Portret Wielkopolski : (na marginesie pracy Edmunda Mokowskiego, Kształtowanie się stosunków społeczno-politycznych w Wielkopolsce w latach 1926-1939, Warszawa-Poznań 1979)

Rudnicki, Szymon

Portret Wielkopolski : (na marginesie

pracy Edmunda Makowskiego,

Kształtowanie się stosunków

społeczno-politycznych w Wielkopolsce

w latach 1926-1939, Warszawa-Poznań

1979)

Przegląd Historyczny 71/2, 357-366

1980

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

SZYMON RUDNICKI

Portret Wielkopolski

(na m arginesie praicy Edm unda M a k o w s k i e g o , K ształtow anie się stosunków społeczno-politycznych w W ielkopolsce w latach 1926—1939, Państw ow e W ydaw­

nictwo Naukowe, W arszaw a—Poznań 1979, s. 415).

Badania n ad historią II Rzeczypospolitej posuw ają się w artko naprzód. W’ cią­ gu ostatnich lat otrzym aliśm y kilka opracow ań całościowych tego fragm entu dzie­ jów (Józef B u s z k o , A ntoni C z u b i ń s k i , makiefta IV tom u historii Polsiki w ydaw anej przez IH PAN). W ydawcy zapow iadają dalsze. Jerzy H o l z e r stwo­ rzył pierw szą syntezę ruchów politycznych w omawianym okresie. Ukazały się zarysy dziejów ruchów ludowego i robotniczego. Większość tych opracowań po­ święconych jest historii politycznej lub też stanow i ona ich część zasadniczą. Wydano w iele m onografii p a rtii politycznych obejm ujących całość ich działania, poszczególne okresy lub regiony i miejscowości. W w ypadku książki Edm unda M a k o w s k i e g o , k tó rej poświęcone są poniższe uwagi, mam y do czynienia

7. pracą obejm ującą życie społeczno-polityczne całej dzielnicy k raju .

W ielkopolska różniła się pod wielom a względami ,od reszty Polski zarówno pod względem poziom u gospodarczego, jak i społecznego. Społeczeństwo Wielko­ polski do dziś staw iane jest jako pozytyw ny przykład solidnej pracy i wysokiego stopnia aktyw ności społecznej. Z ty m większym zainteresow aniem czytelnik sięga po książkę, w które spodziewa się znaleźć odpowiedź na pytanie — co wpłynęło na tak ie a nie inne ukształtow anie oblicza społeczeństwa wielkopolskiego, jaka była specyfika stru k tu ry , działalności i motywów zachowań. Czy ulegały zmia­ nom i jakim m ianowicie te elem enty oraz jaki m iały w pływ n a nośność haseł

i 7 a s i ę g oddziaływ ania poszczególnych kierunków politycznych.

W książce otrzym aliśm y szeroką panoram ę życia politycznego Wielkopolski, jak i analizę dziejów poszczególnych p a rtii w badanym okresie. Zostały również przeanalizow ane w yniki w yborów sejmowych i samorządowych. A utor słusznie ogranicza do koniecznego m inim um przedstaw ianie w ypadków zachodzących rów ­ nolegle w k raju , pisząc dla czytelnika posiadającego ogólną wiedzę na ten tem at. Nie unika przy tym uogólnień, jak też i ocen, zarówno szerszych jak i pom niej­ szych zjawisk. W ielokrotnie jednak czuje się niedosyt odpowiedzi, dlaczego dane zjawiska zachodzą.

Na sześć rozdziałów trzy poświęcone są życiu politycznemu, jeden m niej­ szości niem ieckiej, jeden w rześniow i 1939 r. a jeden, w środku tom u, nazw any i,Ewolucja stosunków społeczno-gospodarczych”, w rzeczywistości tra k tu je o stru k ­ turze gospodarczej i położeniu m as pracujących. Rozdziały poświęcone życiu po­ litycznemu m ają podobny schem at. O m aw iają kolejno poszczególne kierunki po­ lityczne, poczynając od BBWR, a kończąc n a ruchu robotniczym. Nie względniono ugrupow ań konserw atyw nych. K onstrukcja pracy oparta została o podział chro­ nologiczny, zgodny z ogólnie p rzy jętą periodyzacją okresu.

Doceniając całkowicie wysiłek i osiągnięcia autora, chciałbym podjąć pole­ mikę z niektórym i jego tezami, podzielić się w ątpliw ościam i co do niektórych sform ułowań oraz sposobu w ykorzystania źródeł.

Przyjęcie za p u n k t w yjścia przew rotu majowego autor uzasadnia tym , że w latach 1919—1926 ukształtow ały się stosunki społeczno-polityczne oparte na ukła­ dach powstałych przed odzyskaniem niepodległości d na ugrupow aniach politycz­ nych, które już w tedy zdobyły silne wpływy w społeczeństwie wielkopolskim. N atom iast od m aja 1926 r. na sceną wchodzi now a siła — sanacja (s. 5). Zgadza­ jąc się, że rok 1926 stanow ił dla życia politycznego m om ent przełomowy, nie jestem przekonany, czy ta k było w w ypadku życia społecznego. Nie uległy zm ia­ nie ani s tru k tu ra społeczeństwa a n i form y życia społecznego. Truizm em jest stwierdzenie, że życie polityczne jest tylko jednym ze składników życia społecz­ nego.

E. M akowski jako cel opracow ania podaje: „Przedstaw ienie pogarszającej się sytuacji gospodarczej Wielkopolski oraz społecznych i politycznych skutków tego procesu” (s. 6). W ynika z tego, że a u to r elem enty te trak tu je równorzędnie. Tym ­ czasem z trzech wymienionych w yraźną przew agę dano tem u ostatniem u.

W książce zostały ukazane trudności na ja k ie napotykało rolnictw o w ielko­ polskie w Polsce niepodległej. Silnie dały mu się we znaki polsko-niem iecka w ojna celna i kryzys gospodarczy. Popraw ę odczuło ono dopiero w drugiej połowie lat trzydziestych. Podstaw ow y dla tego regionu przem ysł rolno-spożywczy nie osiągnął przez całe dwudziestolecie poziomu produkcji sprzed 1914 r. A utor po­ daje, że W ielkopolskę opuściło 480 000 Niemców, a przybyło tyleż samo Polaków. W w yniku tych m igracji Polacy stanow ili około 90% mieszkańców woj. poznań­ skiego. Nie dow iadujem y się z jakich w arstw rek ru to w ali się opuszczający Wiel­ kopolskę, jak rów nież przybysze, a przecież za każdym razem mowa o ponad 20°/o badanej społeczności. Wiele m iejsca poświęcono w arunkom m aterialnym mas pracujących, w tym najliczniejszej grupie robotników rolnych. Podane zostało wiele interesujących danych na tema't bezrobocia. W ynika z nich, że procent bez­ robotnych był w Wielkopolsce wyższy od przeciętnej krajow ej, choć nie zostały w yjaśnione przyczyny tego zjawiska. Ciekawe są stronice poświęcane analizie mniejszego niż gdzie indziej napięcia w alk społecznych.

W książce zabrakło jednak życia społecznego w jego strukturalnych i organi­ zacyjnych form ach. Zeszło ono na daleki plan, w ystępując z rzadka jako elem ent pomocniczy przy om aw ianiu spraw politycznych. Nie została omówiona rola po­ szczególnych k las i grup zawodowych w życiu społecznym. Nie mówi się o in te­ ligencji, ani o ziem iaństw ie i jego organizacjach społecznych i gospodarczych. Pom inięte zostały organizacje rzemieślnicze i rolnicze. Dla W ielkopolski jest to 0 tyle ważne, że tradycyjnie p a rtie polityczne działały przede w szystkim za po­ średnictw em organizacji społecznych, poczynając od kulturalnych i sportowych, a kończąc na gospodarczych i zawodowych. Często wpływy p artii w tych organi­ zacjach odgrywały większą rolę niż bezpośrednia liczebność. Pośrednio w ynika to 1 z om awianej pracy, kiedy au to r podaje, że posiadająca zaledwie około 6 000 członków organizacja Stronnictw a Ludowego zdobyła przeważające w pływ y w W ielkopolskim Tow arzystwie Kółek Rolniczych, skupiającym 45°/o rolników W iel­ kopolski, ii stanow iła pow ażną siłę n a wsi (s. 288). Bez tego *nie można zrozumieć, jak „obóz narodow y” liczący w sumie oikoło 15 000 członków (około 9 000 S tron­ nictwo Narodowe i nieco p'onad 5 000 Obóz W ielkiej Polski) w walce z BBWR i aparatem adm inistracyjnym zdołał w 1930 r. w wyborach sejmowych zdobyć po­ nad 300 000 głosów.

A utor wspom ina, że po przew rocie m ajowym została dokonana unifikacja p ra ­ wa i życia gospodarczego, ale nie wyjaśrfia jak i w pływ miało to n a życie społecz­ ne, z w yjątkiem ustaw o stow arzyszeniach i zgromadzeniach iz 1932 r. Nie została omówiona spraw a sam orządu gospodarczego, którego unifikacja i rozbudowa w

P O R T R E T W I E L K O P O L S K I ₃₅₉

skali k ra ju nie udała się. W te j dziedzinie W ielkopolska służyła za przykład dla reszty kraju.

Całkowicie też została (pominięta rola Kościoła. B rak więc refleksji na tem at Akcji Katolickiej, poza określeiniem jej jaiko samodzielnego ru ch u społecznego oraz stw ierdzeniem , że skupiła więcej ludzi niż chadecja (s. 197). A była to prze­ cież jedna z najliczniejszych organizacji nie tylko w Wielkopolsce, ale i całym kraju. Należeli do niej członkowie różnych p a rtii politycznych, a prezesem Na­ czelnego In sty tu tu A kcji K atolickiej był Adolf Bniński — polityk odgrywający znaczną rolę w życiu Wielkopolski. Ilu stracją w pływ u Kościoła ale częściowo i stopnia zorganizow ania ludności może być fakt, że protesty przeciwko p rojek­ towi praw a m ałżeńskiego podpisało w archidiecezji poznańskiej 6 406 stow arzy­ szeń kościelnych i świeckich (w tym 1 519 stowarzyszeń A kcji Katolickiej) sku­ piających 915 592 członków

A utor ukazuje w alkę sanacji o zdobycie wpływów w Wielkopolsce głównie w oparciu o ap arat adm inistracyjny. Stopniowo BBWR przejm uje hasła endeckie. E. M akowski zw raca uwagę na mało znany fa k t podjęcia już w listopadzie 1935 r. próby stw orzenia innej organizacji ina miejsce rozwiązanego BBWR, połączonej z elim inacją środow isk konserw atyw nych.

Próby sanacji zwiększenia wpływów w Wielkopolsce nie dały trw alszych rezultatów . Szczególnie dotyczy to prób opanowania organizacji społecznych, w których nadal obowiązywały dem okratyczne zasady. Zbyt pospieszmym w ydaje się uogólnienie, że w 1935 x. sanacja podporządkow ała sobie WTKR (s. 158), skoro przeforsow anie jej zwolennika na prezesa okazało się sukcesem krótkotrw ałym . Sanacja odnosiła niekiedy sukcesy w w yborach, np. w 1934 r. zdobyła 57,l°/o m an­ datów do ra d gromadzkich.

A utor przytacza w yniki wyborów rozm aitego szczebla, ale nie zawsze wy­ jaśnia przyczyny obserwowanych zmian. N ajpierw czytamy o klęsce sanacji w wy­ borach do ra d grom adzkich w lu ty m 1939 r., kiedy zdobyła łącznie z Niemcami i bezpartyjnym i 14,2% m andatów . Dalej dow iadujem y się, że w okresie wyborów sejmowych w listopadzie 1938 r. „obóz sanacyjny m iał więcej sym patii niż w po­ przednich latach ” (s. 250), chociaż „dużej frekw encji wyborczej w Wielkopolsce nie można jednak uznać iza dowód przełom u w nastaw ieniu społeczeństw a do rządu” <s. 263). Czy i w czyim więc w yraził się ów początkowy w zrost sym patii? Co zaszło między listopadem 1938 r. a lutym 1939 r., że sanacja osiągnęła ta k m ierne w yniki?

Na względne powodzenie wyborcze 1938 r. złożyły się najpew niej różne czyn­ niki. W ładzom państwowym zależało przede wszystkim na zwiększeniu frekw encji wyborczej w porów naniu z 1935 r. Dlatego zdecydowanie zwalczały agitację anty- wyborczą. N awoływanie do miebrania udziału w wyborach groziło sądem , a nie­ kiedy kończyło się w yrokam i, co spotkało m.in. Kazim ierza Kowalskiego, prezesa SN. K am panię opozycji u tru d n ił nadto w zrost napięcia w stosunkach m iędzyna­ rodowych. Z teikstu w ynika, że zadziałała przede wszystkim euforia w ywołana zajęciem Zaolzia.

P artie polityczne toczyły w alkę o zdobycie młodego pokolenia. A utor zasadnie zajął się najw ażniejszą organizacją młodzieżową sanacji — Legionem Młodych. Zaczął jednak od niezbyt fortunnego stw ierdzenia, że „Legion Młodych wcho­ dził w skład BBWR” (s. 146). Do 1932 r. LM był faktycznie organizacją akadem ic­ ką, a w ięc nie mógł form alnie należeć do organizacji politycznej, bowiem obo­ wiązywała zasada apolityczności szkolnictwa wyższego. Sytuacja praw na nie zmie­

1 „ R u c h K a t o l i c k i ” 1932, n r 4, c y t . w e d ł u g W . M y s 1 e k , K o ś c t ó ł k a t o l i c k i w P o ls c e w ta ta c h . 1918—1939. Z a r y s h i s t o r y c z n y , W a r s z a w a 1966, s. 293.

niła się i po uchw aleniu w m arcu 1933 r. now ej ustaw y o szkołach akadem ickich, ani po zarejestrow aniu LM jako ogólnopolskiego związku o powszechnym spo­ łecznie obliczu. W 1933—1934 LM rozszerzył znacznie teren działania, ale rów no­ cześnie rozpoczął się w nim ferm ent przeciwko władzom sanacyjnym . Sławek, jako prezes BBWR, wyznaczył wówczas LM te re n akadem icki jako tere n dzia­ łania, w czym tkw iły źródła dalszych konfliktów . Nie -budzi jednak w ątpliwości indyw idualna przynależność w ielu członków LM do BBWR.

Mówiąc o ideowym obliczu LM autor w ty m sam ym zdaniu pisze, że na zjeździe LM „przyjęto stanow isko podobne do endeckiego w spraw ie żydowskiej i niem ieckiej” oraz wypowiedziano sdę zdecydowanie „przeciwko endeckim orga­ nizacjom młodych: Wydziałom Młodych SN, ZMN i ONR ze wzglądu na ich sk raj­ ne stanowisko nacjonalistyczne d rasistow skie”. Tę pozorną sprzeczmość n a ­ leżało wyjaśnić. Szło tu o program owe podobieństwo niektórych organizacji m ło­ dzieżowych z przeciw staw nych obozów politycznych, przy jednoczesnych bardzo istotnych różnicach w kw estii rozum ienia idei nacjonalizm u, odróżnianego w LM od szowinizmu. Różniły ich ponadto proponowane środki oraz metody. Tych róż­ nic nie docenił autor także w odniesieniu do ONR zaliczając go bez zastrzeżeń do endecji.

Nie znalazło też dostatecznego uzasadnienia zaliczenie wielkopolskiej organi­ zacji młodo ^legionowej do lewicowego odłam u LM. A utora skłoniło k u tem u za­ pewne antyendeckie antyklerykalne (nie antyreligijne jednak) stanowisko LM oraz coraz bardziej krytyczny jego stosunek do BBWR. Istotne to wyznaczniki oblicza ideowo-ipolitycznego. Ale czy na tle innych organizacji LM, wielkopolska reprezentow ała jej odłam lewicowy? Nie świadczy o tym wypowiedź ówczesnego K om endanta Okręgu W ielkopolskiego W łodzimierza Bociańskiego przeciw ko „do­ tychczasowemu ustrojow i liberalno-kapitaldstycznem u” i zachowaniu własności pryw atnej. Pierw sze określenie można spotkać rów nież w prasie oenerow skiej. Dla konserw atyw nego „Dziennika Poznańskiego”, z którego pochodzi cytat, każde ograniczenie własności pryw atnej rów nało się jej likw idacji. Tenże Bocdański zo­ stał K om endantem Głównym LM, po odejściu z niego rzeczywiście lewicowych działaczy, w okresie, w którym autor konstatuje w zrost w LM „tendencji faszy­ stow skich” (s. 147).

Zdaniem E. Makowskiego życie p arty jn e w Wielkopolsce zmierzało w latach 1930—1935 ku systemowi dw upartyjnem u: sanacja — endecja, (s. 160). Pom inięto jednak SL, o czym będzie jeszcze mowa. Nie ulega wątpliwości, że na początku lat trzydziestych „obóz narodow y” ipoidjął piróbę ofensywy, sta rając isię zwiększyć swoje wpływy kosztem sanacji. A utor kilkakrotnie pow tarza, że w zrastały w szeregach tego obozu tendencje faszystow skie2, by dalej stwierdzić, że „w p ra k ty ­ ce ich [młodych endeków] nacjonalizm był daleki” od fasizyzmów włoskiego i nie­ mieckiego (s. 180). Było więc SN p a rtią o cechach faszystowskich, czy nie i w jakiej mierze? Nie wspom ina natom iast a u to r o OWP; naśladow ał on stronę organizacyjną faszyzm u włoskiego, którego hasła znajdow ały w nim podatniejszą glebę niż w SN.

Zwrócenie głównej uwagi na SN w ynika z uznania tego stronnictw a za cen­ tru m dyspozycyjne „obozu narodowego” oraz stw ierdzenia, że „młodzi” należeli do SN i dopiero w 1931 r. 'przyłączyli się do OWP (s. 167). W obu w ypadkach autor nie m a racji. OWP w izałożeniu i praktyce 'był odrębny od SN. Stronnictw o nie posiadało w om awianym okresie organizacji młodzieżowej. Ruch Młodych utworzony został w 1927 r. jako część składow a OWP i w krótce stał się

podsta-! O S N p is z e n a j p i e r w j a k o „ p a r t i i o c e c h a c h f a s z y s t o w s k i c h ” (s. 163), n a s t ę p n i e , ż e „ p r z e j m o w a ł o c o r a z b a r d z i e j c e c h y f a s z y s t o w s k i e ” (s . 167) o r a z , ż e , „ p r z e j m o w a ł o w z o r y o r g a n i z a c j i f a s z y s t o w s k i c h " .

P O R T R E T W IE L K O P O L S K I ₃₆₁

wową siłą „obozu narodow ego”. Na zjeździe działaczy endeckich w czerwcu 1931 r., k tó ry form alnie m iał ch arak ter zebrania Rady W ielkiej OWP, postano­ wiono połączyć władze OWP i Ruchu Młodych. Zagadnieniem tym zajmowało się już k ilk u badaczy, a ostatecznie rozstrzygnął problem J. Z i e l i ń s k i , publikując protokół z przebiegu zebrania *.

A utor bezkrytycznie odniósł się do policyjnych danych, iż w lutym 1932 r. OWP Dzielnicy Zachodniej i(woj. poznańsikie i pom orskie oraz 7 pow iatów woj. łódzkiego) liczył 250 000 członków, zorganizowanych w 526 placów kach, w tym 366 w iejskich (s. 168). W ynikałoby z tego, że: 1. jedna placów ka liczyła przeciętnie 500 członków, co w ydaje się mało prawdopodobne, szczególnie w odniesieniu do w iejskich; 2. w ciągu trzech la t w szeregi OWP w stępowało co miesiąc przeciętnie 7 000 osób. W wielu w ypadkach historyk czasów najnow szych skazainy jest na korzystanie ze źródeł policyjnych, ale i one w ym agają w eryfikacji. W edług tychże źródeł, w listopadzie 1931 r., a więc w okresie szybkiego rozw oju OWP, przy­ stąpiło doń 300 członków, a najsilniejszy wydział poznański, w skład którego wchodziło kilka placówek, liczył ponad 2 000 członków. B ardziej praw dopodobna w ydaje się liczba 40 000 członków OWP Dzielnicy Zachodniej, (którą podają te same źródła pow ołując się n a w ystąpienia Feliksa Fikusa i A leksandra Dęb­ skiego 4.

Wiele stw ierdzeń au to ra wymaga solidniejszego potwierdzenia. Odnosi się to w szczególności do rozłam u w „obozie narodow ym ”. Jego zdaniem do rozłamu doprowadziła sanacja i(s. 166), acz b ra k dowodów jej roli dyw ersyjnej czy rozkła­ dowej. Dotychczas sądzono, że różnice m iędzy „młodymi” OWP a SN wystąpiły na długo przed rozłamem. Utworzenie Związku Młodych Narodowców świadczyło o niechęci „młodych” wobec SN. Nawiązanie współpracy ZMN z sanacją nie jest w ystarczającym dowodem dyw ersyjnej działalności te j ostatniej. Zbliżenie to na­ stąpiło w w yniku dłuższej ew olucji tw órców ZMN, choć m iały też w pływ prze­ m iany zachodzące w obozie Józefa Piłsudskiego. Tezę o rozłam owej roli sanacji jeszcze tru d n iej udowodnić w wyipadku ONR.

N iew iarygodnie brzm i tw ierdzenie, że ZMN „w zasadzie zrekonstruow ał całą siatkę organizacyjną byłego OWP” i w sierpniu 1933 r. osiągnął liczebność roz­ w iązanej organizacji i(s. 171—172). Przed rozwiązaniem jesienią 1932 r. istniały w woj. poznańskie 384 placów ki OWP, a do końca 1933 r. ZMN zorganizował zaled­ wie 207 (54% stanu poprzedniego). iW tym okresie nie obserw uje się dopływu ludzi spoza OWP, co uzasadnia zaw artą w książce tezę, że rozw iązanie OW P zaha­ mowało rozwój organizacyjny „obozu narodowego”.

Nie m a też pew nych danych co do liczebności SN. Zdaje sobie z tego spraw ę autor, szacując liczbę członków w 1936 r. na 55—77 tysięcy, a więc róż­ nica sięga 30%. Bardziej ostrożny Janusz T e r e j, podaje aż trzy liczby okre­ ślające liczebność stro n n ic tw a6. Żadna z nich nie odpowiada powyższym danym. A utor nie uzasadnił w yboru w łaśnie tych liczb.

Zm iany organizacyjne przeprow adzone w latach 1936—1939 jego zdaniem wzmocniły SN (s. 275). Wniosek te n nie znajduje uzasadnienia w pracy. O dwrot­ nie, podważono go n a poprzedniej stronie stwierdzeniem , że członkowie SN „igno­

5 J . Z i e l i ń s k i , R e o r g a n i z a c j a O b o z u W i e l k i e j P o l s k i z r . 1931, „ S t u d i a H i s t o r y c z n e ” 1975, z . 2, s. 265—274. 4 Z. K a c z m a r e k , O b ó z W i e l k i e j P o l s k i w P o z n a ń s k i m w l a t a c h 1926— 1932, „ D z ie je N a j n o w s z e ” 1974, z. 3, s. 49 n .; S z . R u d n i c k i , O b ó z W i e l k i e j P o l s k i w o k r e s i e k r y z y s u g o s p o d a r c z e g o P H t . L X I I , 1971, z . 2, s . 258 n . L i c z b ę 40 000 p o t w i e r d z i ł F . F i k u s w r o z m o ­ w i e z e m n ą J e s i e n i ą 1978 r . • J . T e r e J, R z e c z y w i s t o ś ć i p o l i t y k a , W a r s z a w a 1971, s. 83, 86.

row ali nowoprowadzone rygory, a większość członków nie płaciła naw et re g u lar­ nie składek” e.

Nie przekonyw a teza, że poczynając od połowy 1937 r. SN „przystąpiło do opanowywania podstawowych dziedzin życia zbiorowego w celu dokonania n a ­ stępnie ewolucyjnego przejęcia władzy lub w ostateczności w ykorzystania zdoby­ tych wpływów do dokonania przew rotu rew olucyjnego” (s. 273). Pomińmy niezbyt szczęśliwe sform ułow anie o „przewrocie rew olucyjnym ” w w ykonaniu „obozu narodowego”. A utor wiele m iejsca poświęcił wcześniej ofensywie SN na przeło­ mie lat 1935—1936 i jej niepowodzeniu. Co się zmieniło na korzyść SN w ciągu tego roku i w czym w yraziła się ta akcja — nie zostało wyjaśnione. Pozycja SN uległa naweit osłabieniu, jeśli w ierzyć konistiataajom autora, że endecja za­ częła tracić pozycje zdobyte na wsi na rzecz SL (s. 271) oraz, że ingerencja w ładz w 1936 r. „wpłynęła destrukcyjnie na szeregi członkowskie” (s. 268). B rak tu kon­ sekw encji i widoczne jest zbytnie zaufanie do inform acji policyjnych, w których zam ierzenia czy m arzenia odnotowano jako fakty ddkonane.

Ogromnie tru d n a była sytuacja centrum i lewicy, które musiały walczyć za­ równo z sanacją jak i endecją. Na ogól wszystkie zwalczały narodow ą demo­ krację, choć nasilenie tej w alki zmieniało się w czasie. Znacznie bardziej zło­ żony był stosunek do sanacji. W w ielu partiach znajdow ali się ludzie związani

г obozem belw ederskim lu b zwolennicy naw iązania z nim w spółpracy. Partiom takim ze strony sanacji groziła dywensja i rozłamy.

Przez k ilk a la t w opisanej sytuacji znajdowało się PSL „Piast”. Organizacja w ielkopolska była znacznie bardziej zachowawcza niż reszta stronnictw a. Dlatego działacze wielkopolscy przeciw ni byli zjednoczeniu ruchu ludowego i zostało ofio im narzucane przez władze centralne. Zdaniem a u to ra piastow cy zyskali na zje­ dnoczeniu, um acniając swoją pozycję na wsi. Lojalnie jednak zastała przytoczona opinia m iejscow ych piastowców, że zjednoczenie osłabiło ruch ludowy w W iel­ kopolsce (s. 185). S praw a toyłaby jednoznaczna, gdyby wpływy pozostałych stro n ­ nictw, które weszły w Skład SL, liczyły się w Wielkopolsce. W tedy można by przypuszczać, że piastow cy — jako organizacja najsilniejsza — objęli kierownictwo stronnictw a, a ruch ludowy stracił na zjednoczeniu. W książce proces zjednoczenia przedstaw iono zgodnie z rzeczywistością; w w ielu pow iatach polegało ono ma przem ianow aniu organizacji PSL „P iast” na SL. K ilka stron dalej, podsum owując niejako okres la t 1930—1935, autor przyłącza się do cytow anej opinii piastow - ców, stw ierdzając, że „ruch ludowy w Wielkopolsce uległ osłabieniu”. Jako do­ wód przytacza nieudany strajk chłopaki 1933 r.: „S trajk stał się naocznym do­ wodem słabości stronnictw a i bezskuteczności podejm owanych przez nie ak cji” (s. 190). Sam zdaje sobie jednak spraw ę, że był to pierwszy stra jk chłopski w Wielkopolsce; przedtem ta form a w alki иіе była tu znana. Wpływy na wsi miały również endecja i sanacja. Wreszcie w strajk u nie wzięli udziału rolnicy N iem ­ cy. Na innych zaś polach stronnictw o osiągało sukcesy.

Zjednoczenie — jak się zdaje — nie m iało większego bezpośredniego w pływu na pozycję ruchu ludowego w Wielkopolsce. N iefortunny przebieg strajk u nie jest dowodem słabości, tylko przyw iązania do legalnych m etod działania. Nato­ m iast przegrana m iała dalsze, niekorzystne dla stronnictw a konsekwencje. Je- izcze w 1932 r. w częściowych wyborach do sejm ików powiatowych SL zdobyło akoło połowy m andatów . Po stra jk u i kontrofensyw ie sanacji SL przegrało w y­ bory samorządowe, by następnie znów zacząć zwiększać swe wpływy. Nie n aj­

• A u t o r p o d a j e w i ę c e j d o w o d ó w m a ł e j s p r a w n o ś c i o r g a n i z a c y j n e j S N , b o i n a c z e j n i e m o ż n a o k r e ś l i ć f a k t u , ż e w 28 z j a z d a c h p o w i a t o w y c h S N , z a p l a n o w a n y c h j a k o m a s o w e w y s t ą p i e n i a , b i e r z e u d z i a ł 14,5 t y s . l u d z i , a w o b c h o d a c h „ c u d u n a d W i s ł ą ” w 21 m i e j s c o ­ w o ś c i a c h 10 000 o s ó b .

P O R T R E T W IE L K O P O L S K I ₃₆₃

w ażniejszą spraw ą była też ilość członków. Nie można jednak mówić, że stron­ nictwo nie rozw ijało isię jeżłi powstało 25 nowych kół (s. 191). Stronnictw o zdo­ bywało coraz większe wpływy, przede wszystkim w kołach W TK R 7. Stanowiło to o jego sile. S pektakularnym dowodem osiągniętych wpływ ów stał się wybór Stanisław a M ikołajczyka w połowiie 1936 r. na prezesa (wybory delegatów od­ były się na wiosnę). Mimo to sanacja zachowała jednocześnie poważne wpływy w organizacji.

Szkoda, że autor nie ukazał w alki o w pływy w WTKR nie tylko w relacji sanacja — endecja — ludowcy, ale z p u n k tu widzenia badań społecznych relacji nie m niej ważnej: ziemiaństwo — chłopi. Jak ziemianie, tw órcy i przez 'kilkadzie­ siąt la t przywódcy i patroni kółek rolniczych, itracą wpływy na rzecz chłopów, którzy tu, w odróżnieniu od reszty k raju , nie mieli rew indykacyjnego n astaw ie­ nia do ziem iaństw a. Wyrazem postępującej zmiany układu sił oraz dowodem niezbyt wielkich rozbieżności było w ystąpienie M ikołajczyka w „Gazecie Rolni­ czej”, konsekw entnie od praw ie stu la t broniącej interesów ziem iań stw a8. Było to pierwsze na jej łam ach w ystąpienie chłopa.

Uzasadnione jest poświęcenie osobnego rozdziału mniejszości niemieckiej. Dys­ ponujem y już kilkom a pow ażnym i opracow aniam i na tem at tej mniejszości. Au­ to r oparł isię głównie na m ateriałach W ydziału Narodowościowego MSW S skon­ centrow ał się n a antypolskiej działalności Niemców. Ja k w ynika z jego badań, stosunek do państw a polskiego uzależniony był od ogólnego stanu stosunków polsko-niem ieckich ii sterow any był z B erlina. Proces hitleryzaoji ludności nie­ m ieckiej w Wielkopolsce był szybszy niż w Rzeszy. Książka sygnalizuje w ypadki dalszej germ anizacji Polaków „o isłabym poziomie świadomości narodow ej” (s. 330, 333, 338). Rozwinięcie tego mało znanego w ątk u w raz z uw zględnieniem również zagadnienia polonizacji oraz zasięgu i geografii tych procesów, wzbogaciłoby n a ­ szą wiedzę o społeczeństwie tego regionu. Nie jest jasne, dlaczego m niejszość nie­ m iecka w 1929 r. prow adziła kam panię wyborczą do władz sam orządu tery to ­ rialnego w sposób 'niejawny, zwłaszcza wobec stw ierdzenia autora, że wszystkie listy z w yjątkiem lewicy robotniczej, korzystały ze iswobód dem okratycznych (s. 38).

O statni rozdział książki poświęcony jest reakcji społeczeństwa w ielkopolskie­ go w obliczu zagrożenia wojennego oraz zachowaniu się w pierwszych dniach wojny, kiedy to ujaw niły się w całej pełni pozytyw ne cechy tego społeczeństwa. Jest to rozdział, k tó ry czyta się najlepiej.

Książka została oparta przede w szystkim n a źródłach policyjnych i adm ini­ stracji państw ow ej, co miało istotny w pływ na jej treść. Nie należy ich naduży­ wać jako podstawowego źródła. Nie są one konieczne np. przy takich stw ierdze­ niach, że Legion Młodych, ZPMD i niektóre inne organizacje młodzieżowe sanacji nie przystąpiły do OZN z pow odu próby oparcia Związku Młodej Polski n a dzia­ łaczach ONR-Falangi, że SN przeniosło ina zebrania ciężar propagandy an ty rzą ­ dowej, a p rasa nęk an a przez cenzurę m usiała form ułować oględniej swoje poglądy (s. 264). Zdziwienie budzi powołanie jako źródła akt Sicherheitsdienst Posen i Urzę­ du W ojewódzkiego Poznańskiego przy om aw ianiu program u ZMN opublikow a­ nego na łam ach ogólnie dostępnego pisma. Podobnie rzecz ma się ze streszcze­ niem na podstaw ie źródeł policyjnych program u SL, przyjętego na kongresie w W arszawie w grudniu 1935 r. Był on w ydany przed w ojną oraz został co n aj­

7 J . B o r k o w s k i , A. G ó r n i c z , K ó ł k a R o l n i c z e 11 R z e c z y p o s p o l i t e j , W a r s z a w a 1978, s. 114—118.

* „ G a z e t a R o l n i c z a ” z 8 s t y c z n i a 1937. B y ł t o p r z e d r u k j e g o r e f e r a t u n a p o s i e d z e n i u S e k c j i O r g a n i z a c j i R o l n i c t w a Z w i ą z k u R o l n i k ó w i L e ś n i k ó w z W y ż s z y m W y k s z t a ł c e n i e m . J u ż t o b y ł o e w e n e m e n t e m .

mniej dw ukrotnie przedrukow any po w o jn ie 9. Przytoczony rap o rt policyjny mówi, że „według oceny kół burżuazyjno-liberalnych (z m aja 1936) sam Dmowski oraz w ielu przywódców endecji było „bezwzględnymi zw olennikam i ideowymi H itlera i Mussolimego” (s. 269). Sugeruje się tu , że tak sądzą koła burżuazyjno-liberalne a rzeczywistość mogła być inna; należało więc sięgnąć do pism Dmowskiego, G iertycha i innych publicystów endeckich, aby przekonać się jak to było n a­ prawdę.

Z braku archiw ów party jn y ch wszyscy m usim y korzystać z tych źródeł. Są one bardzo zawodne, choć zwodzą sw oją pozorną wiedzą i dokładnością in fo r­ macji. Stanow ią najczęściej zniekształconą w ersję rzeczywistości, przefiltrow anej przez mózg konïideWta, a inform acje uzyskiwane rozm aitym i drogam i są bardzo często niepraw dziw e10. W ym agają przeto szczególnej ostrożności. A utor najczęściej wierzy im całkowicie, naw et w w ypadkach oczywistej sprzeczności. W w ielu w ypadkach można było je konfrontow ać z istniejącym i publikacjam i. Sam autor, wspólnie z A ntonim C z u b i ń s k i m , opublikował książkę o ruchu robotniczym. Dla Wielkopolski dysponujem y opracow aniam i dziejów ruchu ludowego i dzie­ jów endecji w om awianym okresie “ . Oczywiście zna on te pozycje. Jednak po­ dana przezeń bibliografia nie zawsze znalazła dostateczne odzwierciedlenie w pracy. W zbyt m ałym stopniu w ykorzystane zostały pam iętniki, a przede wszyst­ kim prasa. A utor często odwołuje się do nieij za pośrednictw em W arszawskiej Inform acji Prasow ej, podając tylko num er W IP bez określenia m iejsca pier­ wodruku. K atolicka Agencja Prasow a nie była oficjalnym organem Episkopatu, tylko instytucją prasową. Nie mogła więc w yrażać stanow iska Episkopatu (s. 251). Przekazyw ano je najczęściej na łam ach „Biuletynu K A P”.

Wiele sform ułow ań jest praw dziw ych ale niepełnych. Należy do nich stw ier­ dzenie, że Piłsudski spełnił żądanie opozycji rozpisania nowych wyborów sej­ mowych „dopiero po dwóch latach spraw ow ania w ładzy” (s. 23). Nie wchodząc w motywy postępow ania Piłsudskiego oraz opozycji, stw ierdzić trzeba, że w 1928 r. Piłsudski nie m iał innego w yjścia, jeżeli w ogóle m iał zachować sejm — kończyła się bowiem kadencja sejmu.

A utor pisze o „zakonspirow anych” kom unach w ięziennych we W ronkach i Ra­ wiczu. W 1930 r. istnienie ich ujaw niły rew izje przeprow adzone przez P ro k u ratu rę Sądu A pelacyjnego (s. 69). W 1922 r. m inister spraw iedliw ości W acław Makowski w ydał okólnik regulujący status więźniów politycznych. Komuniści w w ięlu więzieniach w yw alczyli legalne istnienie komun, których zarządy oficjalnie re p re­ zentowały w ięźniów wobec w ładz w ięz ien ia12. W ładze stale z nim i walczyły i czasami udaw ało się doprowadzić do likw idacji ich oficjalnego statusu, nikt jednak nie m iał wątpliwości, że istnieją nadal. S ytuacja znacznie się pogorszyła od 1932 r., kiedy to zrównano w ięźniów politycznych z krym inalnym i.

Zdaniem autora, do kryzysu w ew nątrz K PP doiszło w drugiej połowie 1937 r. w w yniku aresztow ań w ZSRR członków B iura Politycznego i КС K PP (s. 308). Kryzys zaczął się znacznie wcześniej. W latach 1933—1937 aresztowano w zasa­ dzie w szystkich kom unistów polskich przebyw ających w ZSRR, a niektórych

• M a t e r i a ł y ź r ó d ł o w e d o h i s t o r i i p o l s k i e g o r u c h u l u d o w e g o t. I I I , W a r s z a w a 1966, d o ­ k u m e n t 92; S. L a t o , W. S t a n k i e w i c z , P r o g r a m y s t r o n n i c t w l u d o w y c h , W a r s z a w a 1969, d o k u m e n t 66. *· N a j o b s z e r n i e j o m ó w i ł t e n p r o b l e m J . Z i e l i ń s k i , o p . c i t ., s. 259 n . 11 Z . H e m m e r l i n g , R u c h l u d o w y w W i e l k o p o l s c e 1919— 1939, W a r s z a w a 1971; Z. K a c z m a r e k , D z i a ł a l n o ś ć e n d e c j i w W i e l k o p o l s c e w l a t a c h 1926— 1939 ( m a s z y n o p i s ) . u O p is d z i a ł a l n o ś c i k o m u n y w i ę z i e n n e j w - l a t a c h 1929—1931 w P ł o ń s k u w k s i ą ż c e : J . K w i a t k o w s k i , U r o d z i ł e m s i ę ги P ł o ń s k u , i / a r s z a w a 1972, s. 278—280. E . M a k o w s k i p i ­ s z ą c o z a d a n i a c h k o m u n p o w o ł u j e s i ę n a t . I I I U c h w a ł ł r e z o l u c j i K P P . A n i n a c y t o w a ­ n e j s t r o n i e , a n i w c a ł y m d o k u m e n c i e n i e m ó w i s i ę o k o m u n a c h .

P O R T R E T W I E L K O P O L S K I ₃₆₅

specjalnie w tym celu ściągnięto. Źródła kryzysu były znacznie głębsze, tkw iły w stosunku KPZR nie tylko do K PP, ale i do większości p a rtii należących do K o m in te rn u ls. Trudno również zgodzić się ze zdaniem, że sekreterze okręgowi przeciw ni byli wówczas w ciąganiu do pracy starych kom unistów, gdyż ci ostatni mieli krytyczny Stosunek wobec „czystek” w ZSRR oraz w obawie, że po wielo­ krotnym pobycie w w ięzieniu tow arzysze ci mogą załam ać się i zdradzić partię. W ynikałoby stąd, że sekretarze okręgowi byli ludźm i nowymi w p a rtii. Czy ta k było rzeczywiście? Czy ich obaw y m iały realne podłoże, czy w 1937 r. wypadki zdrady były częstsze niż w latach poprzednich, czy też asekurow ano się niejako na zapas, a było to wynikiem ogólnej atm osfery nieufności? R aport policyjny, na który pow ołuje się autor, należało skonfrontow ać z opracow aniam i oraz ze wspom nieniam i kom unistów. Okazałoby się wtedy, że jest on m ało precyzyjny i nieprawdziwy.

Jeszcze jaskraw iej problem te n w ystępuje przy danych dotyczących utw orzo­ nego przy OWP K om itetu Wojskowego z generałam i E. H auserem i J. Hallerem na czele. Celem jego m iało być „Stworzenie silnej arm ii narodow ej” <s. 49). Do­ w iadujem y się n aw et o działaniu grup wojskowych, ich ćwiczeniach, pogadan­ kach i akadem iach (!). Nie w spom inają o tym pam iętnikarze, w tym i gen. H aller. Na to można powiedzieć, że akcja była tajn a, może o niej wiedziało n ie­ wielu ludzi, a H aller albo o niej zapomniał, albo ją ominął, nie uw ażając za rzecz godną lub w ygodną do przypom inania. Podobnie można skom entować m il­ czenie prasy. Jeżeli jednak im preza trw ała jakiś czas, to dlaczego tylko raz jeden w ystępuje w K om unikacie Inform acyjnym K om isariatu Rządu? K om unikat ten ukazywał się codziennie w kilku egzem plarzach i był przeznaczony dla najw yż­ szych dostojników państw ow ych. Wydawałotby się, że im prezie zagrażającej bez­ pośrednio władzy rząd pow inien poświęcić baczną uwagę. Ju ż m owa o „akade­ m iach” w inna była wzmóc nieufność au to ra. Plotki tego rodzaju pojaw iały się co jakiś czas i żywoit ich był krótki.

Nieco inaczej jest z inform acją, (którą autor również niepotrzebnie przytacza za spraw ozdaniam i tygodniow ym i w ładz 'bezpieczeństwa), że PPS-Lew ica licząc się pod wpływem rep resji z możliwością delegalizacji reorganizow ała stru k tu rę w ew nętrzną „oraz przekształciła się w legalnie działającą placów kę K P P ” <s. 64). Czyżby legalna p a rtia w obaw ie przed delegalizacją przekształciła się w legalną placówkę nielegalnej p artii? Zaw inił tu praw dopodobnie w ielki sk ró t m yślo­ wy, K PP przekształciła PPS-Lew icę w legalną przybudówkę. Władze państwowe orientow ały się w tym i dążyły, zgodnie ze sw ą polityką w stosunku do ko­ munistów, do jej delegalizacji — co też uczyniły.

Zbyt pochopnym uogólnieniem jest zdanie, że ugrupow ania opozycjne wypo­ wiedziały się przeciw ko projektow i p raw a m ałżeńskiego (s. 153). Praw ica była przeciw na zm ianie tego praw a, lewica popierała zmianę, tyle, że nie zawsze w zgodzie z projektem rządowym . W innym m iejscu autor stw ierdza, że Związek Młodej Polski nie naw iązyw ał do organizacji sanacyjnych z poprzedniego okresu, gdyż były one antyklerykalne i pseudolewicowe (s. 248). Sform ułow anie to może odnieść do Legionu Młodych ale już nie do ZPMD czy Myśli M ocarstwowej. Pierwszy tru d n o nazw ać pseudolewicowym. W swym przew ażającym nurcie de­ mokratyczny, przeciw staw ił isię próbom faszyzacji k ra ju i nieprzypadkow o na ła ­ mach jego p racy pojaw iło isię hasło: „Nie ma w roga na lew icy”. Myśl M ocar­ stwowa, skupiająca młodzież o nastaw ieniu konserw atyw nym za najbliższą sobie

M S y t u a c j ę w K P P o r a z p r z y c z y n y i p r z e b i e g r o z w i ą z a n i a p a r t i i o m ó w i ł J . K o w a l s k i ,

w sanacji uznaw ała grupę „pułkow ników ” i w żadnym w ypadku nie była anty- klerykalną.

Prawdopodobnie przez nieporozum ienie znalazło się w książce twierdzenie, o „podporządkow aniu się” „obozu (narodowego” sanacji w 1936 r. (s. 268, 270). Po­ w rót do przestrzegania przepisów p raw a w w alce z rządem, m anifestow anie sym ­ patii do arm ii, skupienie się na walce z ruchem kom unistycznym i Żydami nie świadczyły o podporządkow aniu się, były posunięciem taktycznym w ynikającym z oceny w łasnych sił oraz przem ian zachodzących w obozie rządowym. Podobnie rzecz ma się ze zdamiem: „Zmiany, k tó re zaszły w centralnym kierow nictw ie PPS, oznaczały rezygnację p a rtii z w ystąpień rew olucyjnych” (s. 310). Żadna z wcześ­ niejszych akcji PPS opisanych w książce nie podpada pod to określenie.

O trzym aliśm y w ięc p o rtret społeczeństwa wielkopolskiego. P o rtret, którego niektóre elem enty zostały przedstaw ione z w ielką starannością, inne jedynie za­ znaczono, jeszcze innych zupełnie zabrakło. Wiele stw ierdzeń w ym agałoby re tu ­ szu oraz я т іа п у oświetlenia.