Organizacja sfery podaży usług transportowych na rynku kolejowych regionalnych przewozów pasażerskich

Seria: TR A N SPO R T z. 47 N r kol. 1586

W iesław ST A R O W IC Z'

ORGANIZACJA SFERY PODAŻY USŁUG TRANSPORTOWYCH NA RYNKU KOLEJOWYCH REGIONALNYCH PRZEWOZÓW PASAŻERSKICH

Streszczenie. W referacie dokonano analizy sfery podaży usług n a rynku kolejow ych regionalnych przew ozów pasażerskich zw racając uw agę n a obow iązujące w tym zakresie regulacje praw ne, zasady finansow ania przew ozów i w arunki dostępu do rynku przew oźników kolejow ych. W drugiej części referatu w skazano kierunki rozw oju transportu kolejow ego w regulacjach U E oraz przykłady rozw iązań w zakresie organizacji regionalnych przew ozów w kilku krajach Europy.

ORGANISATION OF THE SUPPLY SIDE OF SERVICES AT THE MARKET OF RAILWAY REGIONAL PASSENGER TRANSPORT

Sum m ary. The organisation o f the supply side o f services at the m arket o f railw ay regional passenger transport taking into account being in force law regulations, rules o f tran sp o rt financing and the conditions o f the access to the m arket o f railw ay operators is presented in the paper. In the second part o f the paper, the trends o f railw ay transport developm ent according to EU regulations and som e exam ples in the field o f organisation o f regional transport in several E uropean countries are show n.

W PR O W A D Z E N IE

R egionalizacja w transporcie rozum iana je s t ja k o przeniesienie pełnych kom petencji decyzyjnych na inny niż dotychczas szczebel adm inistracji państw ow ej. R egionalizacja je s t elem entem szerszego i trw ającego w Europie od kilkunastu lat procesu decentralizacji w ładzy państw ow ej. W zrost znaczenia regionów ja k o głów nych struktur organizacyjnych państw europejskich sprzyja rozw ojow i interw encjonizm u sam orządow ego, rów nież w zakresie transportu kolejow ego. D la w ładz centralnych pozostaw ione są tylko funkcje strategiczne.

Is to tą p rocesu regionalizacji pasażerskich przew ozów kolejow ych je s t przeniesienie kom petencji instytucji zam aw iającej deficytow e usługi przew ozow e o charakterze dobra pow szechnego na organ adm inistracji sam orządow ej [11], Przeniesieniu kom petencji pow inien tow arzyszyć rów nocześnie strum ień zasilania finansow ego, skierow any do sam orządu. Tym sam ym sam orząd przyjm uje funkcję zam aw iającego usługę i płacącego za nią. K onkretnym sposobem zam aw iania usługi przew ozow ej docelow o pow inny być procedury przetargow e, w których uczestniczyłyby różne przedsiębiorstw a przew ozow e.

1 Zakład Organizacji i Ekonomiki Transportu, Politechnika Krakowska, Wydział Inżynierii Lądowej, ul. W arszawska 24, 31-155 Kraków, tel. 12-628 32 90, e-mail wstar@mech.pk.edu.pl

W referacie dokonano analizy sfery podaży u słu g na rynku kolejow ych regionalnych p rzew o zó w pasażerskich. T łem do rozw iązań s ą praw ne uregulow ania obow iązujące w tym zakresie; szczeg ó ln ą uw agę zw rócono na zasady finansow ania przew ozów regionalnych oraz w arunki dostępu do ryn k u przedsiębiorców chcących realizow ać przew ozy regionalne.

D okonano też oceny finansow ania przew ozów regionalnych z punktu w id zen ia urzędów m arszałkow skich.

W ostatniej części referatu przedstaw iono kierunki rozw oju transportu kolejow ego w regulacjach U nii E uropejskiej oraz przykłady rozw iązań w zakresie regionalizacji przew ozów k olejow ych w krajach Unii.

1. PR A W N E W A R U N K I FU N K C JO N O W A N IA K O L E JO W Y C H R EG IO N A L N Y C H PR Z E W O Z Ó W PA SA Ż E R SK IC H

U staw a o transporcie kolejow ym z dnia 27 czerw ca 1997 r. zdefiniow ała regionalne p rzew ozy pasażerskie jak o przew ozy w granicach jed n eg o w ojew ództw a lub realizujące p ołączenia z sąsiednim w ojew ództw em czyniąc sam orząd w ojew ódzki odpow iedzialnym za organizow anie ty ch przew ozów 2.

W w arunkach sw obodnej konkurencji sam orząd pow inien ogłosić przetarg na realizację przew ozów i w yłonić przew oźnika, który z a n a jn iższą (w y n ik ającą z ustaw y b udżetow ej) kw otę zrealizuje tę usługę.

P ow yższa, w ydaw ałoby się zupełnie prosta, procedura niestety w obecnej sytuacji nie m oże p rzynieść oczekiw anych efektów . Z praw nego p u nktu w idzenia nie istn ieją przeszkody uniem ożliw iające ogłoszenie przetargu n a realizację przew ozów . P roblem em staje się p rzeprow adzenie sam ej procedury, koniecznej do realizacji usług o charakterze publicznym , gdyż w w iększości w ojew ództw funkcjonuje tylko je d e n przew oźnik posiadający koncesję na p row adzenie regionalnych przew ozów kolejow ych, a p rzew ozy kolejam i zgodnie z u staw ą objęte s ą koncesjonow aniem . P rzeszk o d ą je s t rów nież zapis m ów iący o rocznym okresie p lan o w an ia dotacji n a dofinansow anie przew ozów regionalnych.

U staw a z d n ia 8 w rześnia 2000 r. o kom ercjalizacji, restrukturyzacji i pryw atyzacji PK P w prow adziła do ustaw y o transporcie kolejow ym zasadnicze zm iany.

N ow e ustępy od 3 do 11 w prow adzone do art. 22 ustaw y z dnia 27 czerw ca 1997 r. o transporcie kolejow ym nałożyły n a sam orząd w ojew ództw a now e zadania w zakresie organizow ania i d otow ania kolejow ych pasażerskich przew ozów regionalnych. N a tej p odstaw ie w ydano dw a rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 5 grudnia 2000 roku:

1. w spraw ie dotacji budżetow ej dla sam orządów w ojew ództw n a organizow anie i d otow anie kolejow ych regionalnych przew ozów p asażerskich3,

2. w spraw ie szczegółow ych zasad organizow ania regionalnych i m iędzyw oje­

w ódzkich kolejow ych przew ozów pasażerskich oraz trybu w yboru przew oźników 4.

R ozporządzenia te szczegółow o o k reślają zadania sam orządów w ojew ódzkich w tym zakresie. D o zadań tych należy:

- ustalenie zapotrzebow ania na pasażerskie przew ozy kolejow e w obrębie w ojew ództw a,

2 "Organizowanie i dotowanie regionalnych przewozów pasażerskich należy do zadań własnych samorządu województwa, a środki na te zadania określa corocznie ustawa budżetowa" (art. 22 ust. 1)

3 Dz.U. nr 107 z 2000 r. poz. 1130 4 Dz.U. nr 107 z 2000 r. poz. 1131.

organizow anie kolejow ych przew ozów pasażerskich o zasięgu w ojew ódzkim , - zaw ieranie um ów z przew oźnikiem kolejow ym na w ykonyw anie regionalnych

przew ozów pasażerskich,

dotow anie tych przew ozów ze środków finansow ych otrzym yw anych corocznie z budżetu państw a,

- kontrola realizacji um ów zaw artych z przew oźnikiem kolejow ym , zakup pojazdów szynow ych z dotacji budżetow ej.

N ow a ustaw a o transporcie kolejow ym z 28 m arca 2003 r. w prow adza pojęcie służby publicznej finansow anej z budżetu państw a. Z godnie z regulacjam i U E 5 obow iązek służby publicznej dotyczy takiej działalności, której przew oźnik kolejow y, gdyby brał po d uw agę w yłącznie w łasne interesy handlow e, nie prow adziłby w cale, albo na ta k ą skalę, lub na takich w arunkach. T ak pojęty obow iązek służby publicznej składa się z obow iązku w ykonyw ania przew ozów n a określonych trasach i honorow ania ulg przejazdow ych.

"O bow iązek przew ozów " oznacza zobow iązanie do podjęcia w szystkich koniecznych środków zapew niających usługi przew ozow e o odpow iednim standardzie pod w zględem ciągłości, regularności i pojem ności, nałożone na przew oźnika n a w yznaczonej trasie.

"O bow iązek taryfy" oznacza nałożone na przew oźnika zobow iązanie do stosow ania dla określonych kategorii pasażerów specjalnych staw ek, ustalonych lub zaaprobow anych przez w ładze publiczne, niezgodnych z kom ercyjnym interesem przedsiębiorstw a. O bow iązki takie m o g ą być utrzym yw ane tak długo i w takim zakresie, ja k je s t to niezbędne do zapew nienia odpow iednich usług transportow ych. O bciążenia finansow e przew oźników z tytułu w ypełniania obow iązków służby publicznej s ą przedm iotem rekom pensaty w ypłacanej przez pań stw a członkow skie UE.

W now ej ustaw ie o transporcie kolejow ym obow iązek przew ozów (w zakresie tras) zastosow ano do regionalnych przew ozów pasażerskich. Z a przew ozy o charakterze służby publicznej uznano kolejow e przew ozy pasażerskie p oza aglom eracyjnym i i kw alifikow anym i (w ykonyw anym i pociągam i, w których obow iązuje rezerw acja m iejsc). Z achow ano obow iązek stosow ania ulg przejazdow ych dla określonych odrębnym i przepisam i grup podróżnych.

W ysokość dotacji na dofinansow anie przew ozów o charakterze służby publicznej m a określać n a każdy rok ustaw a budżetow a.

Do rozw iązań obow iązujących w krajach U nii Europejskiej naw iązuje rów nież art. 40 tej ustaw y nakładając na sam orząd w ojew ódzki w ram ach obow iązku służby publicznej organizow anie i dotow anie regionalnych przew ozów pasażerskich. W ysokość dotacji dla sam orządów przeznaczona na ten cel w dalszym ciągu uzależniona je s t od zapisów ustaw y budżetow ej, czyli nie je s t znana w dłuższym horyzoncie czasow ym . Z ad an ia zw iązane z przew ozam i regionalnym i m a ją być ja k dotychczas realizow ane na podstaw ie zaw artych um ów z przew oźnikam i kolejow ym i, jed n a k art. 41 ust. 1 i 2 dopuszcza m ożliw ość odstąpienia od realizacji tych przew ozów w przypadku braku pokrycia przez sam orząd udokum entow anej straty przew oźnika. O zam iarze zaprzestania realizacji przew ozów przew oźnik zobow iązany je s t pow iadom ić sam orząd najpóźniej na 6 m iesięcy przed w ejściem w życie now ego rozkładu jazdy. Sam orząd m oże nie w yrazić zgody na zaprzestanie w ykonyw ania przew ozów w ram ach obow iązku służby publicznej w przypadku pokrycia straty p rzew oźnika lub w przypadku niedokonania w yboru innego przew oźnika.

N a koniec należy zauw ażyć, iż organizow anie przew ozów regionalnych zostało pow iązane w now ej ustaw ie z p ro ced u rą likw idacji linii kolejow ych. Jeśli zarządca infrastruktury kolejow ej po uw zględnieniu złożonych przez przew oźników w niosków o

5 Art. 2 ust. 1 Rozporządzenia 1191 z 26.06.1969 roku w sprawie działań państw członkowskich w zakresie obowiązków służby publicznej w transporcie kolejowym, drogowym i wodnym śródlądowym.

przyznanie tras stw ierdzi, że w pływ y nie p o k ry w ają kosztów utrzym ania infrastruktury, to w ystępuje do w łaściw ego m inistra ds. transportu z w nioskiem o w yrażenie zgody na likw idację linii lub odcinka linii kolejow ej pow iadam iając jed n o cz eśn ie o tym zam iarze zainteresow anych przew oźników oraz m arszałków w ojew ództw , na terenie których zlo k alizo w an a je s t linia p rzew idyw ania do likw idacji6.

P ostępow anie likw idacyjne m oże być w strzym ane w tedy, gdy m arszałek w ojew ództw a spełni je d e n z poniższych w arunków 7:

zapew ni środki finansow e n a pokrycie kosztów n ie pokrytych przychodam i z udostępnienia linii lub odcinka linii kolejow ych przew oźnikom kolejow ym , zaw rze um ow ę o przejęciu linii lub odcinka linii kolejow ej w zarządzanie w celu dalszej eksploatacji,

przystąpi do spółki przew ozów regionalnych, któ ra przejm ie p rzew id zian ą do likw idacji linię lub odcinek linii kolejow ej jak o w kład n iepieniężny w celu dalszej eksploatacji.

Przedstaw iony tryb postępow ania pow inien um ożliw ić uniknięcie likw idacji przynajm niej części nierentow nych linii kolejow ych.

2. FIN A N S O W A N IE K O L E JO W Y C H PR Z E W O Z Ó W K O L E JO W Y C H

P rzyjęcie w łaściw ego system u finansow ania kolejow ych przew ozów regionalnych je s t niezw ykle w ażnym elem entem w pływ ającym n a funkcjonow anie tychże przew ozów . W kolejow ych p asażerskich przew ozach regionalnych, przychody ze sprzedaży biletów nie p o k ry w a ją kosztów , ja k ie ponosi przew oźnik kolejow y w ykonujący te przew ozy. K onieczne je s t w yrów nyw anie przew oźnikom różnicy pom iędzy przychodam i a kosztam i. W yrów nanie to w ystępuje w form ie dopłat dla przew oźników w ykonujących p rzew ozy regionalne. W edług danych przedstaw ionych przez PK P w 2001 roku, aby koleje regionalne m iały m ożliw ość n orm alnie funkcjonow ać, niezbędne dopłaty do tych przew ozów pow in n y w ynosić 1 200 m in zł rocznie w skali kraju [8].

Z godnie z u sta w ą o kom ercjalizacji, restrukturyzacji i pryw atyzacji PK P n a dopłaty do kolei regionalnych m o g ą być w ykorzystane następujące źródła finansow ania8:

1. dotacja budżetow a przekazyw ana corocznie sam orządem w ojew ódzkim , 2. dofinansow anie ze środków w łasnych przew oźnika,9

3. środki w łasne sam orządów , 4. inne środki.

B ardzo słaba k ondycja finansow a sam orządów pow oduje, że praktycznie poza p rzychodam i ze sprzedaży biletów , jed y n y m źródłem dofinansow ania przew ozów regionalnych je s t d otacja budżetu państw a.

U staw a o kom ercjalizacji, restrukturyzacji i pryw atyzacji PK P zobow iązyw ała Sejm R P do uw zględnienia w corocznych ustaw ach budżetow ych następujących kw ot:

rok 2001 - 300 m in zł, rok 2002 - 500 m in zł, ro k 2003 - 800 m in zł,

6 Art. 9 ust. 2 ustawy z 28 marca 2003 r.

7 Art. 9 ust. 3.

8 Art. 32.

9 O bowiązek dofinansowania przewozów regionalnych przez PKP S.A. w ynika z art. 32 ust. 2 pkt. 8 i obowiązy­

wał tylko w latach 2001 - 2 0 0 2 , w przypadku gdy przewozy te realizuje PKP SA.

rok 2004 - najm niej 800 m in zł, rok 2005 - najm niej 800 m in zł.

W każdym roku kw oty te dzielone s ą na poszczególne w ojew ództw a. Jako kryteria podziału dotacji budżetow ej pom iędzy w ojew ództw a przyjęto:

liczbę m ieszkańców w ojew ództw a - z udziałem 50% ,

długość czynnych linii kolejow ych w w ojew ództw ie - z udziałem 40% , zagrożenie szczególnie w ysokim bezrobociem strukturalnym - z udziałem 10%.

R ealizacja dotacji budżetow ej w latach 2001 - 2003 odbiega znacznie od założonych kw ot i w ynosi tylko 300 m in zł. K w oty takie uniem ożliw iały sam orządom w ojew ódzkim zaw ieranie um ów cyw ilno - praw nych z przew oźnikiem w zakresie niezbędnym do realizacji obecnego rozkładu jazdy.

Z godnie z zapisem ustaw ow ym w kw otach dotacji uw zględniane s ą rów nież środki przeznaczone na nabyw anie kolejow ych pojazdów szynow ych do realizacji przew ozów regionalnych w w ysokości nie m niejszej niż 10%. Z e środków tych m ożna było początkow o korzystać, p od w arunkiem że tabor pochodzi od polskich producentów . L ista takich producentów została ustalona przez m inistra do spraw transportu. Jak w ynika z praktyki, sam orządy pozostaw iały te kw oty do swojej dyspozycji zm niejszając tym sam ym w ysokość d opłat przeznaczonych dla przew oźnika.

N ow a ustaw a o transporcie kolejow ym zaw ęziła kw oty przeznaczone n a nabyw anie p ojazdów szynow ych do 10 - 20% i odstąpiła od określania listy producentów oraz w ym ogu dotyczącego krajow ej produkcji taboru. Sam orząd m oże rów nież przeznaczyć środki n a now e pojazdy szynow e przew oźnikom w yłonionym przy zastosow aniu przepisów o zam ów ieniach publicznych.

N ow a ustaw a o transporcie kolejow ym w prow adziła dw a rodzaje dopłat do przew ozów regionalnych:

dotację przedm iotow ą na w yrów nyw anie utraconych przychodów z tytułu obow iązujących ulg taryfow ych o kreślaną w ustaw ie budżetow ej10,

finansow anie zadań przew ozow ych w ram ach obow iązku służby publicznej jak o zadań w łasnych sam orządu w ojew ództw a określane też w ustaw ie b u d żeto w ej11.

U staw a p ozostaw iła też m ożliw ość dofinansow yw ania przew ozów regionalnych z budżetu sam orządów terytorialnych.

W prow adzone zm iany w przepisach regulujących funkcjonow anie regionalnych przew ozów pasażerskich nie popraw iły w sposób znaczący ich sytuacji finansow ej, głów nie z pow odu braku rozw iązań długofalow ych, które pozw oliłyby na planow anie rozw oju tego rodzaju transportu w dłuższym okresie. N iepew ność dotycząca przyszłości, brak m ożliw ości zaw ierania przez sam orząd w ieloletnich kontraktów na realizację przew ozów w ram ach w ojew ództw , ciągłe uzależnienie od rocznych ustaw budżetow ych i ciągle zm ieniające się w arunki finansow ania ograniczają funkcjonow anie podm iotów realizujących kolejow e p rzew ozy regionalne.

P rzedstaw iona sytuacja w skazuje, iż obecny system finansow ania przew ozów regionalnych nie spraw dził się. Jest to system , który się nie dom yka. O bow iązujące regulacje praw ne nie p rzew id u ją rozw iązań w przypadkach, w których dotacja nie je s t przekazyw ana przew oźnikow i w całości zgodnie z zaw artym i um ow am i lub jej w ysokość je st niew ystarczająca w stosunku do kosztów ponoszonych przez przew oźnika z tytułu w ykonyw ania usług przew ozow ych. W konsekw encji przew oźnik realizuje usługi przynoszące straty i jednocześnie nie m oże zaprzestać ich w ykonyw ania.

10 Art. 39.

11 Art. 40.

3. D O S T Ę P DO R Y N K U U SŁ U G K O L E JO W Y C H

U staw a o transporcie kolejow ym z dnia 27 czerw ca 1997 nakładała n a przew oźników kolejow ych i zarządców linii kolejow ych obow iązek u zy sk an ia k o n cesji1". U staw a p rzew id y w ała m ożliw ość w yłączania obow iązku uzyskania koncesji przez p rzew oźnika w ykonującego w yłącznie przew ozy m iejskie, podm iejskie lub regionalne w przypadku uznania, iż przyczyni się to do spełnienia celów publicznych i nie pogorszy bezpieczeństw a ru c h u 1’. K om petencje takie przypisano R adzie M inistrów , która w trybie rozporządzenia m ogła w zględem przew ozów regionalnych zastosow ać w yłączenie. R ada M in istró w nie skorzystała z tej delegacji.

Proces uzy sk iw an ia koncesji był bardzo trudny, ja k to zw ykle b yw a przy w drożeniu n ow ych, w cześniej nie stosow anych rozw iązań. W prow adzono go w skom plikow anej sytuacji politycznej i gospodarczej, co spraw iło, ze z n aczącą rolę przy w ydaw aniu koncesji odgryw ały czynniki inne niż w eryfikacja kom petencji, potencjału i m ożliw ości organizacyjnych podm iotu ubiegającego się o je j przyznanie. P róbow ano w sposób ja k najbardziej łagodny p rzeprow adzić zrestrukturyzow ane przedsiębiorstw o PK P - grupę spółek PK P przez proces liberalizacji rynku.

Po blisko dw uletnich dośw iadczeniach oraz w prow adzeniu zm ian do obow iązujących w tym w zględzie przepisów , prak ty k a udzielania koncesji, a niebaw em licencji n a działalność op erato rsk ą14, ustabilizow ała się i w yjaśniono w iele spornych kw estii. O becnie, gdy P olska po referendum je s t ju ż bardziej członkiem niż kandydatem n a członka U nii E uropejskiej, p roces liberalizacji kolejnictw a będzie z każdym rokiem zataczał szersze kręgi.

C hoć rynek firm posiadających koncesje nie je s t tak bogaty, ja k choćby rynek w sąsiednich N iem czech, gdzie liberalizacja transportu kolejow ego spow odow ała law inow e pow staw anie firm i otrzym yw anie koncesji, to je d n a k w m inionych 5 latach stosunkow o sporo p odm iotów starało się o koncesje z m niejszym lub w iększym sukcesem . W śród now ych p o d m io tó w kolejow ych m ożna odnaleźć dość zróżnicow ane podm ioty w yw odzące się głów nie z firm , dla których transport kolejow y stanow i znaczący elem ent w ram ach prow adzonej działalności. S ą to zatem głów nie podm ioty działające w zakresie przew ozów rz e c z y 15.

W trybie tej ustaw y koncesje n a przew ozy regionalne uzyskały utw orzone z PK P w w yn ik u p rocesu kom ercjalizacji i restrukturyzacji trzy spółki:

PK P p rzew ozy R egionalne Sp. z o.o. - cały kraj,

PK P S zybka K olej M iejska w T rójm ieście Sp. z o.o. - linie w ojew ództw a pom orskiego G dańsk G łów ny - W ejherow o, w tym po torach SK M G dańsk G łów ny - R um ia i G dańsk G łów ny - G dańsk N ow y Port,

W arszaw sk a K olej D ojazdow a Sp. z o.o. - w ydzielone linie W arszaw a Śródm ieście W K D - G rodzisk M azow iecki R adom ska, P odkow a L eśna - M ilanów ek G rad ó w i P ru szk ó w - K om orów .

N om inalnie koncesję u zy sk ała jeszcze je d n a spółka u tw orzona z PK P, a m ianow icie PK P L inia H utnicza S zerokotorow a Sp. z o.o. n a linii G ranica P aństw a - Sław ków , je d n a k w zakresie przew ozu osób nie po d jęła działalności.

C harakterystykę o g ó ln ą w zakresie uzyskiw ania koncesji przedstaw iono w tablicy 1.

12 Art. 24.

13 Art. 25 ust. 2.

14 Czyli de facto na funkcjonowanie przedsiębiorstw kolejowych innych niż wchodzące w skład Grupy PKP.

15 N ależą do nich przede wszystkim kopalnie, elektrownie, firmy logistyczne, i spedytorskie oraz właściciele wagonów i lokomotyw.

T ablica 1 L iczba udzielonych koncesji na prow adzenie działalności

w zakresie przew ozów osób i rzeczy (stan na dzień 30.06.2003 r.)

Lp. Rodzaj koncesji K oncesje

w ydane P odjęte przew ozy

1 Przew óz osób 10*

2 Przew óz rzeczy 31 20

3 Razem: 41 24

4 R azem przedsiębiorstw : 36 24

* - w tym 6 z grupy PKP z PKP SA włącznie,

** - wszystkie z grupy PKP, w tym PKP Intercity Sp. z o.o.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji z zasobów internetowych www.mi.gov.pl

S półka P K P P rzew ozy R egionalne w 2002 roku przew ożąc ponad 250 m in pasażerów zanotow ała stratę w w ysokości 1,1 m ld zł. Spółka spełnia w arunki do p ostaw ienia jej w stan upadłości; na koniec ub.r. kapitał w łasny w yniósł m inus 275 m in zł, a w tym roku z m iesiąca na m iesiąc sytuacja staje się coraz gorsza. Stosunkow o najlepiej ra d z ą sobie lokalne spółki przew ozow e - P K P W arszawska K o lej D ojazdow a i P K P Szybka K olej M iejska w Trójm ieście.

W zakresie przew ozu osób koncesje uzyskały tylko 4 firm y pryw atne:

- Przedsiębiorstw o T ransportu K olejow ego i G ospodarki K am ieniem SA z siedzibą w R ybniku (ale p o d staw o w ą działalnością je st przew óz rzeczy),

C O N N E X Polska Sp. z o.o. z sied zib ą w W arszaw ie,

- K opalnia Piasku "M aczki - Bór" z sied zib ą w Sosnow cu (ale p o d staw o w ą d ziałaln o ściąjest przew óz rzeczy,

- Ż nińska Kolej Pow iatow a Sp. z o. o. z sied zib ą w Ż ninie,

Stow arzyszenie K olejow ych Przew ozów Lokalnych z sied zib ą w K aliszu,

Piaseczyńskie Tow arzystw o Grójeckiej K olei W ąskotorow ej z sied zib ą w Piasecznie.

D w ie pierw sze firm y nie podjęły działalności i w krótce u tracą koncesję, cztery następne podjęły działalność w zakresie przew ozu osób na kolejach w ąskotorow ych. O znacza to w dalszym ciągu m onopol spółki PK P Przew ozy R egionalne w zakresie kolejow ych pasażerskich przew ozów regionalnych w Polsce.

Poniżej przedstaw iona je s t krótka charakterystyka zakresu koncesji pryw atnych firm.

Przedsiębiorstw o T ransportu K olejow ego i G ospodarki K am ieniem SA jak o pierw szy przew oźnik kolejow y w zakresie przew ozu rzeczy w Polsce w ystąpiło w sierpniu 2000 roku z w nioskiem do trzech w ojew odów , tzn. śląskiego, pom orskiego i lubuskiego, o przyznanie koncesji na w ykonyw anie kolejow ych pasażerskich przew ozów lokalnych na obszarze tych w ojew ództw . Pozbaw ienie w ojew ództw kom petencji organu koncesyjnego w w yniku zm iany ustaw y o transporcie kolejow ym spow odow ało przekazanie procedury koncesyjnej do m inisterstw a. 12 października 2001 roku firm a uzyskała ko n cesję16 og ran iczo n ą jed n ak do sieci kolei górniczych, piaskow ych i w łasnej, co w praktyce uniem ożliw iło podjęcie tej działalności. F irm a zarządza liniami:

• R ybnik Tow arow y - Boguszow ice,

• K W K M oszczenica - Szeroka,

16 Decyzja nr TK5-483-90/2001.

• W odzisław Śląski - K W K M arcel,

• W odzisław Śląski - M arklow ice,

• R ybnik T ow arow y - K W K M arcel,

• K W K S zczygłow ice - K ryw ałd,

• B oguszow ice - Paruszow iec.

C O N N E X P olska Sp. z o.o. ja k o je d n a z pierw szych firm pryw atnych z kapitałem zachodnim w y stąp iła z w nioskiem o przyznanie koncesji n a przew ozy osób n a terenie 8 w ojew ództw . K oncesję uzy sk ała 25 m aja 2002 ro k u 17. S półka je s t pryw atnym operatorem transportu publicznego obsługującym w szystkie rodzaje i środki transportu lądow ego prow adząc działalność w w iększości krajów Europy. W P olsce firm a d ziała od 1998 roku prow adząc działalność w autobusow ej kom unikacji m iejskiej w W arszaw ie i T czew ie oraz w transporcie m iędzym iastow ym - w przedsiębiorstw ach PK S C onnex Ł ańcut i PK S C onnex Sanok. F irm a zab ieg ała rów nież o przejęcie przew ozów na liniach T arnobrzeg - M ielec - D ębica i K raków G łów ny - W ieliczka Rynek.

K opalnia P iasku "M aczki - B ór" w ystąpiła też o koncesję na p rzew ozy regionalne na terenie Śląska, je d n a k uzyskała j ą 12 p aździernika 2001 roku o k ro jo n ą do linii kolejow ych górniczych, piaskow ych i w łasn y ch 18. W skład zarządu kolei „M aczki-B ór” w c h o d z ą linie:

• S osnow iec Jęzor C entralny - K ołdunów ,

• S osnow iec Jęzor C entralny - K lara,

• S zczakow a Płn. - Cieśle,

• B ór G órny - Sosnow iec Jęzor C entralny.

O d 2000 roku firm a zarządza szlakiem kolei w ąskotorow ej i prow adzi n a nim przew ozy osób. F irm a zam ierza w ejść n a rynek kolejow ych przew ozów regionalnych w obsłudze linii S ucha - Żyw iec.

Ż nińska K olej P ow iatow a Sp. z o. o. pow stała dzięki staraniom w ładz lokalnych. Po przejęciu od PK P m ajątku daw nej, bardzo znanej kolejki w ąskotorow ej uzyskano 21 m arca 2003 roku k o n cesję19 na przew ozy w obrębie w łasnej sieci, tzn. n a linii Ż nin W ąsk. - G ąsaw a.

Stow arzyszenie K olejow ych P rzew ozów L okalnych to potentat w śród w ąskotorow ych przew oźników . Przyjęty m odel organizacyjny polegający n a utw orzeniu sam odzielnych i autonom icznych oddziałów w ram ach każdej z kolejek, a jed n o cześn ie centralne zarządzanie finansam i um ożliw ia zachow anie płynności finansow ej dla całości.

K oncesję n a przew ozy n a obszar Śm igielskiej K olei D ojazdow ej otrzym ano 25 m aja 2002 roku20, n a inne w 2003 r.

P iaseczyńskie T ow arzystw o G rójeckiej K olei W ąskotorow ej realizuje przew ozy na kolei w ąskotorow ej n a odcinku Piaseczno - G rójec n a podstaw ie koncesji w ydanej 14 m arca 2003 r.21

N o w a ustaw a o transporcie kolejow ym zm ieniła koncesje n a licencje będące potw ierdzeniem zdolności przedsiębiorcy do w ykonyw ania funkcji p rzew oźnika kolejow ego.

Po u zyskaniu członkostw a w U nii E uropejskiej n a terenie kraju obow iązyw ać b ę d ą rów nież licencje w ydane przez w ładze innych p ań stw członkow skich U nii22. P oniew aż w zakresie kolejow ych przew ozów osób nie ustanow iono żadnych okresów ochronnych, oznacza to, iż od 2004 roku n a rynku kolejow ych przew ozów regionalnych m o g ą się pojaw ić now i, zagraniczni przew oźnicy.

17 Decyzja nr TK5-483-57/02 18 Decyzja nr TK.5-483-91/2001 19 Decyzja nr TK5-483-22/03 20 D ecyzja nr TK5-483-55/02 21 D ecyzja nr TK5-483-17/03 22 Art. 43 ust. 1 i 2

Przedsiębiorcy prow adzący działalność p rzew o zo w ą w zakresie kolejow ych przew ozów osób zostali zobow iązani do spełnienia w ym ogów now ej ustaw y w term inie do końca 2003 roku23. K oncesje przyznane w trybie starej ustaw y w y g asają z dniem 29 lutego 2004 roku. Licencje w ydaje utw orzony w trybie tej ustaw y Prezes U rzędu Transportu K olejow ego (U TK).

Prezes U T K nie m oże odm ów ić udzielenia licencji, jeże li przedsiębiorca ubiegający się o przyznanie licencji spełni w ym agania dotyczące24:

- dobrej reputacji;

w iarygodności finansow ej;

kom petencji zaw odow ych;

dysponow ania taborem kolejow ym ; odpow iedzialności cyw ilnej.

W ym agania dotyczące dobrej reputacji uznaje się za spełnione, jeże li członkow ie organu zarządzającego osoby praw nej, osoby prow adzące spraw y spółki w spółce jaw nej, kom andytow ej lub kom andytow o - akcyjnej, a w przypadku innego przedsiębiorcy - osoby prow adzące działalność gosp o d arczą nie zostały skazane praw om ocnym w yrokiem sądu za p rzestępstw a um yślne: przeciw ko bezpieczeństw u w kom unikacji, m ieniu, obrotow i gospodarczem u, w iarygodności dokum entów , środow isku lub praw om osób w ykonujących pracę zaro b k o w ą oraz przestępstw a skarbow e25.

W ym agania dotyczące w iarygodności finansow ej uznaje się za spełnione, gdy przedsiębiorca je s t w stanie w ykazać, że je s t zdolny do w ypełnienia rzeczyw istych i potencjalnych zobow iązań finansow ych przez okres 12 m iesięcy od d n ia udzielenia licencji26.

W tym celu ubiegający się o licencję przedsiębiorca w inien przedstaw ić w szczególności:

spraw ozdanie finansow e za ostatni rok obrotow y, w raz z o p in ią i raportem biegłego rew identa z je g o badania, oraz ak tu aln ą sytuację fin a n so w ą w przypadku gdy prow adził działalność gospodarczą w ostatnim roku przed dniem złożenia w niosku o udzielenie licencji;

- zestaw ienie przepływ ów pieniężnych dla roku, w którym ubiega się o licencję i planow ane zestaw ienie przepływ ów dla roku kolejnego;

potw ierdzenie stanu rachunku bankow ego oraz pozostałe zabezpieczenia m ajątkow e zobow iązań;

- dane dotyczące planow anych w ydatków zw iązanych z podjęciem licencjonow anej działalności.

W ym agania dotyczące kom petencji zaw odow ych uznaje się za spełnione, gdy przedsiębiorca 7:

- posiada lub zobow iąże się, że będzie posiadał organizację zarządzania um ożliw iającą spraw ow anie w łaściw ego nadzoru nad licencjonow aną działalnością oraz nad przestrzeganiem bezpieczeństw a w transporcie kolejow ym ; - ośw iadczy, że zatrudni pracow ników odpow iadających za bezpieczeństw o ruchu

kolejow ego posiadających w ym agane kw alifikacje.

W ym agania dotyczące dysponow ania taborem kolejow ym uznaje się za spełnione, gdy przedsiębiorca28:

- dysponuje bądź zobow iąże się do dysponow ania pojazdam i kolejow ym i, w tym w agonam i i lokom otyw am i kolejow ym i;

23 Art. 68.

24 Art. 46.

25 Art. 47 pkt 2.

26 Art. 47 pkt 3.

27 Art. 47 pkt 5.

28 Art. 47 pkt 6.

utw orzy lub zobow iąże się do u tw orzenia z dniem rozpoczęcia działalności system u utrzym ania i obsługi pojazdów kolejow ych.

W ym agania dotyczące odpow iedzialności cyw ilnej uznaje się za spełnione, gdy ubiegający się o udzielenie licencji przedsiębiorca posiada zabezpieczenie roszczeń m ajątkow ych zw iązanych z p ro w ad zo n ą działaln o ścią lub zobow iąże się do dokonania ubezpieczenia działalności objętej licencją29.

D odatkow ym , now ym w ym ogiem ustaw ow ym dla przew oźników kolejow ych oprócz licencji je s t uzyskanie w ydaw anego rów nież przez P rezesa U T K św iadectw a bezpieczeństw a będącego potw ierdzeniem spełnienia w arunków technicznych i organizacyjnych zapew niających:

bezpieczne prow adzenie ruchu kolejow ego, b ezp ie czn ą eksploatację pojazdów kolejow ych, ochronę przeciw p o żaro w ą i ochronę środow iska.

Prezes U T K w ydaje św iadectw a bezpieczeństw a dla przew oźników kolejow ych, jeżeli p rzed staw ią oni30:

św iadectw a d o puszczenia do eksploatacji ty p u eksploatow anych pojazdów kolejow ych;

ośw iadczenie o posiadaniu św iadectw spraw ności technicznej eksploatow anych pojazd ó w kolejow ych;

ośw iadczenie potw ierdzające, że n a stanow iskach bezpośrednio zw iązanych z p row adzeniem i bezpieczeństw em ruchu kolejow ego zatrudnia pracow ników posiadających kw alifikacje w ynikające z ustaw y,

- w ykaz przepisów w ew nętrznych, określających w arunki techniczne oraz zasady i w ym agania zw iązane z utrzym aniem i ek sp lo atacją pojazdów kolejow ych.

O bow iązek uzyskania św iadectw a bezpieczeństw a dla dotychczasow ych przew oźników ograniczono w czasie (do 31.12.2003 r.).

4. O C E N A F U N K C JO N O W A N IA K O L E JO W Y C H R E G IO N A L N Y C H P R Z E W O Z Ó W P A SA Ż E R SK IC H

W ejście w życie uregulow ań praw nych nakładających n a sam orząd w ojew ódzki now e obow iązki zastało w iększość sam orządów nieprzygotow anych organizacyjnie i kadrow o do w y konyw ania zadań w ynikających z postanow ień ro zporządzenia R ady M inistrów z d n ia 5 g ru d n ia 2000 r. w spraw ie szczegółow ych zasad organizow ania regionalnych i m ięd zy ­ w ojew ódzkich kolejow ych przew ozów pasażerskich oraz trybu w yboru przew oźników . W ciągu 2001 roku w iele sam orządów podejm ow ało różne działania po to, aby podołać tym obow iązkom . D o d ziałań tych m ożna zaliczyć [1]:

- utw orzenie w strukturze u rzędów m arszałkow skich specjalistycznych zespołów pracow ników do realizacji tych zadań (Z achodniopom orskie, M ałopolskie), zlecenie w ykonyw ania tych zadań dla w yspecjalizow anych firm zew nętrznych (O polskie),

zlecenie ty ch zadań utw orzonym sam orządow ym jed n o stk o m budżetow ym (Podlaskie).

P rzy rozw iązaniach w ym ienionych w pkt. 2 i 3 koszty w ynikające z tych zleceń pokryw ane s ą z części dotacji budżetow ej przeznaczonej na organizow anie i dotow anie

29 Art. 47 pkt 7.

30 Art. 19 pkt 2.

przew ozów regionalnych, nie obciążając budżetu w ojew ództw a, ale zm niejszając kw oty na finansow anie przew ozów .

N ie bez znaczenia je s t rów nież fakt, iż po przejęciu zadań w zakresie organizow ania i finansow ania kolejow ych przew ozów regionalnych, oprócz spraw organizacyjno - kadrow ych, takich ja k utw orzenie w urzędach m arszałkow skich odpow iedniej kom órki organizacyjnej lub pow ierzenie tych zadań istniejącej kom órce oraz zatrudnienie odpow iednio przygotow anego personelu, jed n y m z najw ażniejszych zadań było m erytoryczne rozpoznanie całego zagadnienia kolejow ych regionalnych przew ozów pasażerskich z punktu w idzenia w ładz sam orządow ych. W szczególności przedm iotem zainteresow ania urzędów m arszałkow skich pow inno być określenie:

- charakterystyk ilościow ych regionalnych przew ozów kolejow ych, prognozujących potoki podróżnych z uw zględnieniem znaczenia poszczególnych połączeń dla w ojew ództw a, regionu, pow iatu i społeczności lokalnych,

charakterystyk ekonom iczno - finansow ych regionalnych przew ozów kolejow ych, uw zględniających przychody i koszty d la poszczególnych linii oraz ich rentow ność w y zn aczającą ew entualne potrzeby dotacyjne.

W chw ili obecnej generalnie sam orządy w ojew ództw nie d y sp o n u ją takim i danym i.

Posiadanie tych danych przez sam orząd będzie niezbędne w przypadku, kiedy o m ożliw ość w ykonyw ania przew ozów ubiegać się będzie kilku przew oźników , a sam orząd w yłaniać ich będzie z zastosow aniem ustaw y o zam ów ieniach publicznych31.

W latach 2001 i 2002 sam orządy w ojew ództw zaw ierały um ow y n a w ykonyw anie przew ozów regionalnych z jedynym przew oźnikiem , ja k i był do dyspozycji, tj. PKP Przew ozy R egionalne. Z uw agi n a opóźnienia w przygotow yw aniu budżetu p ań stw a n a 2001 i 2002 rok, um ow y te były podpisyw ane przez sam orządy z dużym opóźnieniem . B yły one rów nież w w iększości przyjm ow ane przez sam orządy z prześw iadczeniem , że m ając do dyspozycji przew oźnika m onopolistę, nie je s t m ożliw e ingerow anie i kontrolow anie kosztów w ykonyw ania przew ozów . G dyby na rynku przew ozów regionalnych funkcjonow ali przew oźnicy konkurujący ze s o b ą to w ów czas sam orządy nie m usiałyby analizow ać kosztów ponoszonych przez nich.

D otychczasow e uregulow ania praw ne w zakresie przew ozów regionalnych przyniosły szereg pozytyw nych efektów , które m ożna sform ułow ać następująco:

- zm uszenie sam orządów w ojew ództw do interesow ania się pasażerskim i przew ozam i kolejow ym i n a sw oim terenie,

w pływ sam orządów w ojew ódzkich na rozkład jazd y pociągów regionalnych i przez to zm uszanie przew oźnika kolejow ego do uw zględniania interesów m ieszkańców w ojew ództw a w konsultacji z sam orządem ,

m ożliw ość koordynow ania w ograniczonym zakresie przez sam orząd w ojew ództw a przew ozów pasażerskich realizow anych autobusam i i pociągam i, co um ożliw ia w pew nym stopniu pełnienie przez sam orządy w ojew ództw roli koordynatora publicznego transportu zbiorow ego na terenie w ojew ództw a, stopniow e zm uszanie PK P Przew ozy R egionalne do prow adzenia rzeczyw istego rachunku przychodów i kosztów pow stałych przy w ykonyw aniu przew ozów regionalnych.

M ożna rów nież sform ułow ać podstaw ow e zagrożenia dla funkcjonow ania przew ozów regionalnych. N a le ż ą do nich:

! Można wskazać jednak działania niektórych województw zmierzające do zidentyfikowania tych obszarów np.

małopolskie (zob. W.Starowicz z zespołem: "Wyniki badań potrzeb przewozowych mieszkańców województwa małopolskiego, określenie regionalnych połączeń pasażerskich i opracowanie koncepcji systemu obsługi pasażerskiej województwa". SITK, Kraków 2001) i Łódzkie (zob. W.Starowicz z zespołem: "Wyniki badań i analiz kolejowego regionalnego ruchu pasażerskiego na terenie województwa łódzkiego" SITK, Kraków 2002).

brak stabilizacji w zakresie finansow ania przew ozów regionalnych, brak konkurencji przew oźników n a rynku przew ozów regionalnych, brak środków n a m odernizację lokalnych linii kolejow ych,

brak odpow iedniego taboru do realizacji przew ozów regionalnych.

Próbą, przeciw działania zagrożeniom m oże być jed y n ie w drożenie aktyw nej polityki prokolejow ej państw a. P ow inna ona polegać n a [5]:

określeniu strategii polskiego transportu kolejow ego w system ie transportow ym kraju i E uropy (z uw zględnieniem polityki transportow ej U nii E uropejskiej), - popieranie rozw oju transportu zbiorow ego i stw arzanie m echanizm ów integracji

pasażerskiego transportu regionalnego z transportem m iejskim ,

określenie strategicznych działań dostosow ujących zakres przew ozów pasażerskich do p opytu i m ożliw ości finansow ych państw a,

- zapew nienie w arunków rów nej konkurencji transportu kolejow ego z innym i gałęziam i transportu,

- w drożenie stabilnego i ekonom icznie uzasadnionego system u finansow ania tran sp o rtu kolejow ego zapew niającego długookresow y system w spółfinansow ania p rzew o zó w regionalnych.

5. K IE R U N K I R O Z W O JU T R A N SPO R T U K O L E JO W E G O W R E G U L A C JA C H U NII E U R O PE JSK IE J

P rzyw rócenie kolei znaczącego m iejsca w rynku przew ozów p asażerskich stało się je d n y m z najw ażniejszych zadań polityki transportow ej p ań stw europejskich.

W ostatnich m iesiącach K om isja E uropejska, P arlam ent i R ada E uropejska podjęły szereg decyzji, które w istotny sposób w p ły n ą n a rozw ój rynku kolejow ego w Europie.

D ecyzje te stan o w ią konkretyzację program u zaproponow anego w Białej K siędze z 2001 r. [2]. Ich celem je s t przyw rócenie rów now agi m iędzygałęziow ej n a unijnym rynku transportow ym oraz skierow anie go n a rozw ój efektyw nych ekonom icznie i ekologicznych zintegrow anych system ów transportow ych w skali E uropy i poszczególnych je j regionów .

P rzystępując do U nii podejm ujem y decyzję o akceptacji dotychczasow ego dorobku legislacyjnego, tym sam ym w spólnej polityki transportow ej, k tó ra dla transportu kolejow ego je s t bardzo korzy stn a [12].

W styczniu 2003 r. P arlam ent Europejski przyjął propozycje zaw arte w tzw. II pakiecie kolejow ym , m ające n a celu szybsze zliberalizow anie ryn k u przew o zó w tow arow ych, ponaglając jed n o cz eśn ie K om isję E u ro p ejsk ą do p rzygotow ania analogicznych propozycji dla m iędzynarodow ych przew ozów pasażerskich. K om isja obiecała przygotow anie ich do końca 2003 r.

28 m arca 2003 r. R ad a U nii E uropejskiej, złożona z m inistrów transportu państw członkow skich, osiągnęła porozum ienie i przyjęła w spólne stanow isko w spraw ie w szystkich w n iosków II pak ietu kolejow ego w zakresie przew ozów tow arow ych. Z o stan ą one skierow ane do drugiego czytania w P arlam encie Europejskim i jeszcze w tym roku przyjęte.

W kw ietniu K om isja E uropejska przedłożyła propozycję zasad finansow ania infrastruktury transportow ej i system u p obierania opłat od użytkow ników dróg. System ten będzie w ykorzystyw ać najnow ocześniejsze technologie, w tym satelitarne i radiolokacyjne m etody obliczania drogi przejechanej przez sam ochody.

W trakcie konsultacji z n a jd u ją się także projekty rozporządzeń regulujących rynek usług pasażerskiego transportu publicznego, w tym zasady zaw ierania kontraktów n a usługi przew ozow e, pom ocy publicznej i zasad konkurencji.

K om isja E uropejska przyw iązyw ała zaw sze d u ż ą w agę do problem ów zw iązanych z o rg an izacją transportu publicznego. O kierunkach polityki gospodarczej U nii decyduje nie tylko ekonom ia. Fundam entem U nii je s t obraz państw a przyjaznego dla obyw ateli i zapew niającego w arunki dla rozw oju gospodarczego, a takie pryncypia trudno spełnić bez spraw nego transportu, który w e w spółczesnych społeczeństw ach odgryw a coraz w ięk szą rolę.

H arm onizacja praw a w tej dziedzinie nie je s t jed n a k łatw a. M iędzy krajam i członkow skim i istn ieją historyczne, praw ne i kulturow e różnice w koncepcji i organizacji usług publicznych w transporcie szynow ym i jakakolw iek propozycja zm ierzająca w kierunku popraw y usług publicznych m usi respektow ać zasadę suw erenności. R ząd każdego kraju członkow skiego musi sam zdecydow ać o organizacji, poziom ie i definicji usług publicznych, aczkolw iek jednocześnie m usi być respektow ane w spólne praw o unijne. W w ielu państw ach U E w prow adzone ju ż zostały dla co najm niej części rynków transportu publicznego, regulacje praw ne dotyczące przyznaw ania na określony okres kontraktów n a usługi publiczne na podstaw ie jasn y ch i przejrzystych procedur. P o d staw ą do ich funkcjonow ania było rozporządzenie 1191/69 i m odyfikujące je rozporządzenie 1893/91 oraz obow iązkow e zasady dotyczące przetargów na zaw ieranie pew nych kontraktów ustanow ione w dyrektyw ie Rady 92/50 z 18 czerw ca 1992 r. dotyczącej koordynacji procedur przyznaw ania kontraktów na usługi publiczne oraz w dyrektyw ie 93/38 z 14 czerw ca 1993r. koordynującej procedury zam ów ień dla jed n o stek działających w sektorach: w odnym , energetycznym , transportow ym i telekom unikacyjnym .

O d początku lat 90. w krajach U E realizow ane s ą też program y restrukturyzacji segm entu przew ozów pasażerskich. N ajw ażn iejszą ich k o nsekw encją je s t zm iana sposobu transferu subw encji z budżetu centralnego do przew oźników realizujących deficytow e przew ozy. Środki te przestały być kierow ane bezpośrednio do przew oźnika - a były nim z reguły koleje narodow e - ale s ą przekazyw ane do organów sam orządow ych, w których gestii znajduje się organizacja przew ozów w regionie. Jednocześnie też z dotychczasow ego w olum enu przew ozów w ydzielano przew ozy m iędzyregionalne. P raktyka w ykazała, że zarządzanie nim i najefektyw niej odbyw a się ze szczebla centralnego. T en segm ent przew ozów w ym aga też stosow ania spójnej, ogólnopaństw ow ej sieci połączeń bardzo ważnej z punktu w idzenia całości gospodarki, co je s t przedsięw zięciem bardzo kapitałochłonnym . W porów naniu z przew ozam i regionalnym i dotacje do przew ozów m iędzyregionalnych są stosunkow o małe.

W 2000 r. K om isja E uropejska przedłożyła projekt now ego rozporządzenia COM 2000/07 [15.3] dotyczącego w ym agań w zakresie służby publicznej oraz zaw ierania kontraktów n a przew ozy pasażerskie. C elem tej now ej regulacji było doprow adzenie do skuteczniejszej korelacji m iędzy w ym aganiam i dla służby publicznej a z a sa d ą w prow adzenia konkurencji pom iędzy przew oźnikam i. Jest to naw iązanie do zaleceń R ady E uropejskiej na posiedzeniu w Lizbonie 28 m arca 2001 r., w których zw róciła się do państw członkow skich

"o przyspieszenie liberalizacji w zakresie transportu". Po ponad rocznej konsultacji, 14 listopada 2001 r. Parlam ent E uropejski przyjął w pierw szym czytaniu w iele popraw ek do propozycji rozporządzenia i przesłał je do K om isji celem ustosunkow ania się. O becnie konsultow ana propozycja rozporządzenia CO M 2002/107 [15.4] zaw iera stanow isko K om isji Europejskiej do popraw ek Parlam entu.

Podstaw ow ym środkiem , proponow anym w projekcie rozporządzenia, do osiągnięcia popraw y oferty w zakresie transportu publicznego i zw iększenia efektyw ności ekonom icznej je s t w prow adzenie kontrolow anej konkurencji, któ ra um ożliw ia lepsze dostosow anie się do w ym agań klienta i zapew ni m niejsze koszty transportu publicznego.

N ow ych, je d n o lity ch na terenie w szystkich p ań stw U nii regulacji praw nych w ym aga także rozw ój ry n k u m iędzynarodow ego transportu zbiorow ego. Ponadto rozw ijające się partnerstw o publicznopraw ne w tej dziedzinie gospodarki m usi zostać ujęte w przejrzystych, zab ezpieczających interesy obu stron, a także pasażerów , rozw iązaniach praw nych.

W projekcie ro zporządzenia C OM 2002/107 proponow ane s ą następujące reguły dla regulacji rynku przew ozów pasażerskich:

zastosow anie kontraktów negocjow anych pom iędzy kom petentnym i organam i a operatoram i,

- subw encjonow anie operatorów św iadczących usługi zw iązane z w ym aganiam i służby publicznej,

określenie reguł przyznaw ania praw w yłącznych, - w prow adzenie kontrolow anej konkurencji, - przejrzystość podejm ow ania decyzji.

N ależy n a koniec zw rócić uw agę n a dw ie kw estie:

- w e w szystkich rozporządzeniach tak sam o traktow ane s ą w szystkie środki transportu publicznego (transport kolejow y, drogow y, w odny śródlądow y) tak w zakresie dostępu do dotacji i subw encji, ja k i w zakresie zap ew n ien ia należytej ja k o śc i usług przew ozow ych,

- pom im o ogólnej pom ocy ustanow ionej n a podstaw ie regulacji europejskich w celu w prow adzenia konkurencji w transporcie publicznym , ty lk o niew iele krajów europejskich dokonało regionalizacji przew ozów kolejow ych.

6. R E G IO N A L IZ A C JA PR Z E W O Z Ó W K O L E JO W Y C H W K R A JA C H U N II E U R O P E JS K IE J

D ośw iadczenia k rajów U nii E uropejskiej w sk azu ją n a bardzo zróżnicow ane podejście do zasad organizow ania regionalnego transportu kolejow ego. N ie da się w yróżnić jed n o liteg o m odelu. R óżnice d o ty c z ą następujących kw estii:

o tw arcia rynku,

- ulo k o w an ia odpow iedzialności, struktury sektora kolejow ego, - procedury u dzielania kontraktów ,

poziom u finansow ania.

C zęść krajów , szczególnie D ania, N iem cy, H olandia, Szw ecja, przekształciła (co najm niej częściow o) obow iązujące ram y praw ne w celu w prow adzenia konkurencji na rynku. W innych nadal funk cjo n u ją różne form y ochrony rynku.

O dpow iedzialność organizacyjna i finansow a za kolejow e przew ozy regionalne m oże być ulo k o w an a n a poziom ie krajow ym lub regionalnym . Jak dotąd, n a rzeczy w istą regionalizację zdecydow ano się tylko w A ustrii, F rancji, N iem czech, w e W łoszech, w Szw ecji, a ostatnio także w H olandii.

W niektórych krajach istnieje tylko jed n o przedsiębiorstw o, które je s t partnerem dla w ład z i stanow i praw ny lub faktyczny m onopol dla usług regionalnych. W innych krajach funkcjonuje więcej przedsiębiorstw kolejow ych. Z w yjątkiem H olandii, w szystkie kraje, które otw orzyły sw oje rynki, m iały w ięcej przew oźników w ykorzystujących p a ń stw o w ą i w łasn ą infrastrukturę. W łasność infrastruktury m oże być z re sz tą jed n y m z zasadniczych kryteriów po d ziału przew oźników kolejow ych. W N iem czech część przew oźników korzysta ze sw ojej

infrastruktury, na przykład kolej EVB (B uxtehüde - B rem erhaven). Inni przew oźnicy, na p rzykład kolej N ordW estB ahn, należąca do grupy Connex, w y korzystują infrastrukturę DB N etz.

P raktyka udzielania kontraktów je s t w poszczególnych krajach U E zróżnicow ana.

Przetargi były ja k dotąd stosow ane w D anii, N iem czech, W ielkiej B rytanii, H olandii oraz w Szw ecji. W przyszłości przew idyw ane s ą one także w Finlandii, w e W łoszech, w Portugalii i w H iszpanii. N ie przew iduje się organizow ania przetargów w B elgii, L uksem burgu, G recji oraz w Irlandii.

Z różnicow anie poziom u finansow ania ob razu ją kw oty w ydatków publicznych przeznaczanych na finansow anie kolei regionalnych w poszczególnych krajach przypadające na 1 pociągokilom etr. Z aw ierają się one w zakresie od około 3 do 14 euro. N ajm niejsze w ydatki ponoszone s ą w Finlandii i Portugalii, najw iększe - w L uksem burgu i w Irlandii.

Poniżej przedstaw iono bliżej dośw iadczenia regionalizacji przew ozów kolejow ych w czterech krajach U nii Europejskiej [9],

N iem cy

Proces reform ow ania kolei w N iem czech rozpoczął się od połączenia daw nych kolei państw ow ych z obu części N iem iec, co nastąpiło 1 stycznia 1994 r. Pow stała spółka praw a handlow ego D eutsche B ahn A G (DB AG). N ie m niej w ażnym i elem entam i reform y było udostępnienie sieci kolejow ej dla innych przew oźników kolejow ych oraz w ejście w życie ustaw y regionalizacyjnej. N a m ocy tej ustaw y, z dniem 1 stycznia 1996 r. nastąpiło przekazanie w ładzom krajów zw iązkow ych (landów ) odpow iedzialności za zakres, jak o ść i finansow anie kolei regionalnych. P oprzez odpow iednie zm iany ustaw ow e zapew niono krajom zw iązkow ym fundusze n a te cele. D odatkow o, kraje te in w estu ją także w łasne środki.

Jednocześnie z przekazaniem odpow iedzialności z a transport regionalny w prow adzono zasadę specyfikacji usług (zam aw ianie usług). O znacza ona, że usługi przew ozow e dostarcza się tylko na podstaw ie zam ów ienia i z a o d p o w ied n ią opłatą. Zakres dostarczanych usług, w ysokość opłat i kryteria jakościow e s ą określone w kontraktach zaw ieranych pom iędzy w ładzam i (organizatoram i) i przew oźnikam i. C zas obow iązyw ania kontraktu to 5 do 15 lat. Przychody ze sprzedaży biletów p o zo stają u przew oźnika i przez to tw o rz ą zachętę do polepszenia efektywności.

N ależy podkreślić, że ustaw a regionalizacyjna je s t stosunkow o elastyczna, co pozw ala krajom zw iązkow ym n a określenie najbardziej im odpow iadających form organizacyjnych.

Z godnie z t ą u sta w ą kraje zw iązkow e przekazały różnym w ładzom odpow iedzialność za w drożenie regionalizacji. Z różnicow anie to pokazano w tablicy 2.

T ablica 2 M odele organizacji regionalnych przew ozów kolejow ych w N iem czech

G rupa W ładze lokalne odpow iedzialne za pasażerskie

kolejow e przew ozy regionalne K raje zw iązkow e

1 Poziom gm inny

H esja, N adrenia - Północna W estfalia, N adrenia Palatynat, B erlin, B rem a

2 Poziom regionalny Saksonia

3 G eneralnie kraj zw iązkow y; niekiedy zadania są delegow ane do zw iązków celow ych

B adenia W irtem bergia, B randenburgia, D olna Saksonia, 4 C ałkow icie spraw a rządu kraju zw iązkow ego Baw aria, Szlezw ik H olsztyn,

Turyngia; Saksonia-A nhalt

O gółem fu n k cjo n u ją w N iem czech 32 struktury odpow iedzialne za organizację k olejow ych przew ozów regionalnych. O rganizatorzy z p oszczególnych landów zebrali w ostatnich latach w iele dośw iadczeń i stosow ali różne strategie.

N iektóre kraje zw iązkow e ogłosiły przetargi europejskie lub krajow e, z kolei w innych landach w ybranym przew oźnikom przyznaw ano kontrakty z w olnej ręki. W ynikało to z faktu, że w N iem czech praw o pozostaw ia do w yboru różne form y udzielania zam ów ień.

W efekcie tych działań nastąpił w zrost udziału k onkurentów DB R egio (spółki odpow iedzialnej w holdingu D B A G za przew ozy regionalne) w rynku przew ozów regionalnych. Przed re g io n a liz a c ją w 1994 roku, udział ten w ynosił tylko 2,4%

p o ciągokilom etrów i do roku 2002 w zrósł do 8,2% . O dpow iada w artości ok. 49,1 m ilionów p o ciągokilom etrów rocznie. N ależy je d n a k podkreślić, że w tym czasie ogó ln a praca przew o zo w a w zro sła o praw ie 20% .

Pozytyw ne dośw iadczenia z regionalizacji to przede w szystkim : - p o praw a jak o ści przew ozów ,

odnow a taboru kolejow ego,

zm niej szenie k osztów w ykonyw ania przew ozów ,

- przyw rócenie przew ozów n a liniach w cześniej zam kniętych.

Poziom po k ry cia kosztów przychodam i ze sprzedaży biletów w przypadku niepaństw ow ych (to je s t innych niż DB R egio) kolei regionalnych w ynosi średnio około 50% , choć zd a rz a ją się w yjątki. N a przykład na linii S ch o m d o rf - R udersberg pokrycie kosztów przychodam i osiąga 80% .

D ania

W D anii przew ozy regionalne s ą organizow ane n a szczeblu M inisterstw a T ransportu p rzez p o w o ła n ą w tym celu strukturę. N ie dotyczy to je d n a k obszaru K openhagi. W zakresie przew ozów autobusow ych praw ie w szystkie usługi s ą w ykonyw ane na podstaw ie przetargów , natom iast w zakresie przew ozów kolejow ych pierw sze przetargi odbyły się w roku 2001.

O bjęły one, ja k dotąd, około 15% sieci kolejow ej. P rzetargam i (m iędzynarodow ym i) objęto usługi przew ozow e w Jutlandii na łą c z n ą sum ę około 6 m ilionów pociągokilom etrów . Z ad an ia przew ozow e podzielone były na dw a pakiety. Przy organizow aniu przetargów zadbano o uniknięcie dyskrym inacji. D ostęp do w szystkich inform acji, a naw et do taboru został określony na tych sam ych w arunkach dla w szystkich, do tego stopnia, że D uńskie K oleje P aństw ow e (D SB ) m usiałyby w ypożyczać sw oje pociągi przy tych sam ych cenach ja k k onkurencja. O kres obow iązyw ania został bezpośrednio pow iązany z w yborem taboru.

W przetarg u brało udział 5 przedsiębiorstw . D ośw iadczenia z Jutlandii, m im o dobrze przygotow anej i uczciw ej procedury w yboru przew oźnika, n ie s ą je d n a k pozytyw ne, gdyż okazało się, że zw ycięzca przetargu nie je s t w stanie należycie w yw iązać się z przyjętych zadań.

H olandia

W H olandii dokonano p odziału na sieć g łó w n ą i n a pozostałe linie. Sieć głó w n a je s t o bsługiw ana przez N S n a podstaw ie 10-letniej um ow y (2000-2009). N astępuje natom iast ciąg ła decentralizacja regionalnych linii kolejow ych, przy czym często stosow ana je s t form uła zintegrow anych usług publicznych (kolej i autobus). W latach 1999-2000 m iały m iejsce trzy eksperym enty w trzech różnych prow incjach. P rzesłan k ą do poszukiw ania now ych rozw iązań było p rzekonanie prow incji co do konieczności zorganizow ania bardziej efektyw nego transportu publicznego. P onadto słaba kondycja transportu kolejow ego w jeg o dotychczasow ej form ule zagroziła jeg o ciągłości. R ola rządu w tej sytuacji sprow adza się do:

zapew nienia dostępu infrastruktury,

asygnow ania budżetów dla w ładz regionalnych,

koordynacji transportu publicznego n a poziom ie m iędzyregionalnym i krajow ym . W ładze regionalne w ynegocjow ały kontrakty z operatoram i zarów no przez bezpośrednie kontrakty, ja k i przetargi. P rzetargi przyniosły obniżenie ceny, lecz nie p opraw iły jakości. W kontraktach m usiano ująć tak istotne kw estie, ja k przeniesienie personelu z dotychczasow ego do now ego przew oźnika, okres obow iązyw ania um ow y w pow iązaniu z w arunkam i n a tabor, a także integracja ta ry f kolejow ych i autobusow ych.

Przykładem przew oźnika regionalnego je s t firm a Syntus, pow stała ja k o spółka NS R eizigers i przedsiębiorstw a autobusow ego O ostnet. O bsługuje ona odcinki Z utphen - W intersw ijk, D oetinchem - W intersw ijk oraz A lm elo - M arienberg. Początkow o spółka korzystała z taboru w ypożyczonego od innych przew oźników , w io sn ą 2002 r. do eksploatacji w eszły now e autobusy szynow e C oradia LINT.

W lutym 2003 został przeprow adzony następny przetarg na zintegrow ane przew ozy kolejow e i autobusow e w e w schodniej H olandii. D oprow adził on nie tylko do zm niejszenia cen, ale i do podw yższenia jakości. D ośw iadczenia H olandii m ożna podsum ow ać następująco:

decentralizacja przyniosła lep szą integrację usług transportu publicznego (autobus/pociąg),

- p rzetarg w ym aga dużej kom petencji w ładz regionalnych, w ładze regionalne i krajow e u c z ą się,

- rozm iary sieci do oddania n a podstaw ie przetargu często s ą za m ałe, czasam i s ą to tylko pojedyncze linie,

- pojaw iły się problem y z in teg racją ta ry f i opłat za bilety za autobus i kolej.

W ielka Brytania

W W ielkiej B rytanii zdobyto dużo dośw iadczeń w finansow aniu regionalnego pasażerskiego transportu kolejow ego. Z akładano, że w iększość stron porozum ień będzie p o trzebow ała pew nego poziom u dofinansow ania, lecz g en eraln ą zasa d ą było udzielanie kontraktu oferentow i, który w ym agał najm niejszych dotacji. K oncepcja ta przy n io sła w yniki inne niż oczekiw ane. Po pryw atyzacji przew ozów pasażerskich nastąpił w yraźny w zrost liczby pasażerów , a przew oźnicy zaczęli inw estow ać w tabor kolejow y. N iem niej jed n a k po początkow ej popraw ie jakości nastąpiło jej pogorszenie i ogólny spadek niezaw odności usług.

M iało to bez w ątpienia zw iązek z niedoinw estow aniem infrastruktury kolejow ej, któ ra nie b y ła w stanie przenieść zw iększonego ruchu. O kazało się też, że koszty funkcjonow ania w zrosły i s ą znacznie w yższe od poziom u zakładanego przy składaniu ofert.

D latego Strategie Raił A uthority (SR A ) przygotow ała szereg działań m ających na celu rozw iązanie w ystępujących problem ów . Strategie Raił A uthority stw ierdza, że n a przyszłość należy skoncentrow ać się na stronach praktycznych dostarczania przez sektor pryw atny w ysokiej jak o ści usług dla pasażerów .

PO D SU M O W A N IE

Proces regionalizacji przew ozów kolejow ych w Polsce znajduje się obecnie w fazie początkow ej i brak je s t dośw iadczeń um ożliw iających pełne podsum ow anie w aspekcie zakładanych celów. N iem niej jed n ak trudności, jak ie w ystąpiły w realizacji reform y PKP,

drastyczny spadek przew ozów pasażerów oraz brak koordynacji zadań przew ozow ych w skali regionu w sk azu ją na niezadow alający postęp w zakresie regionalizacji.

M ożliw ości popraw y sytuacji upatryw ać m o żn a w rzeczyw istych, a nie nom inalnych uregulow aniach zakresu odpow iedzialności państw a za regionalny transport pasażerski, w tym je g o finansow anie oraz zasad w spółpracy pań stw a w tym zakresie z sam orządam i w ojew ódzkim i.

W arto n a koniec przytoczyć fragm ent stanow iska uczestników konferencji oceniającej sytuację w zakresie przew ozów kolejow ych w P olsce32. S form ułow ano na niej w arunki niezbędne do podjęcia w celu przeciw działania degradacji infrastruktury kolejow ej i przew ozów . Z aliczono do nich:

a) przygotow anie i przyjęcie ustaw y o publicznym transporcie zbiorow ym , która ureguluje zasady organizow ania i finansow ania tego transportu, praw a i obow iązki w ładz państw ow ych oraz sam orządow ych, a także przew oźników ,

b) zapew nienie stabilnego dofinansow ania przew ozów regionalnych. Przy obecnych rozm iarach tych przew ozów tzw. d otacja sam orządow a po w in n a w ynosić nie mniej niż m iliard złotych. M usi być bezw zględnie p rzestrzegana zasada pełnej rekom pensaty u bytku w pływ ów w szystkich przew oźników w w yniku respektow ania ustaw ow ych ulg przejazdow ych. Jest to podstaw ow y w arunek podjęcia pryw atyzacji tego segm entu działalności kolejow ej,

c) przeprow adzenie rzeczyw istej regionalizacji przew ozów n a krótkie odległości oraz w uzasadnionych przypadkach - segm entacji (w ydzielenie działalności dla obsługi określonych relacji przew ozow ych lub obszarów ).

L iteratura

1. B arczyk W .: K olejow e pasażerskie przew ozy regionalne - ocena funkcjonow ania po w ejściu w życie ustaw y z dn. 8.09.2000 roku o kom ercjalizacji, restrukturyzacji i pryw atyzacji przedsiębiorstw a PKP. M at. konf. N o w oczesne technologie i system y uspraw niające zarządzanie w transporcie kolejow ym .

2. D yr T., Starow icz W .: E uropejska polityka transportow a. M at. konf. R egulacje praw ne w U nii Europejskiej w zakresie publicznego transportu pasażerskiego. Z akopane 16 -

18.06.2003.

3. E ngelhard J.: K olejow e p rzew ozy regionalne w P olsce - szanse i zagrożenia. M at. konf.

F inansow anie kolejow ych regionalnych przew ozów pasażerskich w Polsce. W arszaw a 06.06.2003.

4. H ebel K ., W yszom irski O.: Integracja taryfow a p odsystem ów transportow ych w regionie.

M at. konf. K olej transport przyjazny. G dańsk 17 - 19.10.2001.

5. Jacyna M .: Ź ró d ła finansow ania regionalnych przew ozów pasażerskich. M at. konf.

F inansow anie kolejow ych regionalnych przew ozów pasażerskich w Polsce. W arszaw a 06.06.2003.

6. K łosek K ., Z y ch F.: M odel zintegrow anego m iejskiego transportu szynow ego w aglom eracji górnośląskiej. M at. konf. Z integrow any system m iejskiego transportu szynow ego. W rocław 24 - 25.04.2003.

7. K otow ska-Jelonek M ., D yr T., M ężyk A.: D ośw iadczenia w ybranych k rajów europejskich w zakresie organizacji i finansow ania przew ozów regionalnych. M at. konf. F inansow anie kolejow ych regionalnych przew ozów pasażerskich w Polsce. W arszaw a 06.06.2003.

32 Stanowisko w sprawie stanu i perspektyw transportu kolejowego w Polsce przyjęte na konferencji gospodarczej zorganizowanej przez PKP SA i Railway Business Forum w W arszawie w dniu 16 lipca 2003 r.

8. K uczyńska M.: K oncepcja finansow ania i organizacji regionalnych przew ozów kolejow ych. Przegląd K om unikacyjny nr 6/2002.

9. M atyla T.: K olejow e przew ozy regionalne. Praw ne w arunki funkcjonow ania. M at. konf.

F inansow anie kolejow ych regionalnych przew ozów pasażerskich w Polsce. W arszaw a 06.06.2003.

10. M assel A.: R egionalizacja kolei w krajach U nii Europejskiej. M at. konf. Finansow anie kolejow ych regionalnych przew ozów pasażerskich w Polsce. W arszaw a 06.06.2003.

11. M ężyk A.: R egionalizacja przew ozów kolejow ych w Polsce - założenia i praktyka. Mat.

K ongresu K olejnictw a Europy Środkow o - W schodniej. W arszaw a 15 - 16.10.2002.

12. R aczyński J.: T ransport kolejow y w regulacjach praw nych Unii Europejskiej. R ynek K olejow y nr 4/2002.

13. W asiak M .: R eorganizacja kolejow ych regionalnych przew ozów pasażerskich. M at. konf..

Pasażerska kom unikacja kolejow a w m iastach i regionach. W arszaw a 23.05.2002.

14. Żurkow ski A.: Przebieg regionalizacji przew ozów pasażerskich w Polsce. T echnika T ransportu Szynow ego nr 1 - 2/2001.

15. R ozporządzenia i Projekty R ozporządzeń Rady E uropy (mat. konf. "R egulacje praw ne w U nii E uropejskiej w zakresie publicznego transportu zbiorow ego", Z akopane

1 6 - 18.06.2003):

15.1. R ozporządzenie Rady EW G n r 1191/69 z dn. 26 czerw ca 1969 r. w spraw ie działań państw członkow skich w zakresie obow iązków służby publicznej w transporcie kolejow ym , drogow ym i w odnym śródlądow ym .

15.2. R ozporządzenie R ady nr 1893/91 z dn. 20 czerw ca 1991 r. w prow adzające zm iany do R ozporządzenia n r 1191/69 w spraw ie działań państw członkow skich w zakresie obow iązków służby publicznej w transporcie kolejow ym , drogow ym i w odnym śródlądow ym .

15.3.P ropozycja R ozporządzenia Parlam entu E uropejskiego i R ady E uropy w spraw ie działań państw członkow skich dotyczących w ym agań w zakresie usług publicznych, p rzyznaw ania kontraktów na usługi publiczne w pasażerskim transporcie kolejow ym , drogow ym i żegludze śródlądow ej COM 2000/07.

15.4. Z now elizow ana propozycja R ozporządzenia P arlam entu E uropejskiego i Rady E uropy w spraw ie zlecania usług transportow ych i zaw ierania um ów n a prow adzenie publicznych przew ozów pasażerskich transportem kolejow ym , drogow ym i w odnym śródlądow ym w Państw ach C złonkow skich U nii E uropejskiej (przedstaw iona przez K om isję po popraw kach Parlam entu) C O M 2002/107.

A bstract

There is the early stage o f railw ay transport régionalisation in Poland and there is noticeable lack o f experiences perm itting to sum m ery the results in the aspect o f assum ed objectives. H ow ever the difficulties occurred w hile realisation the reform o f PK P, like rem arkable decline o f railw ay transport passengers and lack o f co-ordination o f transport assignm ent in the scale o f region, indicate for insufficient developm ent in the field o f régionalisation process.

The possibilities to im prove the situation should be found not at nom inal but at real regulations defining the responsibility o f the state for regional passenger transport including financing process and rules o f co-operation betw een the state and provincial adm inistration.