Rodziny Ormian polskich na starych fotografiach

Rodziny Ormian polskich na starych fotografiach

2008

ORMIANIE W POLSCE

Na podstawie artyku³u prof. dr. hab. Andrzeja Pisowicza „Szeœæset piêædziesi¹t lat historii Ormian polskich”, opublikowanego w miesiêczniku „Cracovia-Leopolis” w numerze 3 z roku 1998 (wersja poprawiona przez autora w paŸdzierniku 2007 r.).

Przybycie Ormian do Lwowa ich w³asna tradycja wi¹¿e z emigracj¹ ludnoœci miasta Ani, stolicy niepodleg³ego pañstwa ormiañskiego rz¹dzonego przez dynastiê Bagratydów w wiekach IX-XI. Miasto to zosta³o zdobyte najpierw przez Greków w 1045 r., a nastêpnie przez Turków seld¿uckich w 1064 r. Po upadku pañstwa ormiañskiego miejscowa ludnoœæ masowo opuszcza³a sw¹ ojczyznê.

Pod koniec XI wieku Ormianie byli ju¿ na pewno w Kijowie, a byæ mo¿e tak¿e we Lwowie. Do tych najstarszych kolonii mog³y przybywaæ dalsze fale emigrantów, opuszczaj¹cych zakaukask¹ Armeniê po najazdach mongolskich w XIII w. W ka¿dym razie w po³owie XIV w., a wiêc w czasie gdy Lwów znalaz³ siê na terenie pañstwa polskiego za panowania Kazimierza Wielkiego (1349 r.), we Lwowie rezydowa³ ju¿ arcybiskup ormiañski Howannes (Jan), któremu podlegali Ormianie w £ucku i Kijowie. Od tego w³aœnie czasu mo¿na ju¿ mówiæ o Ormianach polskich.

Kolejne fale Ormian, którzy samych siebie nazywaj¹ Haj, a sw¹ ojczyznê – Hajastan, osiedla³y siê na po³udniowo-wschodnich krañcach Królestwa Polskiego po zdobyciu w 1475 r. przez Turków krymskiej Kaffy. W mieœcie tym, zwanym wczeœniej Teodozj¹, mieszka³a znaczna kolonia ormiañska prosperuj¹ca dziêki handlowi, jaki siê tam rozwija³, gdy miasto by³o w XIII w. faktori¹ genueñsk¹.

Ci najstarsi osiedleñcy ormiañscy w Polsce, zagubiwszy w czasie wêdrówek z Armenii swój ojczysty jêzyk, nale¿¹cy – podobnie jak greka czy jêzyki s³owiañskie, romañskie, germañskie i inne jeszcze – do wielkiej indoeuropejskiej rodziny jêzykowej, mówili po kipczacku. By³ to jêzyk z rodziny tureckiej, nie-indoeuropejskiej, zwany póŸniej przez Polaków tatarskim (tatarcza). W tym jêzyku (lecz pismem w³asnym, ormiañskim) wydawali Ormianie swoje modlitewniki, wychodz¹ce z lwowskiej drukarni Karmatanenca, za³o¿onej w 1616 r. Jêzyk ten wyszed³ z u¿ycia w ci¹gu XVII wieku.

Dopiero póŸniejsze fale Ormian przybywaj¹ce na polskie kresy z terenów dzisiejszej Rumunii mówi³y po ormiañsku. Jeszcze w latach trzydziestych XX wieku w przygranicznym miasteczku Kuty nad Czeremoszem kilkuset polskich Ormian umia³o mówiæ gwar¹ zachodnioormiañsk¹, zbli¿on¹ do dialektu Ormian rumuñskich. Do dziœ ¿yje w Polsce kilka osób pamiêtaj¹cych ow¹ gwarê.

Ormianie w Polsce, jako chrzeœcijanie, ¿yli na ogó³ w zgodzie zarówno z ludnoœci¹ polsk¹ jak i rusk¹. Z biegiem czasu coraz bardziej asymilowali siê z Polakami, co wi¹za³o siê z ich stopniowym bogaceniem siê i ambicj¹ do³¹czenia do warstw posiadaj¹cych i rz¹dz¹cych. Tylko biedniejsi ulegali rutenizacji.

Wielu Ormian trudni³o siê w Polsce handlem i rzemios³em. Pracowali te¿ w dyplomacji jako t³umacze i pos³owie. Zajêcia te przynosi³y im znaczne dochody. W XVIII i XIX w. wielu Ormian naby³o maj¹tki ziemskie i wiod³o ¿ywot wzorowany na trybie ¿ycia polskiej szlachty. Sporo rodzin ormiañskich otrzyma³o zreszt¹ szlachectwo: jeszcze w Polsce niepodleg³ej, a po rozbiorach tak¿e od w³adz austriackich. W ci¹gu XIX, a tak¿e i w XX wieku wielu Ormian podejmowa³o pracê w typowo inteligenckich zawodach. Byli wœród nich lekarze, prawnicy, muzycy, in¿ynierowie, nauczyciele itp.

Prócz silnej kolonii lwowskiej, skupionej wokó³ katedry ormiañskiej, której budowê rozpoczêto ju¿ w XIV w., znane by³y tak¿e dawne kolonie ormiañskie w Kamieñcu Podolskim, W³odzimierzu i £ucku. PóŸniej Ormianie osiedlali siê jeszcze w takich miejscowoœciach jak: Tyœmienica, Podhajce, Bar (w XVI w.); Z³oczów, ¯waniec, Brody, Brze¿any, Œniatyn, £ysiec, Stanis³awów (XVII w.); Kuty, Ba³ta, Raszków, Mohylów (XVIII w.).

Najbardziej na zachód wysuniêtym miejscem zamieszkania polskich Ormian by³ Zamoœæ (kolonia powsta³a tam ju¿ w XVI w.).

Ormianie zajmowali w dawnej Polsce wysok¹ pozycjê. Królowie polscy, a wczeœniej tak¿e ksi¹¿êta litewscy, przyznawali im liczne przywileje.

Potwierdzi³ je jeszcze w 1766 r. król Stanis³aw August Poniatowski.

Wa¿nym etapem w historii polskich Ormian by³o zawarcie w po³owie XVII w. unii religijnej z Rzymem. Proces ten trwa³ wiele lat i przebiega³ nie bez oporów. Przedtem Ormianie polscy, podobnie jak zdecydowana wiêkszoœæ Ormian w innych krajach (dziœ ponad 90% wierz¹cych) nale¿eli do monofizyckiego Ormiañskiego Koœcio³a Apostolskiego, który oddzieli³ siê od Koœcio³a powszechnego w po³owie VI wieku. Na czele tego narodowego Koœcio³a ormiañskiego stoi katolikos, rezyduj¹cy w Eczmiadzynie pod Erywaniem (stolic¹ Republiki Armeñskiej).

Po uznaniu prymatu papie¿a i odrzuceniu monofizytyzmu Ormianie polscy stali siê katolikami w³asnego ormiañskiego obrz¹dku, zachowuj¹cego w liturgii jêzyk staroormiañski (tzw. grabar). Na jêzyk ten zosta³o przet³umaczone Pismo Œwiête Starego i Nowego Testamentu na pocz¹tku V wieku, mniej wiêcej w sto lat po przyjêciu przez Armeniê staro¿ytn¹ chrzeœcijañstwa jako religii pañstwowej (król Tiridates = Tyrydat, pocz¹tek IV w.).

Ma³o ju¿ dziœ pamiêtanym faktem jest to, ¿e w wiekach XVIII i XIX koœcio³y ormiañskie, ju¿ katolickie, budowane przez bogate ormiañskie kolonie, by³y nieraz jedynymi koœcio³ami katolickimi w mniejszych miejscowoœciach kresowych, i Polacy – z braku w³asnych – do nich uczêszczali na nabo¿eñstwa. Kazania by³y w nich g³oszone oczywiœcie po polsku, jako ¿e jêzyk ormiañski by³ przez polskich Ormian coraz mniej u¿ywany.

Przejawem asymilacji jêzykowej Ormian w Polsce by³o urabianie przez nich nazwisk rodowych na wzór polskich przy pomocy przyrostka -wicz (pochodzenia wschodnio-s³owiañskiego, bo w polskim by³o -wic). Przyrostek ten dodawano do imion rdzennie ormiañskich lub obcych, lecz czêsto przez Ormian u¿ywanych. Typowe nazwiska polskich Ormian to: Manugiewicz, Minasowicz, Wartanowicz, Donigiewicz, Agopsowicz (w Armenii nazywaliby siê: Manukian, Minasjan, Wartanian, Tonikian, Hakopian), Bohosiewicz (w Armenii: Poghosjan, od imienia Poghos = Pawe³, a nie od ruskiego Boh), Krzysztofowicz, Stefanowicz, Antoniewicz, a tak¿e Dawidowicz, Abrahamowicz itd. Nazwiska ostatniego typu, utworzone od imion starotestamentowych, u¿ywane by³y tak¿e przez inne grupy etniczne, np. przez Karaimów.

Wœród polskich Ormian byli tak¿e ludzie pióra i uczeni. W pierwszej po³owie XVII w. wyró¿nia³ siê Symeon z Zamoœcia (ur. w 1584), znany w ormiañskiej literaturze jako Simeon Lehaci (Lehacy, tj. Polak). Przez dwanaœcie lat podró¿owa³ on po krajach Bliskiego Wschodu oraz Italii.

Pozostawi³ po sobie napisane jêzykiem staroormiañskim (grabarem) Zapiski podró¿ne, w których m.in. zamieœci³ opis Lwowa.

Na prze³omie XVII i XVIII w. dzia³a³ Stepanos Roszka, autor Kroniki oraz s³ownika ormiañsko-³aciñskiego. W XIX w. niewielu Ormian polskich zna³o jêzyk ormiañski. Po polsku pisa³ swe dzie³a dominikanin Sadok Bar¹cz (1814-92). Opublikowa³ on m.in. ¯ywoty s³awnych Ormian w Polsce (Lwów, 1856).

Bardziej znani s¹ nam oczywiœcie Ormianie dzia³aj¹cy w obrêbie kultury polskiej, tacy jak np. poeci Szymon Szymonowic i bracia Józef Bart³omiej Zimorowic oraz Szymon Zimorowic, nastêpnie – wybitny dzia³acz oœwiatowy i pedagog okresu Konstytucji 3 Maja – ks. Grzegorz Piramowicz, czy te¿ – ¿yj¹cy ju¿ w XX wieku – s³ynny malarz Teodor Axentowicz (1859-1938), profesor krakowskiej Akademii Sztuk Piêknych. Z Krakowem by³ tak¿e zwi¹zany Jan Dominik Jaœkiewicz (1754-1809), chemik i przyrodnik, za³o¿yciel krakowskiego ogrodu botanicznego.

Warto tu wspomnieæ, ¿e autorem tekstów do tak znanych pieœni koœcielnych jak„Nie opuszczaj nas” i „Chwalcie ³¹ki umajone” by³ ormiañski ksi¹dz Karol Antoniewicz (1807-52), zaœ kompozytorem melodii „Chora³u” Kornela Ujejskiego – Ignacy Nikorowicz (1866-1951).

Najwybitniejsz¹ postaci¹ spoœród polskich Ormian XX wieku by³ niew¹tpliwie ostatni arcybiskup lwowski obrz¹dku ormiañskokatolickiego, ks. Józef Teodorowicz (1864-1938).

W przedwojennym Lwowie Ormianie byli znani i szanowani. Wielu Polaków niezwi¹zanych z ormiañskim obrz¹dkiem chodzi³o do ormiañskiej katedry, by s³uchaæ kazañ ciesz¹cego siê wielk¹ estym¹ arcybiskupa Teodorowicza. G³oœne by³y bale ormiañskie, organizowane w okresie karnawa³u w salach lwowskiego Kasyna Literacko-Artystycznego. Bawili siê na nich nie tylko Ormianie, ale i liczni przedstawiciele lwowskiej elity.

Od 1927 r. Ormianie wydawali we Lwowie, oczywiœcie po polsku, swoje czasopismo nosz¹ce tytu³ „Pos³aniec œw. Grzegorza”. Tytu³ nawi¹zywa³ do postaci pierwszego ormiañskiego œwiêtego, chrystianizatora Armenii z prze³omu III i IV wieku.

W nastêpstwie drugiej wojny œwiatowej Ormianie podzielili losy Polaków z Ziem Wschodnich, zmuszonych do opuszczenia swej ma³ej ojczyzny i do osiedlenia siê w Polsce centralnej i zachodniej. Prócz koœcio³ów Krakowa i Gliwic, ormiañski obrz¹dek by³ kultywowany tak¿e w Gdañsku.

Wikariuszem generalnym by³ ks. pra³at Kazimierz Filipiak, zmar³y w 1992 r. Duszpasterzem wszystkich Ormian w Polsce mianowany zosta³ w 2002 r.

ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski z Krakowa. Obecnie opiekuje siê on Ormianami zamieszkuj¹cymi Polskê po³udniow¹, natomiast w Polsce pó³nocnej (wliczaj¹c Gliwice i Warszawê) dzia³a przyby³y z Gruzji ks. Artur Awdalian. W Gdañsku ustanowione zosta³o w 2007 roku Sanktuarium Matki Bo¿ej

£askawej – cudownego obrazu z koœcio³a ormiañskiego w Stanis³awowie. Jego kustoszem jest ks. pra³at Cezary Annusewicz. Ordynariuszem wier-nych obrz¹dku ormiañskiego w Polsce jest abp Kazimierz Nycz, metropolita warszawski.

STYCZEÑ

JANUARY 2008

TEODOROWICZE

7 8 9 10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 31

31 1 1 2 3 4 5 6

Lucjana, Rajmunda Seweryna, Mœcis³awa Marcjanny, Julianny Wilhelma, Jana Honoraty, Zenona Arkadiusza, Czes³awa Weroniki, Bogumi³y

Feliksa, Hilarego Izydora, Paw³a Marcelego, W³odzimierza Antoniego, Jana Piotra, Ma³gorzaty Mariusza, Henryka Fabiana, Sebastiana

Agnieszki, Jaros³awa Wincentego, Anastazji Rajmunda, Marii Felicji, Tymoteusza Paw³a, Mi³osza Polikarpa, Pauli Jana, Przybys³awa

Juliana, Walerego Franciszka, Zdzis³awa Macieja, Martyny Ludwika, Marceliny

Szymona, Edwarda

Kacpra, Melchiora, Baltazara Trzech Króli Nowy Rok Bazylego, Grzegorza Genowefy, Danuty Anieli, Eugeniusza

1 2 3 4

5 28 29 30 31 1 1 2 2 3 3

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

wtorek

Tuesday

Mieczys³awa

Józef Teofil Teodorowicz (1864-1938), przysz³y arcybiskup lwowski obrz¹dku ormiañskiego w Polsce, z rodzicami – Gertrud¹ z Ohanowiczów i Grzegorzem Teodorowiczami.

W 2008 roku mija 70. rocznica œmierci Józefa Teofila Teodorowicza – wspania³ego ormiañskiego kap³ana, cenionego kaznodziei, mê¿a stanu, pisarza, spo³ecznika i polskiego patrioty, który by³ ostatnim

zwierzchnikiem ormiañskiej metropolii lwowskiej. Poza najwa¿niej- szymi datami z jego ¿ycia, przedstawione s¹ tu takie, które pokazuj¹

ró¿norodnoœæ dziedzin jego dzia³alnoœci.

¡ 1864 – urodzi³ siê na Pokuciu w rodzinie ormiañskiej osiad³ej w Polsce przed wiekami. ¡ 1887 – przyj¹³ œwiêcenia kap³añskie z r¹k arcybiskupa ormiañskokatolickiego Izaaka Miko³aja Isakowicza. ¡ 1897 – miasto Brze¿any, w którym by³ proboszczem, nada³o mu tytu³ honorowego obywatela. ¡ 1897 – dziêki jego inicjatywie zacz¹³ siê ukazywaæ „Ruch katolicki” a w 1900 – „Przedœwit”. ¡ 1901 – po œmierci arcybiskupa Isakowicza, w wieku 37 lat, zosta³ jednog³oœnie wybrany i mianowany arcybiskupem metropolit¹ ormiañskokatolickim. ¡ 1902 – za³o¿y³ Kongregacjê Ziemianek – instytucjê charytatywno-wychowawcz¹.

¡ 1902-1918 – by³ pos³em do Sejmu Krajowego we Lwowie i Izby Panów w Wiedniu. ¡ 1911 – odby³ podró¿ do Ziemi Œwiêtej, podczas której przygotowywa³ siê do wydania swojego najwa¿niejszego dzie³a – monografii ¿ycia Chrystusa. ¡ 1912 – uzyska³ tytu³ doktora œwiêtej teologii na Uniwersytecie Jana Kazimierza. ¡ 1918 – bra³ aktywny udzia³ w pracach nad organizowaniem pañstwowoœci polskiej. ¡ 2 lutego 1919 roku – wyg³osi³ s³ynne kazanie w katedrze œw. Jana w Warszawie na rozpo-czêcie obrad polskiego Sejmu Konstytucyjnego. ¡ 1919-1922 – by³ pos³em na Sejm Ustawodawczy i wiceprzewodnicz¹cym klubu poselskiego Zwi¹zku Ludowo-Narodowego. ¡ 1920 – wspólnie z biskupem Adamem Sapieh¹ zabiega³ o w³¹czenie Œl¹ska do Polski.

¡ 1922-1923 – by³ senatorem z ramienia Stronnictwa Chrzeœcijañsko- Narodowego. ¡ 1932 – pod jego patronatem zorganizowana zosta³a

„Wystawa ormiañska” we Lwowie, która mia³a byæ zacz¹tkiem Archidiecezjalnego Muzeum Ormiañskiego. ¡ 30 maja 1937 – zwieñ- czeniem obchodów podwójnego jubileuszu 50-lecia jego kap³añstwa i 35-lecia biskupstwa by³a koronacja cudownego obrazu Matki Bo¿ej

£askawej z koœcio³a ormiañskiego w Stanis³awowie.

Zmar³ we Lwowie 4 grudnia 1938 roku. Zosta³ pochowany na Cmen- tarzu Obroñców Lwowa, sk¹d jego zw³oki podczas okupacji sowieckiej – w obawie przed profanacj¹ – przeniesione zosta³y do prywatnego grobowca na Cmentarzu £yczakowskim, gdzie dot¹d spoczywaj¹.

LUTY

FEBRUARY

Wokó³ ma³ego Tosia (Antoniego) Agopszowicza siedz¹: obok – jego matka, Maria „Micia” z Scholzów Agopszowiczowa, w fotelu – jego ojciec, Miko³aj Agopszowicz. Od lewej siedz¹: Stefan Agopsowicz (syn siostry ciotecznej Miko³aja), Maria „Mania”

z Agopsowiczów £ysakowska (siostra stryjeczna Miko³aja), Maria „Murka” z Warteresiewiczów Marconi (siostra cioteczna Marii

£ysakowskiej) i Mieczys³aw Agopsowicz (brat cioteczny Marii £ysakowskiej).

Kobylec, ok. 1922 roku

AGOPSOWICZE

Matki Boskiej Gromnicznej

4 6 7 8 9 10

11 13 14 15 16 17

18 20 21 22 23 24

25 27 28 29 1 1 2 2

28

28 30 30 31 31 1 2

3

Œroda Popielcowa Romualda, Ryszarda Jana, Piotra Apolonii, Cyryla Jacka, Scholastyki

Dezyderego, Lucjana Katarzyny, Grzegorza Walentego, Zenona Józefa, Faustyna Julianny, Danuty Donata, Juliana

Konstancji, Symeona Leona, Eustachego Feliksa, Eleonory Marty, Ma³gorzaty Izabeli, Damiana Macieja, Sergiusza

Wiktora, Cezarego Aleksandra, Miros³awa Gabriela, Wiktora Makarego, Romana

Ignacego, Brygidy

5 6 7 8

9

Lutos³awa, Romana Andrzeja, Witos³awa

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

5 12 19 26 29 29

Agaty, Adelajdy

Modesta, Eulalii

Konrada, Marcelego

wtorek

Tuesday

Marii, Miros³awa

Doroty, Tytusa

2008

MARZEC

MARCH

W³adys³aw Amirowicz (siedzi trzeci od lewej) i jego ¿ona, Aniela z Ho³ubaszów Amirowiczowa, (pi¹ta od lewej). Siedz¹: Helena z Amirowiczów Mohrowa (córka), Maria z Resków Amirowiczowa (¿ona Augusta), nn, ksi¹dz Kajetan Amirowicz (syn), nn. Dzieci siedz¹ce od lewej: nn, Fredzio Mohr (syn W³adys³awa Mohra z pierwszego ma³¿eñstwa). Stoj¹ od lewej: W³adys³aw Mohr (m¹¿

Heleny), August Amirowicz (syn), Jan Amirowicz (syn), Stefania Amirowiczówna (córka), Antonina z Amirowiczów Axentowiczowa (córka), Jakub Axentowicz (m¹¿ Antoniny), nn, Miko³aj Amirowicz (syn).

Œniatyn, 1910 roku

AMIROWICZE

Patryka, Zbigniewa

17

9 10

11 12

3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 18 19 20 21 22 23 26 27 28 29 30 25

25 26 26 27 27 28 28 29 29 1 2

Beaty, Wincentego Franciszki, Katarzyny

Makarego, Cypriana Konstantego, Benedykta Grzegorza, Bernarda Krystyny, Bo¿eny Leona, Matyldy Klemensa, Longina Hilarego, Izabeli

Cyryla, Edwarda Józefa, Bogdana Wielki Czwartek Wielki Pi¹tek Wielka Sobota Wielkanoc

Marii, Ireneusza

25

Kunegundy, Tycjana Kazimierza, £ucji Wac³awa, Bogumi³a Wiktora, Ró¿y Tomasza, Paw³a

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

wtorek

Tuesday

Anatola, Klaudii Benedykta, Lubomira Bogus³awa, Katarzyny Pelagii, Feliksa Poniedzia³ek Wielkanocny

24

Gwidona, Balbiny

31 13

14

2008

KWIECIEÑ

7 8 9 10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

28 29 30 3 3 4 4

31

31 1 2 3 4

5

6

Donata, Rufina Cezaryny, Dionizego Mai, Marii Micha³a, Apoloniusza Leona, Filipa Juliusza, Wiktora Idy, Przemys³awa

Justyny, Walerego Anastazji, Bazylego Benedykta, Julii Roberta, Rudolfa Bogus³awy, Apoloniusza Tymona, Leona Agnieszki, Czes³awa

Anzelma, Bartosza £ukasza, Leona Wojciecha, Jerzego Aleksandra, Grzegorza Jaros³awa, Marka Marii, Marzeny Zyty, Teofila

Paw³a, Marka Piotra, Bogus³awa Katarzyny, Mariana

Prima Aprilis Franciszka, Urbana Ryszarda, Pankracego Benedykta, Izydora

2 2 1

1

14 15 16 17 18

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

wtorek

Tuesday

Teodora, Gra¿yny

APRIL

Siedz¹ od prawej: Anna z Manugiewiczów Axentowiczowa, nn, Maria z Manugiewiczów (siostra Anny) primo voto Petrowiczowa, secundo voto Mojzesowiczowa. Stoj¹ od lewej: Bronis³awa „Lala” Axentowiczówna (córka Anny), Bogdan „Bodzio” Mojzesowicz (siostrzeniec Anny), Rypsyma „Rypka” Mojzesowiczówna (siostrzenica Anny), Grzegorz Axentowicz (syn Anny), Stefania „Lizia”

Axentowiczówna, Samuel „Sianio” Mojzesowicz (siostrzeniec Anny) oraz Maria „Mania” Axentowiczówna (córka Anny).

Worochta, ok. 1920-1925 roku

AXENTOWICZE

2008

MAJ

MAY

Stoj¹ w oknie, od lewej: Stefania z Ohanowiczów Bohdanowiczowa, Romcia Passakas (nie nale¿¹ca do rodziny) i Wanda z Bohdanowiczów Bogdanowiczowa.

Poni¿ej stoj¹ po bokach: Maria „Micia” Kapri i jej siostra Helena „Lila” (póŸniejsza Kunzowa)

podopieczne Kazimierza i Stefanii Bohdanowiczów. W œrodku stoi nauczycielka dzieci, Ewa Szo³draczyñska. Ni¿ej stoj¹ bracia Wandy Bogdanowiczowej: Kazimierz Bohda- nowicz, m¹¿ Stefanii, Tadeusz Bohdanowicz i Stanis³aw Bohdanowicz.

Przed nimi Stefuœ Bohdanowicz, syn Kazimierza i Irenka Bohdanowiczówna, córka Tadeusza. Siedz¹: £ucja z Pieni¹¿ków Bohdanowiczowa, ¿ona Tadeusza, z synem Tadeuszem „Dziunkiem” na kolanach i matka Bohdanowiczów, Rozalia z Zadurowiczów. Z przodu siedz¹ córki Kazimierza i Stefanii: Maria „Muszka”, Zosia i Jadzia Bohdanowiczówne oraz Adaœ Bogda- nowicz (przysz³y ksi¹dz), syn Wandy.

Oszechliby, sierpieñ 1909 roku

BOHDANOWICZE de Oroszeny

18 19 20 21 22

10 17 24 31

Œwiêto Konstytucji 3 Maja

3

Antoniego, Izydora

Weroniki, S³awomira

Joanny, Zuzanny

Anieli, Petroneli

11 18 25 1 1

Floriana, Moniki

4

Zes³anie Ducha Œwietego

Aleksandry, Feliksa

Grzegorza, Magdy

5 12 19 26 28 28

Ireny, Waldemara

Pankracego, Dominika

Piotra, Miko³aja

Pauliny, Eweliny

6 13 20 27 29 29

Judyty, Juranda

Serwacego, Ofelii

Krystyny, Bernarda

Jana, Juliusza

7 14

21 28 30 30

Gustawy, Ludmi³y

Bonifacego, Dobies³awa

Wiktora, Tymoteusza

Augustyna, Jaromira

8 15 22 29 1

Stanis³awa, Eryka

Zofii, Izydora

Bo¿e Cia³o

Marii, Magdaleny Œwiêto Pracy

9 16 23 30 2

Grzegorza, Bo¿ydara

Andrzeja, Adama

Iwony, Micha³a

Feliksa, Ferdynanda Zygmunta, Anastazego

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

wtorek

Tuesday

Franciszka, Ignacego

Heleny, Julii

Józefa, Filipa Marii, Piotra

2008

CZERWIEC

JUNE

Maria z Ududowiczów Bohosiewiczowa z dzieæmi. Siedz¹ od lewej: Helena, Stanis³awa, Stefania i Bronis³aw. Stoj¹ od lewej:

Tadeusz, nn.

Kozina

BOHOSIEWICZE

Bogumi³a, Ma³gorzaty

Medarda, Seweryna

Felicjana, Pelagii

Roberta, Wies³awa

Barnaby, Feliksa Janiny, Onufrego Antoniego, Lucjana Elizy, Bazylego Jolanty, Bernarda

Aliny, Justyny Laury, Marcjana El¿biety, Marka Gerwazego, Protazego Bogny, Florentyny Alicji, Alojzego Pauliny, Flawiusza

Jana, Danuty £ucji, Wilhelma Jana, Paw³a Marii, W³adys³awa Leona, Ireneusza Piotra, Paw³a Dzieñ Dziecka

Marianny, Marzanny Leszka, Tamary Karola, Franciszka Walerii, Bonifacego Pauliny, Norberta

22 23 24 25

2 3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 22

Wandy, Zenona

23

24 25 26 27 28 29 30

30 31 31 1 26

26 27 27 28 28 29 29

Emilii, Lucyny

30

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

wtorek

Tuesday

Jakuba, Hortensji

26 27

2008

LIPIEC

JULY

Maria z Krzy¿anowskich i Grzegorz Donigiewiczowie z rodzicami Marii – Barbar¹ i W³adys³awem Krzy¿anowskimi – oraz z dzieæmi:

W³adys³awem (stoi po lewej), Jakubem, Marianem (siedzi po lewej) i Edwardem.

Ok. 1916 roku

DONIGIEWICZE

27 28 29 30 31

7 8 9 10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

30

30 1 2 3 4

5

6

Benedykta, Cyryla El¿biety, Prokopa Weroniki, Zenona Amelii, Filipa Olgi, Cypriana Jana, Weroniki Ma³gorzaty, Eugeniusza

Marcelina, Ulryka W³odzimierza, Henryka Marii, Benedykta Anety, Aleksego Szymona, Kamila Alfreda, Wincentego Czes³awa, Hieronima

Daniela, Dalidy Marii, Magdaleny Bogny, Apolinarego Kingi, Krystyny Krzysztofa, Jakuba Anny, Gra¿yny Natalii, Jerzego

Marceli, Innocentego Marty, Olafa Julity, Ludmi³y Heleny, Ignacego

Haliny, Mariana Jagody, Urbana Jacka, Anatola Malwiny, Izabeli

1

1 2 2 5 5

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

wtorek

Tuesday

2008

SIERPIEÑ

AUGUST

Rypsyma z Jakubowiczów z mê¿em, Karolem Tunikowskim, naczelnikiem S¹du w Kutach z synami – Stanis³awem (po lewej), urodzonym w 1908 roku i Mieczys³awem, urodzonym w 1903 roku.

Prawdopodobnie Kuty, pocz¹tek I wojny œwiatowej

JAKUBOWICZE

31 32 33

35 34

Marii, Oswalda

Klary, Lecha

Boles³awa, Juliana

Marii, Natalii Dominika, Protazego

Ligii, Zuzanny

Heleny, Bronis³awa

Ludwika, Luizy

Emiliana, Sylwiusza

Wniebowziêcie NMP

Cezarego, Hipolita

Jana, Sabiny Justyna, Piotra

Doroty, Kajetana

Maksymiliana, Alfreda

Joanny, Kazimiery

Patrycji, Adeliny Jakuba, S³awy

Diany, Hipolita

Bernarda, Samuela

Józefa, Moniki

Kariny, Gustawa Lidii, Nikodema

Romana, Ireny Borysa, Wawrzyñca

Joachima, Rocha Jacka, Anity

Filipa, Ró¿y

Szczêsnego, Ró¿y

Bart³omieja, Jerzego

Rajmunda, Pauliny

29 29

5 12 19 26 28

28

4 11 18 25

8 15 22 29 1 7

14 21 28 31 31

6 13 20 27 30 30

9 10 16 17 23 24

2 3

30 31

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

wtorek

Tuesday

2008

WRZESIEÑ

SEPTEMBER

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

wtorek

Tuesday

36 37 38 39 40

8 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5

6 7

Beaty, Eugeniusza Melchiora, Reginy

Marii, Adrianny Sergiusza, Piotra Miko³aja, £ukasza Jacka, Prota Marii, Gwidona Eugenii, Aureliusza Roksany, Cypriana

Albina, Nikodema Edyty, Kornela Franciszka, Roberta Stefanii, Stanis³awa Januarego, Teodora Filipiny, Faustyny Janusza, Mateusza

Tomasza, Maurycego Bogus³awa, Tekli Gerarda, Teodora Aurelii, Kleofasa Justyny, Cypriana Damiana, Amadeusza Luby, Wac³awa

Micha³a, Michaliny Zofii, Grzegorza

Bronis³awy, Idziego

1

2

3

4

5

2008

Julia z Antoniewiczów i Miko³aj Nikosiewiczowie z dzieæmi. Od lewej: Janina (po mê¿u Lach), Zachariasz, Maria (po mê¿u Cyranowska). W œrodku stoi najm³odsza, Antonina (Tusia, zmar³a w 1941 roku w Œniatynie).

Œniatyn, 3 paŸdziernika 1932 roku

NIKOSIEWICZE

PAZDZIERNIK

OCTOBER

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

wtorek

Tuesday

40 41 42 43 44

6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 29

29 30 30 1 2 3

4

5

Artura, Brunona Marii, Marka Pelagii, Brygidy Arnolda, Dionizego Franciszka, Pauliny Aldony, Emila Maksymiliana, Serafina

Edwarda, Teofila Alana, Kaliksta Jadwigi, Teresy Gaw³a, Grzegorza Ma³gorzaty, Gabrieli Juliana, £ukasza Piotra, Paw³a

Ireny, Kleopatry Urszuli, Celiny Kordiana, Kordelii Marleny, Seweryna Marcina, Rafa³a Darii, Wilhelminy Ewarysta, £ucjana

Iwony, Sabiny

27

28

29

30 31 1 1 2 2

2008

Dzieci Aurelii z Hubertów i Feliksa Ohanowiczów. Stoj¹ od lewej: Miko³aj, Stanis³aw i W³adys³aw. Siedz¹ od lewej: Maria, Jan i Klaudia.

Lwów, ok. 1913 roku

OHANOWICZE

LISTOPAD

NOVEMBER

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

wtorek

Tuesday

44 45 46 47 48

3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

30

30 31 31

1 2

Seweryna, Gotfryda Teodora, Genowefy

Leny, Leona Œwiêto Niepodleg³oœci Renaty, Witolda Stanis³awa, Miko³aja Serafina, Agaty Alberta, Leopolda Edmunda, Marii

Grzegorza, Salomei Klaudyny, Romana El¿biety, Seweryna Anatola, Rafa³a Janusza, Konrada Cecylii, Marka Adelii, Klemensa

Emmy, Flory Katarzyny, Beaty Konrada, Sylwestra Waleriana, Ody Zdzis³awa, Les³awa B³a¿eja, Fryderyka Andrzeja, Justyny Dzieñ Zaduszny

Huberta, Sylwii Karola, Olgierda El¿biety, S³awomira Feliksa, Leonarda Antoniego, Ernesta

27

27 28 28 29 29

Bohdana, Tobiasza

Bart³omieja, Marcina

2008

Dzieci Teofili z Doschotów i Eugeniusza Wartanowiczów.

Od prawej: Józef, Anna, Tomasz i Marian.

Ko³omyja, ok. 1912 roku

WARTANOWICZE

GRUDZIEÑ

DECEMBER

W zbiorach, którymi zarz¹dza Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich znajduje siê oko³o 250 nieopisanych starych fotografii. Wœród nich jest i ta, przedstawiaj¹ca zapewne tak¿e Ormian polskich. Jeœli rozpoznaj¹ Pañstwo te postaci – prosimy o kontakt z nami. Jednoczeœnie apelujemy – podpisujmy stare fotografie!

NIEZNANI

tydzieñ

Week

poniedzia³ek

Monday

œroda

Wednesday

niedziela

Sunday

sobota

Saturday

pi¹tek

Friday

czwartek

Thursday

wtorek

Tuesday

49 50 51 52 1

Miko³aja, Jaremy Marcina, Ambro¿ego

Marii, Delfiny Leokadii, Wies³awa Danieli, Julii Waldemara, Artura Aleksandra, Dagmary £ucji, Otylii Alfreda, Izydora

Niny, Celiny Albiny, Zdzis³awy Olimpii, Jolanty Gracjana, Bogus³awa Gabrieli, Dariusza Bogumi³y, Dominika Tomasza, Piotra

Honoraty, Zenona S³awomiry, Wiktorii Wigilia Bo¿ego Narodzenia Bo¿e Narodzenie Szczepana, Dionizego Antoniego, Teofili

Dawida, Tomasza Eugeniusza, Sabiny Sylwestra, Melanii

Natalii, Eligiusza Balbiny, Pauliny Franciszka, Ksawerego Barbary, Krystiana Sabiny, Kryspina

8 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 1 1 2 2 3 3 4 4

6 7

1 2 3 4 5

31

Adama, Ewy Eugenii

2008

Jana, ¯anety

– Jest piêkne, doskona³ej jakoœci – tak mówi siê o starym, przedwojennym zdjêciu zrobionym w atelier fotograficznym. – Nastrojowe, takich dzisiaj nie ma – to o pozowanych fotografiach robionych w plenerze. Fotografie s¹ pieczo³owicie przechowywanymi pami¹tkami rodzinnymi, niejednokrotnie jedynymi ocala³ymi z po¿ogi wojennej, z Kresów.

Naszym kalendarzem chcemy zwróciæ Pañstwa uwagê na dawne fotografie, które ciesz¹ oko, ale te¿ wymagaj¹ naszej troskliwej opieki.

Fotografie s¹ t¹ wra¿liw¹ czêœci¹ naszej pamiêci, która, gdy zaniedbana, ulega zniszczeniu. W zbiorach rodzinnych i w zbiorach bêd¹cych pod zarz¹dem Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich jest wiele zdjêæ nieopisanych.

Prosimy: zatrzymajcie Pañstwo czas! Podpiszcie fotografie! I te – które znajduj¹ siê w Pañstwa domach, jak i te – które zamieœciliœmy na naszej stronie

internetowej Przechowujemy wszak pamiêæ nie

o fotografiach, a o ludziach – naszych przodkach. Oni bez nas przestan¹ istnieæ na zdjêciach, a to przyspieszy ich odejœcie w niebyt naszej niepamiêci.

Fotografie wymagaj¹ te¿ innej opieki – w³aœciwego przechowywania. Najlepiej, gdy trafiaj¹ do pude³ek wykonanych z bezkwasowego kartonu, gdy oddziela je bibu³ka, gdy nie s¹ klejone zwyk³¹ taœm¹.

Fotografie ró¿nych polskich rodzin ormiañskich tworz¹ jeden wielki obraz – nie ma bowiem polskiej rodziny ormiañskiej, która nie by³aby z inn¹ spokrewniona lub spowinowacona. Warto wiêc, naszym zdaniem, poznaæ fotografie innych rodzin, by wœród nich odnaleŸæ wizerunki swoich bliskich.

W ka¿dej z opisanych spraw mo¿e i chce pomóc Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich. Jej celem jest przechowywanie i konserwacja pami¹tek zwi¹zanych z Ormianami polskimi i propagowanie wiedzy o Ormianach polskich.

Uwa¿amy, ¿e pamiêæ o Ormianach polskich przetrwa zarówno dziêki ksi¹¿- kom, pracom naukowym, które powstan¹ z wykorzystania archiwaliów znajduj¹cych siê w zarz¹dzie Fundacji, jak i z badañ genealogicznych.

Poznawanie historii rodziny nie jest pe³ne, jeœli nie wzbogacaj¹ go ilustracje, czyli fotografie rodzinne.

Prosimy, by i Pañstwo w³¹czyli siê w prace na rzecz przechowania i popularyzo- wania wiedzy o Ormianach polskich. Pomoc mog³aby polegaæ na:

¡ opisaniu fotografii, które znajd¹ Pañstwo na stronie internetowej

www.dziedzictwo.ormianie.pl w dziale „Pomó¿ rozpoznaæ”;

¡ udostêpnieniu do skopiowania starych fotografii i dokumentów

zwi¹zanych z Ormianami polskimi. Najchêtniej zaprosilibyœmy ich w³aœcicieli do archiwum Fundacji w Warszawie, skopiowalibyœmy te archiwalia na miejscu i wspólnie opisali;

¡ przekazaniu materia³ów zwi¹zanych z Ormianami polskimi w depozyt

lub w darze Fundacji. Ka¿dy depozyt lub dar opatrujemy „ekslibrisem”, na którym wpisujemy imiê i nazwisko ofiarodawcy, datê otrzymania;

informacja o darze trafia na nasz¹ stronê internetow¹ do dzia³u „Nabytki”;

¡ przekazaniu dowolnej darowizny pieniê¿nej na dzia³alnoœæ Fundacji.

.www.dziedzictwo.ormianie.pl

URATOWAÆ PRZED NIEPAMIÊCI¥

Ormianie polscy na dawnych fotografiach

Ka¿dy kto w³¹cza siê w prace Fundacji staje siê naszym wspó³pracownikiem i darczyñc¹, wszak ofiarowuje sprawie historii Ormian polskich swój czas, wysi³ek, niekoniecznie przedmioty lub pie- ni¹dze. Takiej osobie wysy³any bêdzie raport roczny z dzia³alnoœci Fundacji.

Serdecznie zapraszamy do zwiedzenia archiwum Fundacji. Chêtnie poka¿emy przy tej okazji, jak przechowywaæ fotografie, postaramy siê pomóc w sprawie rodzinnych archiwaliów.

Bêdzie nam mi³o, jeœli informacjê o dzia³alnoœci Fundacji przeka¿¹ Pañstwo innym i zachêc¹ ich tak¿e do wspó³pracy z nami.

JAK RADZIMY PODPISAÆ STAR¥ FOTOGRAFIÊ:

KTO? Kto jest na zdjêciu, jaki jest stopieñ pokrewieñstwa miêdzy osobami fotografowanymi.

CO? Co fotografia przedstawia z jakiej okazji zosta³a zrobiona?

GDZIE? MiejscowoϾ, kraj, ew. w czyim domu, w jakim atelier fotograficznym, itp.

KIEDY? Jak najdok³adniejsza data powstania zdjêcia.

W razie w¹tpliwoœci, najlepiej postawiæ jest znak zapytania w miejscu, które tê w¹tpliwoœæ budzi.

KTO OPISUJE? Albo, czy opis jest stary, czy wspó³czesny?

JAK OPISYWAÆ dawne fotografie? Nie zwlekaj¹c – to po pierwsze. Mo¿na

ponumerowaæ fotografie – te „kartonikowe” tak, by nie pomazaæ ozdobnych rewersów – i odwo³uj¹c siê do numerów – opisaæ na osobnej kartce.

W razie pytañ i w¹tpliwoœci – zachêcamy do porozumienia siê z nasza Fundacj¹.

Postaramy siê pomóc.

FUNDACJA KULTURY I DZIEDZICTWA ORMIAN POLSKICH

zarz¹dza – w imieniu Ordynariusza wiernych obrz¹dku ormiañskiego w Polsce – dobrami, g³ównie ksi¹¿kami i rêkopisami z koœcio³ów ormiañskich, przekazanymi jej w 2005 roku.

Fundacja nie ma pracowników. Kto mo¿e poœwiê- ca na spo³eczn¹ pracê w Fundacji swój wolny czas.

Uda³o siê do tej pory:

¡ wynaj¹æ pomieszczenia – w Gdañsku i Warszawie na przechowywanie

powierzonych przedmiotów (ksi¹¿ki, rêkopisy, fotografie, obrazy, naczynia i szaty liturgiczne)

¡ sporz¹dziæ spis i fotografie wszystkich obiektów (ok. 3000)

¡ odkaziæ w specjalnej komorze ksi¹¿ki i rêkopisy

¡ stworzyæ dobrze wyposa¿one stanowisko do kopiowania fotografii i dokumentów

¡ skopiowaæ 20 ksi¹g metrykalnych i parafialnych

¡ skopiowaæ 500 starych fotografii

¡ stworzyæ stronê internetow¹ Fundacji:

¡ uzyskaæ fachow¹ ocenê stanu zachowania, ekspertyzê historyczno-archiwaln¹ zasobów, ekspertyzê rêkopisów wraz z ocen¹ wartoœci historycznej.

Wiêkszoœci z tych prac nie uda³oby siê zrobiæ, gdyby nie pomoc finansowa Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych i Administracji, zajmuj¹cego siê mniejszoœciami narodowymi.

Przygotowujemy miêdzy innymi do druku bio- grafiê abp. Józefa Teodorowicza i t³umaczenie z francuskiego popularnonaukowego atlasu historycznego Armenii. Jeœli zostan¹ przyznane fundusze, to w Gdañsku, w koœciele œw. Piotra i Paw³a, w którym znajduje siê cudowny obraz Matki Bo¿ej £askawej z koœcio³a ormiañskiego w Stanis³awowie, stworzymy salê muzealn¹.

Chcielibyœmy, by archiwum Fundacji rozwija³o siê i sta³o siê miejscem zawieraj¹cym jak najwiêcej informacji i publikacji na temat Ormian polskich.

Przygotowujemy katalog, który pozwoli wyszu- kiwaæ na odleg³oœæ (w internecie) potrzebne tematy, czy nazwiska ormiañskie. W dalszej przysz³oœci postaramy siê, by najpoczytniejsze materia³y (w tym w³aœnie stare ksiêgi metrykalne) tak¿e znalaz³y siê w internecie.

www.dziedzictwo.ormianie.pl

Projekt graficzny kalendarza i opracowanie: El¿bieta £ysakowska Wydawca: Wodnik s.c. M. Agopsowicz, W. Deñca

cena 25 z³

Ewa Abgarowicz, prezes

Monika Agopsowicz, przewodnicz¹ca rady

www.dziedzictwo.ormianie.pl

KULTURY

I DZIEDZICTWA ORMIAN POLSKICH F U N D A C J A

Adres korespondencyjny: Ewa Abgarowicz, Oœniki 6A, 05-155 Leoncin, tel. 022 794 80 80, 0-606 784 928 ewa.abgarowicz@ormianie.pl; krystyna.ohanowicz@ormianie.pl; monika.agopsowicz@ormianie.pl

FOUNDATION OF CULTURE AND HERITAGE OF POLISH ARMENIANS www.heritage.ormianie.pl