie, która pod względem kulturalnym jest najaktywniejszą mniejszością narodową w Czechach7. Na Zaolziu funkcjonu- ją polskie szkoły, stowarzyszenia, prasa, księgarnie i teatr grający sztuki w języku polskim.
Śląsk Cieszyński po wygaśnięciu dynastii piastowskiej (1653 r.) utracił kontakt z królestwem polskim i dostał się w sferę wpływów obcych monarchii z zacho- du i południa Europy. Jednakże ludność tu zamieszkała nie utraciła kontaktów z kulturą polską właśnie dzięki językowi i tradycji historycznej. Kult nauki w tym regionie, widoczny do dzisiaj, przejawia się w szkolnictwie podstawowym, śred- nim i wyższym. W Cieszynie działają towarzystwa naukowe, drukarnie, wydaw- nictwa naukowe i prasowe. Miasto to może się poszczycić licznymi stowarzy- szeniami o charakterze kulturalnym, społecznym, młodzieżowym, sportowym, co związane jest z wysokim kapitałem społecznym i kulturowym, jaki posiadają mieszkańcy tego regionu, a potwierdzają to badania statystyczne8. Kultura two- rzenia i rozwijania stowarzyszeń pozarządowych ma bogatą tradycję sięgającą monarchii habsburskiej, kiedy to władze lokalne posiadały dużą autonomię.
Pogranicze części Śląska Cieszyńskiego, należące obecnie do Czech, określane jest nazwą Zaolzia, do którego należy Czeski Cieszyn, natomiast sam Cieszyn jest częścią Śląska Cieszyńskiego w obrębie Polski. Istotne zatem wydaje się porówna- nie poglądów i zachowań młodzieży, którą dzieli fi zycznie i horyzontalnie jedna
6 W. Sosna. Cieszyn, Warszawa 1983, s. 5.
7 J. Szymeczek, Społeczno-kulturowy kapitał polskiej społeczności na Zaolziu, [w:] Dziedzictwo kulturowe jako klucz do tożsamości, red. H. Rusek, A. Pieńczak, J. Szczyrbowski, Cieszyn-Kato- wice-Brno 2010.
8 B. Dyczek, Kapitał kulturowy i społeczny młodzieży na Śląsku Cieszyńskim, Wrocław 2014 (nieopublikowana praca doktorska) lub A. Sułek, Doświadczenie i kompetencje obywatelskie Po- laków, [w:] Diagnoza społeczna 2009, red. J. Czapiński, T. Panek, Warszawa 2009, s. 265; Badania ankietowe w ramach projektu CieszLab (marzec 2009).
ulica, natomiast w porządku diachronicznym różnica przebiega w sferze histo- rycznej i kulturowej, gdyż jedni wychowują się w rzeczywistości i historii polskiej, a drudzy — czeskiej. Należy pamiętać, że granica między Cieszynem a Czeskim Cieszynem została otwarta wraz z wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, czyli 1 maja 2004 r. W badaniach wzięła udział młodzież ucząca się w gimnazjum z językiem polskim w Czeskim Cieszynie9 oraz w II Liceum Ogólnokształcącym w Cieszynie10.
W badaniach zaobserwowano wyraźny wpływ historii, pamięci historycznej i kultury kraju na kapitał kulturowy i społeczny młodzieży11. Pamięć historyczna ma różne znaczeniowe wymiary w ujęciu socjologicznym. J. Topolski kojarzy ją z ludzką świadomością indywidualną i zbiorową, na którą składa się efektyw- na wiedza historyczna oraz kompleks wyobrażeń o przeszłości wraz z systemem wartości jej towarzyszącym12. Świadomość historyczna posiada treści żywe, wpływające na postawy społeczne i polityczne. Bywa, że świadomość historyczna przybiera postać zmitologizowaną, złożoną z prawdy i fałszu, co jest wykorzy- stywane przez polityków w walce o wpływy. Ta zmitologizowana świadomość historyczna jest przyjmowana przez społeczeństwo na zasadzie wiary w auto- rytety, a nie wynika z rzetelnej wiedzy historycznej. Świadomość historyczna młodzieży na Śląsku Cieszyńskim przybiera postać funkcjonalną, gdyż badania kapitału kulturowego i społecznego wskazują na związek zachowań i poglądów z przeszłością.
Dla celów badawczych kapitał kulturowy zdefi niowano jako kompetencje kulturowe (na podstawie postaci ucieleśnionej w koncepcji kapitału kulturowe- go Bourdieu13) oraz językowe (na podstawie koncepcji kodów rozbudowanego oraz ograniczonego w teorii Bernsteina14). W tym artykule podjęto tylko nie- które aspekty kompetencji kulturowych oraz kapitału społecznego. Kompetencje kulturowe zostały zdefi niowane jako dwuwymiarowe uczestnictwo w kulturze.
Pierwszy wymiar to wymiar deklaratywny, drugi zaś dotyczy wartości. W przy- padku kapitału kulturowego omówiony zostanie tylko wymiar deklaratywny.
Natomiast w opisie kapitału społecznego istotne będą struktura aktywności for- malnej oraz rodzaje organizacji formalnych.
9 W czeskim systemie szkolnictwa jest to czteroletnia szkoła odpowiadająca polskiemu li- ceum.
10 Badania trwały od października 2012 r. do stycznia 2013 r.
11 Z racji ograniczeń wydawniczych w artykule zostaną omówione tylko niektóre aspekty ka- pitału społecznego oraz kulturowego.
12 J. Topolski, Wstęp, [w:] Świadomość historyczna Polaków, red. idem, Łódź 1981.
13 Szerzej zob. P. Bourdieu, Dystynkcja, przeł. P. Biłos, Warszawa 2005.
14 Szerzej zob. B. Bernstein, Odtwarzanie kultury, przeł. Z. Bokszański, A. Piotrowski, War- szawa 1990.
Tabela 1. Wymiary uczestnictwa w kulturze
Wymiar deklaratywny Wymiar dotyczący wartości Literatura
Deklaracja wyboru ulubionych
artystów (preferencje) Uzasadnienie wyboru przez odwoływanie się do systemu wartościowania kultury Muzyka
Malarstwo i rzeźba Film
Kapitał społeczny natomiast, za Znanieckim, został podzielony na ekspansyj- ne dążności do samodzielności oraz ekspansyjne dążności do przystosowania15.
Tabela 2. Wymiary dążności eksplanacyjnych
Ekspansyjne dążności do samodzielności
Struktura aktywności formalnej Rodzaj organizacji formalnych Rola kościoła w aktywności formalnej Struktura aktywności nieformalnej
Ekspansyjne dążności do przystosowania
Optymizm w kontaktach i życiu politycznym Struktura kontaktów towarzyskich oraz rodzinnych Tolerancja a wymiar deklaratywny oraz praktyczny Wartości
Pamięć historyczna a tożsamość
Tabela 3. Płeć (dane w %) Płeć
N=290
Płeć Ogółem
kobiety mężczyźni
Cieszyn 77,2 22,8 100
Czeski Cieszyn 55,5 44,5 100
W badanej grupie młodzieży widać wyraźną nadreprezentację kobiet. W przy- padku Cieszyna ponad 70% udział kobiet można tłumaczyć faktem, iż do liceów w Cieszynie dojeżdżają uczniowie z całego Śląska Cieszyńskiego. Z badań prze- prowadzonych na tym obszarze, wynika, iż mężczyźni częściej wybierali techni- ka i szkoły zawodowe, natomiast kobiety — licea. Jest to typowa tendencja, którą
15 Szerzej zob. F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Warszawa 1974; o po- czątkach teorii kapitału społecznego u F. Znanieckiego zob. P. Gliński, Świat stowarzyszeń a kry- zys cywilizacji. Kilka uwag na marginesie socjologii Floriana Znanieckiego, [w:] Socjologia humani- styczna Floriana Znanieckiego, red. E. Hałas, A. Kojdera, Warszawa 2010, s. 104–105.
obserwujemy w Polsce od dłuższego czasu. Wiąże się ona z ogólną obserwacją o dobrze wykształconych kobietach, które później zaczynają pracę oraz gorzej wykształconych mężczyznach, którzy wcześniej zaczynają pracę zarobkową.
W przypadku młodzieży z Czeskiego Cieszyna proporcje związane z edukacją są bardziej wyrównane. Na młodzież żyjącą po dwóch stronach granicy oddziałują różne wpływy, które w przypadku młodzieży z Czeskiego Cieszyna związane są z historią Cieszyna i Księstwa Cieszyńskiego oraz Czech, natomiast w przypadku młodzieży z Cieszyna, wpływy te odnoszą się również do pamięci o dawnym Księstwie Cieszyńskim, ale także istotne znaczenie ma kultura i historia państwa narodowego, w którym obecnie znajduje się Cieszyn, czyli Polski. Różnice te poja- wiają się już w stosunku liczbowym kobiet do mężczyzn w liceach. W przypadku młodzieży z Czeskiego Cieszyna wiąże się to z wpływami odmiennej kultury społecznej oraz z laickim charakterem państwa, co w konsekwencji wytycza tam inny model rodziny.
Tabela 4. Pochodzenie (dane w %)
N=295 Czy pochodzisz ze Śląska Cieszyńskiego? Ogółem
Tak Nie
Cieszyn 93 7 100
Czeski Cieszyn 97,3 2,7 100
Tabela 5. Narodowość (dane w %)16
Narodowość
Kim się czujesz?
Europej-
czykiem Pola-
kiem Śląza-
kiem Zaolziani-
nem Cze-
chem Nie określam się
w ten sposób Inna17
Cieszyn 17,6 57,8 9,1 1,1 0 20,3 5,9
Czeski Cieszyn 4,3 20,7 15,5 27,6 6 14,7 11,2
Tabela dotycząca pochodzenia (tabela 4) pokazuje, że badana grupa młodzieży jest historycznie jednorodna. Ponad 90% respondentów z Cieszyna wskazało na pochodzenie związane z historycznym Księstwem Cieszyńskim. W przypadku respondentów z Czeskiego Cieszyna ten odsetek jest jeszcze wyższy.
W pytaniu o narodowość, mimo że w ankiecie była wyraźna informacja, aby udzielić jednej odpowiedzi, 9,1% respondentów wybrało więcej niż dwie odpo- wiedzi. Świadczy to o trudności z samoidentyfi kacją, która jest typowym zjawi-
16 Dane nie sumują się do 100%, gdyż niektórzy respondenci wybrali więcej niż jedną odpo- wiedź.
17 Wśród kategorii „Inna” najczęściej pojawiały się odpowiedzi: góralem oraz człowiekiem, a także, tylko po stronie czeskiej, oprócz wymienionych wcześniej: Kazakhem, Niemcem oraz Polko-Arabką.
skiem dla osób żyjących na pograniczu. Z pewnością, gdyby w pytaniu nie było tej informacji, odsetek ten zwiększyłby się oraz utrudnił analizę. Pytanie zadane w ten sposób wymuszało identyfi kację tylko z jedną grupą. Pierwsza refl eksja, która nasuwa się po interpretacji tabeli 5 dotyczy faktu, że tylko 6% procent mło- dzieży mieszkającej na terytorium Czech identyfi kuje się z narodowością czeską, natomiast większość respondentów wybrała kategorie związane ze Śląskiem Cie- szyńskim. Jeżeli zsumujemy ze sobą trzecią i czwartą kategorię (Ślązak, Zaolzia- nin), otrzymamy ponad 43% odpowiedzi optujących za identyfi kacją z pochodze- niem miejscowym.
Należy jednak pamiętać, że młodzież ucząca się w czeskiej szkole bardziej czuje się związana z dawnym Księstwem Cieszyńskim niż obecnym terytorium państwowym, na którym współcześnie znajduje się Czeski Cieszyn. Dodatkowo świadczy o tym wybór szkoły, w której prowadzone są zajęcia w języku polskim.
Inaczej jest w przypadku młodzieży po polskiej stronie, która wykazuje silniej- szą identyfi kację z obecnym państwem narodowym niż z historycznym Śląskiem Cieszyńskim.
Tabela 6. Języki używane w domu lub/i szkole (dane w %)
N=290
Języki używane w domu lub /i szkole
Ogółem
polski gwara
cieszyńska inny polski oraz gwara cieszyńska
Cieszyn 59,7 7 0,5 32,8 100
Czeski Cieszyn 1,8 74,6 4,4 19,3 100
Język, którym posługują się mieszkańcy danego terytorium, również jest elementem pamięci historycznej. Zarówno młodzież żyjąca obecnie na terenie Czech, jak i Polski wykazuje silny związek z językiem polskim oraz gwarą cie- szyńską. Jednak w bardziej tradycyjnej, czy też historycznej postaci, gwara cie- szyńska przetrwała na terytorium Czech, ponieważ prawie 75% młodzieży z cze- skiego liceum zadeklarowało, że zarówno w szkole, jak i domu używa tylko gwary cieszyńskiej do codziennej komunikacji. W przypadku młodzieży z Cieszyna było to zaledwie 7% ankietowanych. Natomiast nieco ponad 30% respondentów z Cie- szyna używa zamiennie albo języka polskiego, albo gwary cieszyńskiej. Można przypuszczać, że pamięć historyczna o Śląsku Cieszyńskim, która opiera się na języku, przetrwała w silniejszej postaci u respondentów z Czeskiego Cieszyna.
W tabeli 7, dotyczącej wyznawanej religii, wyraźnie widać, iż większość mło- dzieży z Cieszyna jest wyznania katolickiego (prawie 70%), drugą grupę pod względem wielkości stanowią ewangelicy — prawie 18%. Natomiast w przypadku młodzieży z Czeskiego Cieszyna dysproporcja między katolikami i ewangelikami jest dużo mniejsza. Jest to odpowiednio ponad 41% katolików oraz 33% ewangeli- ków. Również tradycyjna różnorodność kulturowa i religijna, charakterystyczna
dla Śląska Cieszyńskiego, występuje na większą skalę wśród młodzieży z Zaolzia.
Można zauważyć, iż kultura i historia państw, na których współcześnie miesz- ka młodzież cieszyńska, oddziałuje na ich tożsamość. Czechy, jako typowy kraj laicki, mają wpływ na to, że dużo większa część młodzieży mieszkającej w Cze- skim Cieszynie zadeklarowała bezwyznaniowość (13,4%) niż zrobiła to młodzież z Cieszyna (7,7%).
Tabela 7. Wyznanie (dane w %)
N=293 Jakiego jesteś wyznania?
Ogółem katolickiego ewangelickiego innego bezwyznaniowy
Cieszyn 69,6 17,7 5,0 7,7 100
Czeski Cieszyn 41,1 33,0 12,5 13,4 100
Elementy kapitału społecznego i kulturowego a pamięć zbiorowa
Społeczność całego Śląska Cieszyńskiego wyróżnia się od społeczności Polski pod wieloma względami. Prawie 35% rodziców młodzieży zamieszkującej Śląsk Cieszyński uprawia wolne zawody albo prowadzi działalność gospodarczą18. Na podstawie tych danych można przynajmniej zastanawiać się, czy nie jest to do- wodem na istnienie klasy średniej w tym regionie. Dodatkowo region ten cechuje się wysokim kapitałem społecznym oraz kulturowym. W artykule tym przedsta- wione zostaną wyniki badań dotyczących porównania elementów kapitału kultu- rowego i społecznego z Cieszyna i Czeskiego Cieszyna, co pozwoli zastanowić się nad związkami kapitałów z pamięcią zbiorową. B.A. Misztal charakteryzuje kilka rodzajów pamięci zbiorowej, zauważając iż, habit memory (pamięć zwyczajowa lub codzienna)19 odróżnia się od pozostałych tym, że odnosi się do owej pamię- ci przez działanie, ale podobnie jak pamiętanie, jej funkcją jest utrzymywanie porządku społecznego20. W przypadku młodzieży ze Śląska Cieszyńskiego owo działanie przejawia się we wzorach zachowań przekazywanych w socjalizacji, które charakteryzują się m.in. częstym i chętnym działaniem w różnego rodza- ju stowarzyszeniach. Owa pamięć zbiorowa nie odnosi się tylko do przeszłości, ale aktywizuje się w teraźniejszości we wzorach działania, które w symboliczny sposób służą funkcjonowaniu danej społeczności oraz uzasadniają, wyjaśniają i nadają sens aktualnym zachowaniom21.
18 Na podstawie badań własnych.
19 Tłumaczenie własne.
20 B.A. Misztal, Th eories of Social Remembering, Maidenhead, Philadelphia 2003, s. 10.
21 Ibidem, s. 13.
R.D. Putnam nazwałby to kapitałem pomostowym22, gdyż łączy on ludzi z różnych środowisk kulturowych, religijnych, etnicznych i, co jest specyfi ką Śląska Cieszyńskiego, również klasowych. Jak się okazało w badaniach, przyna- leżność klasowa nie wpływała ani na rodzaj, ani na częstość aktywności23. Jest to fenomen specyfi czny dla Śląska Cieszyńskiego, który wiąże się z historycznie przekazywanym wzorem zachowania i w tym sensie przejawia się na poziomie habit memory.
Tabela 8, dotycząca członkostwa w organizacji czy też stowarzyszeniu, poka- zuje dużo większe zaangażowanie organizacyjne u młodzieży z Czeskiego Cie- szyna niż z Cieszyna. Tego typu pytania są krytykowane za swój deklaratywny wymiar. By tego uniknąć respondenci zostali poproszeni o wpisanie konkretnych organizacji oraz opisania, na czym polega ich działalność. Miały to być organi- zacje, w których działają systematycznie. Badania wskazują na duże zaangażo- wanie młodzieży w taką działalność. Prawie 40% respondentów z Cieszyna oraz prawie 70% z Czeskiego Cieszyna stale angażuje się w różnego rodzaju inicjatywy.
W przypadku młodzieży z Cieszyna organizacje, do których należą, mają najczę- ściej charakter sportowy (42,1%), na drugim miejscu są organizacje społeczne (25,2%) i artystyczne (23,2%), a stowarzyszenia o charakterze religijnym stano- wiły 9,5%. Nieco inaczej wygląda kolejność w przypadku młodzieży z Czeskie- go Cieszyna. Najliczniejsza część młodzieży należy do organizacji o charakterze społecznym (46,4%), następnie sportowym (27,5%) i artystycznym (21,8%) oraz religijnym (4,3%).
Tabela 8. Członkostwo w organizacji (dane w %)
N=297 Czy jesteś członkiem organizacji lub stowarzyszenia?
Ogółem
Tak Nie
Cieszyn 37,4 62,6 100
Czeski Cieszyn 67,2 32,8 100
Tabela 9. Typ organizacji (dane w %)
N=290 Sportowe Artystyczne Społeczne Religijne Ogółem
Cieszyn 42,1 23,2 25,2 9,5 100
Czeski Cieszyn 27,5 21,8 46,4 4,3 100
22 R.D. Putnam, “Th e Prosperous Community”. In: Th e American Prospect 1993, nr 13, s. 35–42.
23 Na podstawie badań własnych i korelacji zmiennych, opisujących pochodzenie społeczne, ze zmiennymi dotyczącymi członkostwa w organizacjach.
Tabela 10. Zaangażowanie na rzecz społeczności lokalnej (dane w %.)
N=291
Czy zdarzyło Ci się zaangażować w ciągu ostatniego roku
w działania na rzecz społeczności lokalnej Ogółem
tak nie
Cieszyn 17,6 82,4 100
Czeski Cieszyn 27,0 73,0 100
Podobnie jak w przypadku kapitału społecznego, również kapitał kulturowy jest powiązany z pamięcią historyczną indywidualną lub zbiorową. O tym, jak społeczność pamięta historię, decydują źródła, z których pozyskuje ona informa- cje, czyli szeroko pojęta kultura, do której zalicza się m.in. literaturę, malarstwo czy fi lm. Wiedzę jednostki o kulturze zdefi niowano wcześniej jako kompetencje kulturowe, które stanowią aspekt kapitału społecznego. We współczesnych cza- sach podstawowymi instytucjami kształtującymi pamięć zbiorową są, wg Misz- tal, szkoły, muzea i środki masowego przekazu24. Szkoła jest jedną z głównych instytucji, po instytucji rodziny, gdzie jednostki uczą się swojej historii i kultury.
Jednym z aspektów pamięci historycznej jest pamięć kulturowa, która przekazy- wana jest za pomocą książek, fi lmów czy dzieł sztuki oraz praktyk kulturowych, polegających na uczestniczeniu w regularnych lub okazyjnych imprezach kultu- rowych25. Wg Bourdieu kapitał kulturowy może być osiągany w dwojaki sposób, tzn. jest dziedziczony lub nabywany26.
We współczesnych społeczeństwach literatura, która wiąże się z umiejętno- ścią pisania i czytania, stała się jednym z kluczowych kanałów przekazu pamięci historycznej. Jednak możliwości związane z publikacjami dotyczącymi bardzo rozległych i różnorodnych zagadnień spowodowały brak jednolitego przekazu27. Z drugiej strony proces globalizacji, który umożliwia ludziom z różnych grup społecznych dostęp do tych samych książek czy fi lmów, powoduje ujednolicenie odbioru pamięci kulturowej. Można się zastanowić, czy ten mechanizm dotyczy młodzieży z Cieszyna i Czeskiego Cieszyna.
W ankiecie respondenci zostali poproszeni o wypisanie ulubionych twórców literatury oraz uzasadnienie swoich wyborów. W przypadku literatury polskiej młodzież najczęściej wskazywała na pisarzy znajdujących się w programie na- uki języka polskiego, z epoki romantyzmu (Mickiewicz, Słowacki), pozytywizmu (Sienkiewicz) lub Młodej Polski (Wyspiański), czyli były to te dzieła, które wiąza- ły się z kształtowaniem wiedzy o historii Polski oraz są omawiane w szczególny sposób przez nauczycieli. Natomiast pisarze i poeci, którzy tworzyli w dwudzie- stoleciu międzywojennym (Leśmian, Gombrowicz), w czasie II wojny światowej
24 B.A. Misztal, op. cit., s. 19.
25 Ibidem, s. 12.
26 P. Bourdieu, op. cit., s. 86–90.
27 B.A. Misztal, op. cit., s. 37.
(Nałkowska, Baczyński) oraz współcześnie (Miłosz, Szymborska), wypisywani byli znacznie rzadziej. W zestawieniu tym wyraźnie widać rolę szkoły jako in- stytucji wpływającej na rodzaj treści ważnych dla młodzieży. Ciekawa wydaje się również dysproporcja procentowa we wskazaniach wyłącznie na literaturę polską. Dla prawie 60% respondentów z Czeskiego Cieszyna literatura polska, wspólnie z poezją polską, została uznana za preferowaną, natomiast tylko ok.
20% respondentów z Cieszyna dokonało takiego wyboru. W przypadku wybo- rów związanych z literaturą zagraniczną także widać duże różnice. Dla ponad 1/3 respondentów z Cieszyna ulubionymi pisarzami są tylko pisarze zagraniczni, natomiast tylko dla 3% respondentów z Czeskiego Cieszyna zagraniczna literatu- ra okazała się istotna. Duża część młodzieży po obu stronach granicy wykazała mieszane preferencje, tzn. jako ulubionych pisarzy wybrała zarówno polskich, jak i zagranicznych. Dane te wskazują na kilka procesów, z których jednym jest globalizacja kultury, tzn. sam dostęp do literatury obcej oraz unifi kacja treści kulturowych, związana głównie z ekspansją kultury (rozrywki) amerykańskiej, a w przypadku literatury obcej — dominacja literatury anglojęzycznej. Można też zauważyć, że w kategorii „literatura fantastyczna” w przeważającej większości znaleźli się autorzy anglojęzyczni, tacy jak Tolkien, Rowling czy C.S. Lewis, co więcej, większość powieści tych autorów została zekranizowana i jest oglądana przez respondentów.
Tabela 11. Typ literatury (dane w %) N=174 Fantastyka Poezja polska
Literatura
polska Zagraniczna Polska
i zagraniczna Inne28 Ogółem
Cieszyn 14,2 6,4 19,1 35,5 24,1 0,7 100
Czeski Cieszyn 1 3 54,5 3 29,3 9,1 100
Tabela 12. Typ fi lmu (dane w %)
N=125 Polski Zagraniczny Polski i zagraniczny
Zagraniczny
artystyczny Czeski Ogółem
Cieszyn 30,4 50,6 10,1 8,9 0 100
Czeski Cieszyn 10,9 54,3 13 15,2 6,5 100
Proces globalizacji29 jest szczególnie widoczny, gdy chodzi o dostęp do pro- dukcji fi lmowej. Nietrudno zauważyć, że kina polskie, poza specjalnymi festiwa- lami, oferują polskim widzom głównie kino amerykańskie o niskim poziomie artystycznym, przekazujące normy i wartości społeczeństwa amerykańskiego,
28 Dwa wybory czeskie.
29 Problem procesów globalizacji na pograniczach szerzej podejmuje Z. Kurcz, Europeiza- cja i nacjonalizacja pograniczy, [w:] Polskie pogranicza w procesie przemian, red. idem, Wrocław 2014, s. 39.
związane głównie z szeroko pojętym konsumpcjonizmem oraz kultem pieniądza i posiadania. Pojawiają się sporadycznie kina, które oferują fi lmy niezwiązane z kulturą amerykańską, jednak stanowi to cały czas mniejszość. Obrazują to dane preferencji artystycznych młodzieży z Cieszyna. Ponad połowa badanej młodzie- ży jako ulubionych reżyserów wskazała twórców kina zagranicznego i w większo- ści są to tzw. superprodukcje.
Dziedzictwo kulturowe, wraz z pamięcią historyczną i dbałością o zachowa- nie tradycji w różnych obszarach życia społecznego, jest kluczowym warunkiem przetrwania zbiorowości takiej jak Cieszyniacy, którzy wyróżniają się przez swój szacunek dla przeszłości. Chronią nie tylko materialne i symboliczne zabytki kultury, ale też swoje zwyczaje i obyczaje życia rodzinnego i społecznego oraz gwarę cieszyńską. Badania socjologiczne przeprowadzone w szkołach na Ślą- sku Cieszyńskim w Polsce i na Zaolziu w Czechach wskazują jednak na szerokie wkraczanie kultury globalnej w obszar codzienności, nie zawsze niosące treści wartościowe, często lansujące powierzchowne ideały i łatwą rozrywkę, co jest sprzeczne z ideałami śląskiej pracowitości i religijności.
Bibliografi a
Bernstein B., Odtwarzanie kultury, Warszawa, 1990.
Bourdieu P., Dystynkcja, przeł. P. Biłos, Warszawa 2005.
Dyczek B., Kapitał kulturowy i społeczny młodzieży na Śląsku Cieszyńskim, Wrocław 2014 (niepublikowana praca doktorska).
Gliński P., Świat stowarzyszeń a kryzys cywilizacji. Kilka uwag na marginesie socjologii Floriana Znanieckiego, [w:] Socjologia humanistyczna Floriana Znanieckiego, red. E. Hałas, A. Kojdera, Warszawa 2010.
Holbwachs M., Społeczne ramy pamięci, przeł. M. Król, Warszawa 1969.
Kuderowicz Z., Myśli i ludzie. Dilthey, Warszawa 1967.
Kurcz Z., Europeizacja i nacjonalizacja pograniczy, [w:] Polskie pogranicza w procesie przemian, red. Z Kurcz, Wrocław 2014.
Łotman J., Uniwersum umysłu. Semiotyczna teoria kultury, przeł. B. Żyłko, Gdańsk 2008.
Misztal B.A., Th eories of Social Remembering, Maidenhead, Philadelphia 2003.
Putnam R.D., “Th e Prosperous Community”, In: Th e American Prospect, 1993, nr 13.
Sosna W., Cieszyn, Warszawa 1983.
Sułek A., Doświadczenie i kompetencje obywatelskie Polaków, [w:] Diagnoza społeczna 2009, red.
J. Czapiński, T. Panek, Warszawa 2009.
Szczepański J., Korzeniami wrosłem w ziemię, Poznań 1993.
Szymeczek J., Społeczno-kulturowy kapitał polskiej społeczności na Zaolziu, [w:] Dziedzictwo kulturowe jako klucz do tożsamości, Cieszyn-Katowice-Brno 2010.
Topolski J., Wstęp, [w:] Świadomość historyczna Polaków, red idem, Łódź 1981.
Znaniecki F., Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Warszawa 1974.
The split identity of Cieszyn and the historical consciousness of young people
Summary
Th e aim of the article is to demonstrate that there are links between individual and collect- ive historical memory, and sense of national identity. Comparative studies conducted in a Polish school in Cieszyn and in a school with Polish as the language of instruction in Český Těšín show that young people of Polish origin living in the Czech Republic are more interested in contem- porary Polish culture and Poland’s past than young people from Cieszyn, Poland. Th ey also feel a stronger connection to the history of the Duchy of Cieszyn. In addition, they are more likely to use the local dialect. A clear link has also been demonstrated between social/cultural capital and historical memory (tradition of social behaviour) associated with involvement in the work of non-governmental organisations. Young people from Český Těšín are interested in working for community organisations more than their peers from Cieszyn. On the other hand, the latter are more interested in cultural, sports and religious organisations.
