R E C E N Z JE
513
J o r m a A h v e n a i n e n , Some contributions to the question of Dutch traders in Lapland and Russia at the end of the sixteenth century, ’’A c ta L a p p o n ic a F e n n ia e ” n r 6, R o v a n ie m i 1967, s.
Z aso b y n o ta r ia tu a m s te rd a m s k ie g o p r z y c ią g a ją o statn io co raz c z ę śc ie j u w a g ę b a d a c z y . J e s t to zasób źró d eł is to tn ie tru d n y c h do w y k o r z y s ta n ia (ty s ią c e p o z b a w io n y c h in d e k só w tom ó w , k tó re trz e b a p rz e g lą d a ć in extenso), n ie m n ie j z a w ie ra p ie rw s z o rz ę d n e j w a g i in fo rm a c je n a te m a t h a n d lu m ię d z y n a ro d o w eg o u sc h y łk u X V I i w X V II w ie k u , s k u p ia ją c e g o s ię w A m s te rd a m ie . W iad o m o ści te s ą n a p e w no je d n o stro n n e i n iep e łn e (fo rm u ła w p is y w a n y c h do k s ią g n o ta r ia ln y c h k o n tr a k tó w fr a c h to w y c h n ie u w z g lę d n ia np. z r e g u ły ta k ic h w a ż n y c h d a n y c h j a k sk ład sp ó łk i k u p ie c k ie j, ilo ś c i p rz ew o żo n ych to w a ró w ), n a ich p o d s ta w ie sp o rząd zo n e s t a t y s t y k i z a w sz e b ę d ą t y lk o o r ie n ta c y jn e i p rz y b liż o n e — n ie m n ie j s ta n o w ią one n ie z a s tą p io n ą p o d sta w ę c e n n y c h m o n o g ra fii, w śró d k tó ry c h w y m ie n ić n a le ż y t a k ie p o z y c je ja k A . E. C h r i s t e n s e n a c z y J . S c h r e i n e r a 1. O statn io z aso b y n o ta r ia tu a m s te rd a m s k ie g o w y k o rz y s ta ł w s w y m s tu d iu m o h a n d lu h o le n d e rs k im w L a p o n ii i p ó łno cn ej R o s ji s c h y łk u X V I w ie k u J o r m a A h v e n a i n e n . P ro b le m b u d z i z a in te re s o w a n ie n ie od d ziś. I s tn ie je w ie le o p ra co w ań d o ty c z ą c y c h k o n ta k tó w h a n d lo w y c h (a ta k ż e p o lity c z n o -d y p lo m a ty c z n y c h ) h o le n d e rs k o -r o s y js k ic h w X V I w ie k u . W s z y s tk ie r o z p r a w y s y n te ty c z n e p o św ięco n e h a n d lo w i i ż eg lu d z e n id e r la n d z k ie j tego s t u le c ia ( B a a s c h , B r u g m a n s , K e r n - k a m p i in n i) u w z g lę d n ia ją dość szero ko to z a g a d n ie n ie . I s tn ie je ró w n ie ż sporo s tu d ió w s p e c ja ln y c h od d z ie w ię tn a s to w ie c z n y c h , p rz e s ta rz a ły c h ju ż n ieco ro z p ra w J . S c h e l t e m a i H. A l t m e y e r a 2, p op rzez w a rto ś c io w e choć fa k to g ra fic z n e p rz y c z y n k i P. N y s t r ö m a i D. S. v a n Z u i d e n a 3, a ż do n o w szych p u b lik a c ji E. C. G. B r u n n e r a c z y M . M . G r o m y k i 4.
M im o sp o re j lit e r a t u r y — n ie m ie js c e tu z re sz tą n a je j p e łn ą p re z e n ta c ję — p ro b le m a ty k a ta d a le k a je s t od w y c z e r p a n ia m . in . ze w z g lę d u n a s k ą p e d o tąd w y k o r z y s ty w a n ie w ty m k ie r u n k u ta k p o d staw o w e g o źró d ła j a k k s ię g i a m s te r d a m sk ie g o n o ta ria tu . T ym c z a se m A h v e n a in e n o p a rł s w e s tu d iu m g łó w n ie n a n ich , n ie r e z y g n u ją c z re s z tą z u z u p e łn ia ją c y c h p o sz u k iw a ń w a r c h iw a c h n o ta r ia ln y c h in n y ch m ia s t h o le n d e rsk ic h , a ta k ż e w a r c h iw a c h d u ń sk ic h , n o rw e sk ic h i fiń s k ic h . Po z a ry s o w a n iu p rz y c z y n z a in ic jo w a n ia w p o ło w ie X V I w ie k u ż e g lu g i d ro g ą p ó ł n o cn ą, do L a p o n ii, n a P ó łw y se p K o lsk i (P etsam o , L iitsa) i do R o s ji (u jś c ie D w in y , A r c h a n g ie ls k ), a u to r s tw ie rd z a , iż od la t o s ie m d z ie s ią ty c h m a m y do c z y n ie n ia n a t e j t r a s ie z d o brze z o rg a n iz o w a n y m , a k ty w n y m h a n d le m h o le n d e rs k im (d la la t 1590—1599 o d n alezio n o 51 k o n tra k tó w fra c h to w y c h ). H o le n d rz y s k u p o w a li n a w y b rz e ż a c h O cean u A rk ty c z n e g o i M o rza B iałeg o r y b y , f u t r a , tr a n , le n , k o n o p ie (zbo że w X V I w ie k u n ie o d g ry w a ło je sz c z e r o li w ty m h a n d lu ; k u p c y h o le n d e rs c y n a b y w a li je w y łą c z n ie n a w ła s n e p o trz e b y i d la z a o p a trz e n ia załóg), s p rz e d a ją c za i A. E. C h r i s t e n s e n , D u t c h tra d e to the B a lt ic a b o u t 1600. S tu d ie s in th e S o u n d T o ll R e g is t e r a n d D u t c h S h ip p in g R e c o rd s , Copenhagen — the Hague 1941; J . S c h r e i n e r ,
N e d e rla n d og N o rg e 1625—1050. T r e la s t u t f o r s e l o g H a n d e ls p o lit ik , Oslo 1933.
в J. S c h e l t e m a , R u s la n d e n d e N e d e rla n d e n t. I—IV, A m sterdam 1817—1819; H. A 1 1- m e y e r, H is t o ire d e s r e la t io n s c o m m e rc ia le s et d ip lo m a t iq u e s d es P a y s -B a s a v e c le N o r d d e l ’E u r o p e p e n d a n t le X V I e s iè c le , B ru x elle s 1840.
з p. N y s t r ö m , M e rc a t u ra R u t h e n ic a , „Scan d ia” t. X , 1937, n r 2; D. S. v a n Z u l d e n ,
B y d ra g e to t d e h e n n is d e r H o lla n d s c h -ru s s is c h e r e la t ie s i n d e ів -е — 18-е e e u w , Am sterdam 1911 ; t e n ż e , N ie u w e b y d ra g e to t d e h e n n is v a n d e h o lla n d s c h -r u s s is c h e r e la t ie s I n d e 16-e—IS -е e e u w . B ro n n e n p u b lic a t ie u it d e A m s te rd a m s c h e n o t a ris -p r o t o c o lle n , „Economisch- -H istorisch Ja a rb o e k ” 1916.
* E. C. G . B r u n n e r , L e d é v e lo p p e m e n t d u c o m m e rc e d e la H o lla n d e a v e c l ’ E u r o p e o rie n t a le ju s q u ’à la f in d u X V l - e s., „T ijd sch rift vo o r Geschiedenis” 1926; M. M. G r o m y k o ,
R iis s k o - n id e r la n d s h a ja to rg o w la n a m u rm a n s k o m b ie r e g u w X V I w ., „ S red n ije W ieka’* t. XVIII, i960.
514
R E C E N Z JEto só l ( w ie lk ie je j ilo śc i b y ł y tu p o trzeb n e m . in . w z w ią z k u z so le n ie m ry b ), k o rz e n ie , c h e m ik a lia i le k a r s tw a , m e ta le i w y r o b y m e ta lo w e , a ta k ż e tro ch ę t r u n k ó w (m ocne p iw o , w in a ). T o w a ry z północy p rzyw o żo n o g łó w n ie do A m ste rd a m u , k tó r y s k u p ia ł w ie lk i m ię d z y n a ro d o w y h a n d e l ó w c z e sn y ; s tą d d o piero re e k s p o rto w a - no je n a in n e r y n k i. P e w n a ilo ść je d n a k s ta tk ó w — g łó w n ie z A r c h a n g ie ls k a — p ły n ę ła b ezp o śred n io do in n y c h p o rtó w : n ie m ie c k ic h (B re m a , H am b u rg ), f r a n c u s k ic h (B o rd e a u x , D iep pe), a n g ie ls k ic h (L o n d yn ), z w łasz cza z a ś do p o rtó w M o rza Ś ró d z iem n eg o (A nco n a, W e n e c ja , G en u a, L iv o rn o , N eap ol, K re ta ). A h v e n a in e n w ią że b ard zo s iln ie h o le n d e rs k i h a n d e l a r k ty c z n y , d o sta w y k o sz to w n y c h f u te r , r y b itp . to w a ró w , z ch ło n n ym i w ó w c z as r y n k a m i b o g a ty c h m ia s t w ło sk ich . W a rto tu p r z y p o m n ieć, iż u sc h y łk u X V I s tu le c ia ró w n ie ż G d ań sk b ard zo s iln ie i b ezp o śred n io p o w ią z a n y b y ł z p o rta m i M orza Ś ró d z iem n eg o , łączyło s ię to je d n a k g łó w n ie z do s ta w a m i zboża do I t a l i i 5. W k a ż d y m r a z ie h a n d e l półno cn y ow ego c za su b y ł m o c no z w ią z a n y z w y m ia n ą i r y n k a m i śró d z ie m n o m o rsk im i; k o n ta k ty te ro z lu ź n iły s ię do piero w X V II w ie k u 6.
Sp o ro m ie js c a p o św ię c a a u to r s p ra w o m o rg a n iz a c ji h a n d lu n a in te r e s u ją c e j go tr a s ie . P ro w a d z iły w y m ia n ę z R o s ją i L a p o n ią sp ó łk i k u p ie c k ie , z a w ie ra n e n a je d n ą lu b k ilk a p o d ró ży (znów n a s u w a ją s ię a n a lo g ie z h a n d le m b a łty c k im ). Z a a n g a ż o w a n y k a p ita ł b y ł w y s o k i (p rz yk ła d sp ó łk i z r . 1595 z k a p ita łe m 24 ty s . g u ld e nów ) z y s k i i s t r a t y d zielo n o p ro p o rc jo n a ln ie w e d le w k ła d ó w . T en s y s te m w y w o ł a n y b y ł z n a c z n ym r y z y k ie m z w ią z a n y m z d a le k ą p od ró żą a r k ty c z n ą , k tó r a m o gła z a k o ń c z y ć s ię u t r a t ą to w a ró w , a n a w e t s ta tk ó w ; p ro w a d z e n ie tego ty p u in te re só w p o je d y ń c z o b yło z b y t n ieb e z p ie c z n e i m ogło z a k o ń c zy ć s ię b a n k ru c tw e m . W R o sji p ro w a d z ił in te r e s y w y n a ję t y p rz e z sp ó łkę p ła tn y dość w yso k o (k ilk a s e t, czasem 1000 g u ld e n ó w od je d n e j p od ró ży) f a k to r , czło w iek d o św iad c zo n y i z n a ją c y d o brze ta m te js z e sto s u n k i. N ie s te ty s p ra w a z y s k ó w z t r a n s a k c ji r o s y js k ic h — b ard zo in t e r e s u ją c a i w a ż n a z p u n k tu w id z e n ia p e r s p e k ty w teg o h a n d lu — n ie z o stała w a r t y k u le p o ru szo n a. W d u ż ej m ie rz e w in a to źródeł, k o n tra k ty fra c h to w e n ie d a ją b o w ie m m a te r ia łu , n a p o d s ta w ie k tó reg o m o żn a b y w n io sk o w a ć o z y s k a c h . P e w n ą o rie n ta c ję w ty m z a k r e s ie u ła tw ić m oże (o rie n ta c y jn ie , p rz ez p o ró w n a n ie z in n y m i) sto p a p ro c e n to w a sto so w a n a w ó w c z a s d la t e j t r a s y w lis ta c h b o d m e ry jn y c h , k tó r e ró w n ie ż b y ł y w c ią g a n e do k s ią g n o ta r ia ln y c h . S p r a w a t a u szła je d n a k u w a dze a u to ra .
Dużo za to m ie js c a p ośw ięco n o s p r a w ie s to su n k u D an ii do ż e g lu g i północnej i sta ra n io m z a n iep o k o jo n eg o p e rs p e k ty w ą z m n ie js z e n ia s ię ru c h u i o płat w S u n - d z ie k r ó la d u ń sk ie g o , a b y h a n d e l n a t e j t r a s ie p o d d a ć s w e j k o n tro li (sp rz ed a ż s p e c ja ln y c h p aszp o rtó w , b ez k tó ry c h p od ró ż do R o s ji w o kół P ó łw y sp u S k a n d y n a w s k ie go u w a ż a li D u ń cz ycy za n ie le g a ln ą i ś c ig a li t a k ie s ta tk i).
K u p c y h a n d lu ją c y n a te j t r a s ie to p rz e d e w s z y s tk im B a lta z a r d e M ou cheron, D irc k v a n Os, I s a a c le M a ire , P ie te r v a n P u lle , M a rc u s de V o g e la e r, A b ra h a m V e rb e e c k , S io n L u s. W s z y sc y o ni — j a k p o d k r e ś la a u to r — do p ółno cn ych N id e r la n d ó w p r z y b y li z A n tw e rp ii, p rz y n o sz ą c ze so bą o grom n e k a p it a ł y i d o św ia d c z e n ia w h a n d lu z W ło ch am i, z a in te re s o w a n y m i s iln ie w z a k u p ie to w a ró w północ n y ch . W a rto tu p rz y p o m n ie ć , że w s z y s tk ie w y m ie n io n e w y ż e j n a z w is k a są ró w n ież d o brze z n a n e w ó w czesn ym h a n d lu b a łty c k im 7. S z la k a r k t y c z n y b y ł j a k g d y b y o d g a łę z ie n ie m i u z u p e łn ie n ie m w y m ia n y b a ł ty c k ie j.
/Wiąże s ię z ty m s p ra w a , b ard zo w a ż n a i p o ru szo n a p rzez a u to ra , sto su n k u ilo -5 Dane na ten tem at p u b liku ję w a rty k u le pt. H a n d e l n id e rla n d z k o -g d a ň s k i w la ta ch
1597—1831 w ś w ie tle a m s te rd a m s k ic h k o n t ra k t ó w fr a c h to w y c h , „Zapiski H istoryczne” 1968, n r 3.
« Tamże. '
i P or. p rzygotow any przeze m nie dla „Zapisek H istorycznych” a rty k u ł pt. ’ H a n d e l b a ł t y c k i A m s t e rd a m u w p ie r w s z e j p o ło w ie X V I I w ie k u w ś w ie tle k o n t ra k t ó w fra c h to w y c h .
R E C E N Z JE
515
éciow 'egó ł ja k o śc io w e g o h a n d lu a rk ty c z n e g o i w y m ia n y b a ł ty c k ie j, m a ją c e j p rz e c ie ż z a sobą w ie lo le tn ią tr a d y c ję . A h v e n a in e n s z a c u je d la la t d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h ó w h a n d e l n a 10—2Ю s ta tk ó w h o le n d e rs k ic h ro c z n ie o ła d u n k u 800—1600 łasz tó w w je d n ą stro n ę. W p o ró w n a n iu z ż e g lu g ą n a B a łty k u n ie b yło to w ie le . A h v e n a in e n p rz y p o m in a je d n a k , że trz e b a d o ko n ać p e w n e j k o r e k ty w o cen ie, w z w ią z k u z ty m że n a t r a s ie a r k ty c z n e j k u r s o w a ły w ię k s z e s ta tk i, z aś to w a ry p rzyw o żo n e z p ół n o cy b y ły d ro g ie (fu tra ) i n ie w y m a g a ł y t a k w ie le p rz e s trz e n i ja k id ą c e z B a łty k u zboże. U w a g i te są słu szn e, w y d a je s ię je d n a k , iż n ie m ożna im p o rtu a rk ty c z n e g o p rz y ro z w a ż a n ia c h teg o t y p u sp ro w a d z a ć w y łą c z n ie do f u t e r ; w g r ę w c h o d z iły tu p rz e c ie ż ta k ż e np. r y b y , n a p ew n o n ie t a k d ro g ie i le k k ie j a k f u t r a (choć n a p e w no n a je d n o s tk ę w a g i droższe od zboża). O c zyw iście d e f in ity w n e ro z s trz y g n ię c ie ty c h k w e s tii je s t n ie m o ż liw e m . in . ze w z g lę d u w ła ś n ie n a jed n o stro n n o ść in fo r m a c ji z a w a r ty c h w k o n tra k ta c h fr a c h to w y c h , la k o n ic z n y c h je ś li id z ie o c h a r a k te r p rz ew o ż o n ych to w a ró w . N ie m n iej je d n a k ju ż sam o w z ię c ie ty c h s p ra w pod u w a g ę z m ie n ić p o w in n o p e w n e z b y t tr a d y c y jn e o cen y o dno szące s ię do h a n d lu m ię d z y n aro d o w eg o w k o ń c u X V I w ie k u , a sta n o w ić m oże ta k ż e c e n n y p u n k t w y jś c ia d la w y ja ś n ie n ia sp o rn ych k w e s tii w c ią ż b ard zo d y s k u s y jn e g o X V II s tu le c ia .
M a r i a B o g u c k a
A n to n i T r ę b i c k i , O p i s a n i e s e j m u e k s t r a o r d y n a r y j n e g o p o d z i a ł o w e g o r o k u 1793 w G r o d n i e . O r e w o l u c j i r o k u 1794. O p raco w ał i w s t ę p em p o p rzed ził J e r z y K o w e с к i, P a ń s tw o w y I n s ty tu t W y d a w n ic z y , W a rs z a w a 1967, s. 599.
D ziałaln o ść p osła in fla n c k ie g o n a S e jm C z te ro le tn i i w s p ó łp ra c o w n ik a K u ź n ic y K o łłą ta jo w s k ie j, A n to n ieg o T rę b ic k ie g o (1764—1834), z n a n a b y ła b ad aczo m fr a g m e n ta r y c z n ie i n ie w y s ta r c z a ją c o d o k ła d n ie . D o tych czaso w e s ą d y o T rę b ic k im w y g ł a sz an e w o p a rc iu o b ard zo w ą s k ą b azę źró d ło w ą o b ecn ie w w y n ik u p ierw sz e g o s k r u p u la tn e g o z e b r a n ia lic z n y c h m a te ria łó w u le g ły p o g łę b ie n iu i s y lw e tk a tego d z ia łacz a p o lity c z n e g o i p is a r z a - p u b lic y s t y z a ry s o w a ła s ię w y r a ź n ie i b ard zo p l a s ty c z n ie .
J . K o w e c k i p r a c u je n ad o b szern ą b io g ra f ią T rę b ic k ie g o , w e w s tę p ie zaś do n in ie js z e g o w y d a w n ic tw a d ał z w ię z ły z a ry s jeg o ż y c ia i s c h a ra k te r y z o w a ł o gó ln ie p o g lą d y sp o łecz n o -p o litycz n e. Ż yc io rys T rę b ick ie g o p rz y n o si w ie le fa k tó w z re k o n stru o w a n y c h p rz e z w y d a w c ę n a p o d s ta w ie p ra c o w ic ie p rz e p ro w a d z o n yc h p o sz u k iw a ń a r c h iw a ln y c h . W y ło n iła s ię z b a d a ń K o w eck ieg o ro d z in a T rę b ic k ic h ja k o sk ro m n a , śre d n io z am o ż n a s z la c h ta s ie d z ą c a w w o je w ó d z tw ie b r z e s k o -lite w s k im , s p o k re w n io n a z K o ściu sz k a m i, a n a w e t, co w p a m ię tn ik u k ilk a r a z y T rę b ic k i z n a c is k ie m p o d k re ś la ł, z R a d z iw iłła m i. M ałżeń stw o M a rty , s t r y je n k i n aszego T rę b ic k ie g o , z M ich ałem R a d z iw iłłe m d z iw i n ieco w y d a w c ę , k tó r y tłu m a c z y je ty m , że k s ią ż ę b y ł d z iw a k ie m , a n a w e t p sy c h o p a tą (s. 8). B ra k m i tro ch ę sz e rsz e j in te r p r e t a c ji, ja k ie b y ł y p o w o d y w ro g o ści do C z a rto ry s k ic h obu T rę b ic k ic h — J a n a K a z i m ie r z a i jeg o s y n a A n to n ieg o , n aszeg o p a m ię tn ik a rz a . S ą d z ę , że w ie le cech p r a w d o p o d o b ień stw a m oże m ie ć d o m ysł, że T rę b ic c y p rz e c ież tro c h ę k lie n c i, tro ch ę k la m k o w ic z e R a d z iw iłłó w , b y li z w ią z a n i ty m ż e s a m y m z in n ą g r u p ą o lig a rc h ó w lite w s k ic h skłó co n ą z C z a rto ry s k im i.
C ie k a w ie o p isał K o w e ck i lo s y T rę b ic k ie g o n a S e jm ie C z te ro le tn im , a szcze g ó ln ie owo d w u le c ie 1790—1792 je g o p o s e ls k ie j d z ia ła ln o śc i, a ró w n o cz eśn ie ż y w ą d z ia ła ln o ść p u b lic y s ty c z n ą , k o n ta k ty z K o łłą ta je m , p ra c ę w k lu b ie p o lity c z n y m „ Z g ro m ad z e n ie P rz y ja c ió ł K o n s ty tu c ji R z ą d o w e j”, w k tó r y m o d g ry w a ł z n aczn ą i a k ty w n ą ro lę . W re sz c ie p rz y c h o d z i z a k r ę t d z ie jo w y , k lę s k a P o ls k i w w o jn ie
