Jelena Byś
Normalizacja sytuacji prawnej
związkow wyznaniowych w
Federacji Rosyjskiej w oparciu o
ustawę RRFSR o wolności wyznań z
25 października 1990 roku
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 47/1-2, 241-267
P ra w o K a n o n icz n e 47 (2 0 0 4 ) n r 1-2
S. JE L E N A BYŚ
NORMALIZACJA SYTUACJI PRAWNEJ ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH W FEDERACJI ROSYJSKIEJ W OPARCIU
O USTAWĘ RRFSR O WOLNOŚCI WYZNAŃ Z 25 PAŹDZIERNIKA 1990 ROKU
Treść: W stęp . - 1. Z m ia n y sp o łe c z n o -p o lity c z n e w la ta c h o siem d ziesiąty ch XX w iek u . - 2. U s ta w a Z S R R 1 p a ź d z ie rn ik a 1990 ro k u O w olności su m ien ia
i zw iązkach w yznaniow ych. - 3. U s ta w a R R F S R z 25 p a ź d z ie rn ik a 1990 ro k u 0 wolności w yznań. - 3.1. G w ara n cje w o lności su m ie n ia i w y zn an ia w w ym iarze in
dywidualnym . - 3.1.1. T reść w o lności w yznania. - 3.1.2. F o rm y realizacji w olności wyznania. - 3.1.3. Z a s a d a ró w n o u p ra w n ie n ia o byw ateli n iez a le żn ie o d ich s to s u n ku do religii. - 3.1.4. P raw o ob y w ateli d o p rz e k o n a ń religijnych. - 3.1.5. M ożliw ość zam iany o b o w iązk ó w o b y w atelsk ich ze w zg lęd u n a p rz e k o n a n ia religijne. - 3.2. G w arancje w o ln o ści relig ijn ej w w y m iarze w spólnotow ym . - 3.2.1. D efin ic je zw iąz ków w yznaniow ych. - 3.2.2. Z a s a d a o d d z ie le n ia zw iązków w yznaniow ych o d p a ń stwa. - 3.2.3. Z a s a d a ró w n o u p ra w n ie n ia zw iązków w yznaniow ych. - 3.2.4. Św iecki ch arak ter sy stem u ośw iaty. - 3.2.5. P ań stw o w a k o n tro la n a d zw iązkam i w y z n an io wymi. - 3.2.6. P ra w o zw iązków w yznaniow ych d o u d z ia łu w życiu sp o łeczn y m . - Z akończenie.
Wstęp
W Z S R R w latach 80. X X w. pierestrojka d opro w adziła do w iel kich zm ian w każdej dziedzinie życia społecznego, a szczególnie ra dykalne m odyfikacje w niosła w dziedzinę wyznaniową. K oniecz ność reform y ustaw odaw stw a R R S F R , a później F ed eracji R osyj skiej /o d tąd : F R /, dotyczącego wolności sum ienia i w yznania n a stręczała w iele problem ów , w obec których stanęły organy p raw o twórcze po 70. latach to taln ej negacji Boga i jakiejkolw iek religii.
W tym artykule zo stan ą przep ro w ad zo n e b a d a n ia n ad p o w sta niem i om ó w ieniem now ego ak tu praw nego w dziedzinie w yznanio
wej w R R F S R w form ie nowej ustawy O wolności wyznań z 25 p aź d ziern ik a 1990 ro k u /odtąd: ustaw a R R F S R O wolności wyznań z 1990/.
1. Zmiany społeczno-polityczne w latach osiemdziesiątych XX wieku W latach 80. XX w. wiele czynników społeczno-politycznych i polityczno- -prawnych wpłynęło na reformy, jakie w tym okresie zaczęły nabierać pew nych kształtów. Inicjatorami nowej polityki byli M. Gorbaczow i E. Sze- wardnadze. Opowiadali się oni za respektowaniem ratyfikowanych przez Rosję paktów praw człowieka.
O d polityki G orbaczow a oczekiw ano rewaloryzacji zjawiska reli gijnego w Z S R R , k tórej p ro b ierzem m iała być zm iana obow iązują cego ustaw odaw stw a, zezw alającego na w olność w d ziedzinie wy chow ania religijnego, inform acji i działalności sp o łecz n o -k u ltu ral nej chrześcijan. M . G orbaczow , m ając św iadom ość k rach u ideologii m arksistow sko-leninow skiej, szedł ch ę tn ie n a ustępstw a w obec zw iązków wyznaniowych. Z ależało m u, bow iem na odbudow ie, spraw dzonych p rzez tysiąclecie dziejów R usi, tradycyjnych postaw m oralnych i ład u społecznego. W ażną ro lę o d eg rał tu tak że p rz e w odniczący R ady ds. religii K. C harczew , który d ostrzeg ał w religii zjaw isko niezniszczalne, gw arantujące ład społeczny.
W c h o d zen ie Z S R R do w spólnoty m iędzynarodow ej w ym agało u sunięcia państw ow ego ateizm u i zagw arantow an ia p raw i w olności w ierzącym i ich zw iązkom . N a K rem lu 29 kw ietnia 1988 r. zostało zorganizow ane sp o tk an ie M. G orbaczow a z wyższymi h ierarcham i- -członkam i synodu Rosyjskiego K ościoła P raw osław nego /od tąd : R K P /. M. G orbaczo w słowam i: M am y wspólną historię, jedn ą Ojczy znę i wspólną przyszłość - przyznał K ościołom praw o do p a r tn e r skiego dialogu z p ań stw e m 1. O ficjalnie ogłoszono zap rze sta n ie dys krym inacji w ierzących, a M. G orbaczow zadek laro w ał nieform alny k o n k o rd a t m iędzy p aństw em a K ościołem 2.
Z g o d a n a u n o rm o w a n ie sytuacji K ościoła katolickiego n a Litwie, n a o d b u d o w a n ie hierarch icznej stru k tu ry n a B iałorusi i U k ra in ie um ożliw iła przyjęcie M . G orbaczow a p rzez J a n a P aw ła II. G dy w niecały ro k p o nim uchw alono ustaw ę w prow ad zającą w olność
2 4 2 s. j. b y ś [ 2 ]
1 Praw da, 30 apriela 1988; Niezaw isiem aja gazieta, 10 ijunia 1992.
2 Praw da, 30 apriela 1988; W. S. P o 1 o s i n, Prawowyje otnoszenija Russkoj
[3] N O R M A L IZ A C JA SY T U A C JI PR A W N E J 2 4 3
religijną w Z S R R , nic już nie m ogło stać na przeszkodzie o ficjalne go pow rotu stru k tu r K ościoła katolickiego do R osji3.
M. G orbaczow otw orzył drzwi dla w ierzących, przez k tó re p o wiał w iatr refo rm , k tó reg o ju ż nikt nie m ógł pow strzym ać. S p o łe czeństwo było sp rag n io n e religii i zasad, na których pow staw ał n a ród i jego k u ltu ra, obyczaje, tradycja, św iatopogląd, i dlateg o śle dził każdy krok w ładz cywilnych i kościelnych podejm ow any w tej dziedzinie. S p o tk an ie M. G orbaczow a z Synodem R K P zostało z a pisane w historii ja k o p u n k t zw rotny w rozw oju relacji m iędzy p a ń stwem a zw iązkam i wyznaniowym i w Z S R R . Z o sta ła p rzep ro w a dzona pow ażna liberalizacja, wojujący ateizm został pokonany, a na jego m iejsce w szedł ateizm socjaldem okratyczny4.
2. Ustawa ZSRR 1 października 1990 roku
O wolności sumienia i związkach wyznaniowych
W m iarę p rz e n o sz e n ia p rzez M. G o rb aczo w a w ładzy p ań stw o wej ze s tru k tu r partyjny ch w państw ow e /1989 r. - R ad a Najw yż sza Z S R R , w 1990 - a p a ra t P rez y d en ta Z S R R /, w zro sła m ożli wość u m o c n ie n ia w u staw odaw stw ie p rz em ian w d ziedzinie s to sunków m iędzy p ań stw e m a K ościołem . Po u tw o rz en iu nowej R a dy Najwyższej Z S R R /o d tą d : R N Z S R R / na czełe z M. G o rb a c z o wem, w iosną 1989 r., ro z p o c z ę to p ra c ę n ad p ro je k te m ustaw y wy znaniow ej5.
Nad tym p ro jek te m dosyć długo pracow ały C en traln y K o m itet Komunistycznej P artii S ow ietskiego Sojuzu /o d tąd : C K KPSS/ i R a da ds. R eligii przy R ad zie M inistrów Z S R R /o d tąd : R M Z S R R /. Do tych p ra c włączył się rów nież K o m itet G osudarstw iennoj Bie- zopasnosti Z S R R /o d tąd : K G B Z S R R /6. D o p iero na początku roku 1990, gdy n ad p ro jek te m nowej ustawy skupiła się g ru p a osób z K o mitetu R N Z S R R do spaw praw odaw czych na czele z posłem A. J. Siebiencowym, n astąp ił p o stę p w pracy nad pro jek tem . W iosną projekt ustawy został ro zp atrzo n y na sesji R N Z S R R w pierwszym czytaniu i p rzekazany do dalszego opracow ania. Zw ierzchnictw o
5 Kościół katolicki w Rosji, w: KAI, 29 kw ietnia 1995, n. 33 /147/, s. 23. ' W. S. P o ł o s i n, Prawowyje otnoszenija, s. 71-72.
5 W. S. P o ł o s i n, Prawowyje otnoszenija, s. 73.
6 D oniesienije 4 otdieła cen traln o m u rukowodstw u, CA K G B SSSR, f. 6, op. 12, por. n. 110, d. SZ-175, t. 1,1. 115.
2 4 4 S. J. BYŚ [4]
R K P nie było zadow o lone z przedstaw ionego p rojektu, poniew aż nie daw ał on m ożliwości uzyskania osobow ości praw nej, lecz jed y nie daw ał u znanie p rzez państw o poszczególnych parafii7.
Nowym i ostrym im pulsem do pracy nad ustaw odaw stw em o wolności sum ien ia były wybory ludowych deputow anych R R F S R p rz ep ro w ad zo n e w m arcu 1990 roku. W ybory te były p rz ep ro w a d zo n e n a zasadach alternatyw nych. Po raz pierwszy deputow anym i zostało czterech duchow nych praw osław nych i je d e n buddyjski la m a. D uchow ni w raz z pew ną liczbą deputow anych w ierzących i n ie wierzących utworzyli K o m itet p arla m en tarn y ds. W olności S u m ie nia, W yznań, M iłosierdzia i D ziałalności C harytatyw nej. Z o sta ł on zatw ierdzony przez R N R R F S R postanow ieniem z d n ia 3 lipca 1990 r., a funkcję p rzew odniczącego objął W. S. Polosin8. K o m itet liczy! 20 osób, w tym 14 pracow ników stałych. S ek retarzem został duchow ny praw osław ny o. A. Z ło b in , a odpow iedzialnym za o b ro n ę praw osób w ierzących - G . Jak u n in . Istniały rów nież p o d k o m i tety, np. ds. p o siad an ia w łasności przez związki w yznaniow e, ds. stosunków m iędzynarodow ych z zw iązkam i wyznaniowym i. C elem tego K o m itetu była działalność praw otw órcza i specjalizacyjna k o n tro la nad w cieleniem w życie praw dotyczących religii, działal ności charytatyw nej, m iłosierdzia, zabezpieczen ia wolności su m ie nia. Pierwszym ak tem , n ad którym pracow ał k o m itet, był p ro jek t ustaw y o w olności w yznań9.
Ju ż 23-24 sierp n ia K om itet R N R R F S R ds. W olności S um ienia, W yznań, M iłosierdzia i D ziałalności C harytatyw nej przep ro w ad ził czytanie p ro je k tu w obecności ludow ych deputow anych Z S R R , eksp ertó w i przedstaw icieli wyznań. Z asady p ro jek tu ustawy z o sta ły ro zp raco w an e p rzez p ro fe so ra J. A. R o zen b a u m a i W. S. Połosi- na. Po o b ra d ach w k o m ite ta ch i kom isjach p ro jek t ustawy został w niesiony do czytania n a sesji R N jak o pierwszy p ro jek t nowej ustaw y d em okraty cznego k o rp u su deputow anych. D n ia 13 w rze śnia p ro je k t ustaw y O wolności wyznań został przyjęty na pierw szym czytan iu 10.
7 W. S. P o 1 o s i n, Prawowyje otnoszenija, s. 73.
8 W iedom osti Sjezda N arodnych D epu tató w R SF SR i W erchow nogo Sowieta R S F S R /odtąd: W iedom osti SN D R SF SR i WS R SF SR /, 1990, n. 6, st. 734.
9 W. S. P o t o s i n, K rug naszych żabot. Bez duchow nosti net Rossii, w: N arodnyj d ep u tat, M oskwa 1992, n. 9, s. 26-27; W. S. P o 1 o s i n, Prawowyje otnoszenija, s. 74.
[5] N O R M A L IZ A C JA SY T U A C JI P R A W N E J 2 4 5
R óżnice m iędzy p ro jek ta m i ustawy związkowej a rosyjskiej, były bardzo w ielkie. D o p ro jek tu związkowego zostały w niesione p o prawki, k tó re naw et dublow ały i cytowały p ro jek t rosyjski. D nia 14 września 1990 r. R N R R F S R przyjęła p ostanow ienie, w którym zwróciła się do R N Z S R R z propozycją nie przyjm ow ania zw iązko wej ustawy w o g ó le11, poniew aż w edług K onstytucji Z S R R kwestie związane z religią należą do k o m petencji repu blik związkowych. Należałoby ograniczyć się tylko do przyjęcia zasad ustaw odaw stw a powszechnie obow iązującego, dotyczącego praw człow ieka w dzie dzinie w olności sum ienia. Je d n a k 1 p aździernika 1990 r. zo stała przyjęta i o p u blik ow ana ustaw a Z S R R O wolności sum ienia i zw iąz kach wyznaniowych /o d tąd : ustaw a Z S R R z 1990/12.
Ustaw a ta nareszcie d ała m ożliwość nie tylko wyznawania religii i spraw ow ania kultu, lecz i publicznego w yrażania i rozpow szechnia nia swoich p rzek o n ań w stosunku do religii13. A rt. 5 gw arantow ał związkom wyznaniowym praw o do uczestniczenia w życiu społecz nym, co w praw ie zrównywało związki wyznaniowe z organizacjam i społecznymi. W yjaśnienie term in u oddzielenie kościoła od państwa i państwowego system u oświaty, p otw ierdza świecki ch a ra k te r oświa ty, ale ateizm przestał być jed y n ą alternatyw ą religii. Po roku 1918 związki w yznaniow e otrzym ały p o raz pierwszy możliwość uzyskania osobowości p raw n ej14, ja k rów nież praw o do złożenia apelacji do są du w razie odm ow y rejestracji, co stanow iło poważny krok w k ieru n ku państw a p raw n eg o 15. W edług art. 18 ustawy zagw arantow ana zo stała organizacjom kościelnym osobow ość cyw ilnoprawna w tym sensie, że przyznano im praw o do p o siadania własności i korzysta nia z niej w edług własnych p otrzeb, ja k rów nież do zak ładania szkół dla przygotow ania duchow ieństw a. Z ezw olono rów nież związkom wyznaniowym prow adzić działalność charytatyw ną i filantropijną, publikować i rozpow szechniać lite ra tu rę religijną, uczestniczyć w ży ciu publicznym . W ust. 2 tego artykułu ustaw a przew iduje zwrot związkom wyznaniowym nieruchom ości zabranych przez w ładze państwowe. N a stę p n ie w art. 19 potw ierdza się praw o związków
wy-11 W iedom osti SN D SSSR i W S SSSR, 1990, n. 16, st. 683. 12 W iedom osti SN D SSSR i W S SSSR, 1990, n. 41, st. 813.
13 Z akon SSSR O swobodie sowiesti i rieligioznych organizacijach, art. 3. " Tamże, art. 13.
znaniow ych do uzyskania osobowości praw nej i zak ład an ia swoich przedsiębiorstw , jed n o cześn ie nakładając na nie taki p o d atek jak na inne organizacje społeczne. Ten krok jed n ak był b ard zo n iespraw ie dliwy i krzywdzący, poniew aż przedsiębiorstw a związków w yznanio wych były z a k ła d an e p rz ed e wszystkim dla działalności religijnej i restauracji świątyń, z czego nie miały w ielkich m aterialnych korzy ści w poró w n an iu do organizacji społecznych. Związki wyznaniowe od tej pory m ogły prow adzić b ezpośred nie m iędzynarodow e k o n takty bez p o śred nictw a R ady ds. R eligii16. N a uw agę zasługuje jesz cze art. 29, który om aw ia status państw ow ego o rg anu do spraw re li gii przy R M Z S R R , który przypom ina R ad ę ds. Religii, lecz p o zb a w ionego p raw a rejestracji związków wyznaniowych i ko ntroli nad ni mi. B ardzo postępow ym , lecz nie do w ypełnienia, było p o stan ow ie nie art. 21 ust. 3: D ow ództw o jednostek wojennych nie przeszkadza w uczestniczeniu w nabożeństwach i wypełnieniu obrzędów religijnych pełniącym służbę w w ojsku w ich wolnym czasie. Po pierw sze, m ożna nie dopuścić d o tego fo rm alnie i nie przeszkadzając. Po d rugie, w oj skowi w służbie czynnej w ogóle nie m ają czasu w olnego, a jeśli jest, to tylko do określonych czynności. D o m inusów ustawy O wolności sum ienia i zw iązkach wyznaniowych, w edług jej w spółtw órcy p ro fe sora J. A . R o zen b au m a, należy zaliczyć przed e wszystkim b ra k p eł nego o d d an ia treści term in u wolności sum ienia11.
S ob ó r R K P z 25-27 paźd ziern ik a 1990 r. p rzedstaw ił swoje w n io ski n a te m a t nowej ustawy wyznaniowej. S obó r stw ierdził, że do głównych m inusów ustaw y należy: b ra k w yraźnego zdefinio w an ia i w ym ienienia zw iązków wyznaniowych w edług rodzaju, który o k re ślałby ich stru k tu rę i funkcjonalne właściwości; b ra k przepisu, który regulow ałby stan praw ny części religijnego o rgan izm u, który o d dzieliłby się o d d an ej całości zw iązku w yznaniow ego; je d n o lita p ro c e d u ra rejestracji statu tó w związków wyznaniowych w m iejscowym w ykonawczym k o m itecie R ady Ludowych D eputo w any ch /o d tąd : R L D / na szczeblu m iejskim i rejonow ym - przyjęta bez u z a sa d n ie nia. W całości ta ustaw a o d p ow iadała R K P i S o b ó r w yraził g łęb ok ą w dzięczność za p ra c ę R N Z S R R n ad ustaw ą Z S R R O w olności su m ienia i zw iązkach w yznaniow ych18. Faktycznie ustaw a ta nie m iała
246 s. i. byś [6]
16 Tamże, art. 20.
17 W. S. P o i o s i n, Prawowyje otnoszenija, s. 76-77. 18 Tamże, s. 77-78.
[7 ] N O R M A L IZ A C JA S Y T U A C JI P R A W N E J 2 4 7
bez p o śred n ieg o zastosow ania, lecz o d eg rała pozytywną ro lę w tw o rzeniu praw a o wolności sum ienia w poszczególnych republikach.
3. Ustawa RRFSR z 25 października 1990 roku O wolności wyznań
W kró tce po uchw aleniu ustawy Z S R R O wolności sumienia i zw iązkach wyznaniowych 25 października 1990 r. R N R R F S R przy jęła i opublikow ała w ostatecznej redakcji ustaw ę R R F S R O wolno ści w yznań'9. W postanow ieniu O porządku wprowadzenia w życie ustawy R R F S R „ O wolności wyzna ” z 25 października 1990 r.20 R N roz p orządziła m iędzy innymi:
- w szystkie a k ta p raw ne m inisterstw i resortów Z S R R i R R F S R , k tó re były sprzeczne z ustaw ą R R F S R O wolności wyznań n a tery to riu m R R F S R , nie m ają mocy praw nej;
- w n iesien ie propozycji p o p ra w e k d o arty ku łów K onstytucji R R F S R o w olności sum ienia, a tak że zm ian do k o d ek su k arn eg o R R F S R /o d tą d : k. k. R R F S R / i k o d ek su R R F S R o ad m in istracy j nym n a ru sz e n ia praw a, w ypływ ającego z ustaw y R R F S R O w o ln o ści w yznań.
Z chw ilą op ublikow ania ustawy R R F S R z 1990 szereg aktów w cześniejszych u traciło m oc praw ną, a m iędzy innymi: D e k re t z 23 stycznia 1918 r. O oddzieleniu kościoła od państw a i szkoły od k o ścioła2', P o stan ow ienie O gólnorosyjskiego C en traln eg o K o m itetu W ykonaw czego /o d tąd : O C K W / i R K L R R F S R z 8 kw ietnia 1929 r. O zw iązkach w yznaniow ych22, D e k re t Prezydium R N Z S R R z 23 czerw ca 1975 r. O wniesieniu zm ian i uzupełnień do postanow ienia O C K W i R K L R R F S R z 8 kwietnia 1929 r. „O zw iązkach w yznanio w ych”23, ustaw a R R F S R z 15 lipca 1975 r. O zatwierdzeniu „Dekretu Prezydium R N Z S R R z 23 czerwca 1975 r. O wniesieniu zm ia n i u zu p ełnień do postanow ienia O C K W i R K L R R F S R z 8 kwietnia 1929 r.
O zw iązkach wyznaniowych ”24.
19 Z ak o n R R F S R O swobodie wieroispowiedanij o t 25 oktiabria 1990, W iedom osti SN D R SF SR i WS R SF SR , 1990, n. 21, st. 240.
20 Postanow lenije O p o ń a d k ie wwiedienija w żyzń Z akona R R F SR „ O swobodie wiero
ispowiedanij” ot 25 oktiabria 1990, W iedom osti SN D R SF SR i WS R SFSR , 1990, n. 21,
st. 241.
21 Sobranije U kazanij i R azporiażenij R aboczego i K riestjanskogo Prawitielstwa /o d tąd : S U R R K P /, 1918, n. 18, st. 263.
22 SU R R K P, 1929, n. 35, st. 353.
23 W iedom osti WS R SF SR , 1975, n. 27, st. 572. 24 W iedom osti WS R SF SR , 1975, n. 29, st. 617.
U staw a R R F S R O wolności wyznań z 25 X 1990 r. składa się ze w stępu i trzech rozdziałów , k tó re z kolei zaw ierają trzydzieści dwa artykuły.
W rozdziale I Przepisy ogólne w cztern astu artykułach ustaw o daw ca um ieścił przepisy określające cel ustawy, treść wolności wy znań, podstaw ow e form y realizacji ustawy, gw arancje w olności wy znania, ró w n o u p raw n ien ia obyw ateli niezależnie od ich stosu nk u do religii, n iek o m p eten cji państw a w zględem związków w yznanio wych, świecki c h a ra k te r państw ow ego systemy oświaty. A rtykuły m ów ią też o ró w n o u p raw n ien iu zw iązków wyznaniowych w obec ustawy, o państw ow ej kontroli nad p rzestrzeganiem p raw a o w ol ności w yznań w R R F S R , o O piniodaw czej K onsultatyw nej R adzie, o odpow iedzialności za n aru szen ie praw o wolności wyznań.
R ozdział II Prawo do przekonań i działalności religijnej zaw iera jed en a ście artykułów , k tó re stanow ią o praw ie do p rz ek o n ań re li gijnych i spraw ow ania obrzędów religijnych, o zw iązkach w yznanio wych, o ich statu cie i rejestracji, o ustan iu działalności zw iązków wyznaniowych, o charytatyw nej i kulturow ej działalności związków wyznaniowych.
R ozdział III Stosu n ki m ajątkow e i finansow e zw iązków w yznanio wych zajm uje się p ro b lem am i w łasności związków wyznaniowych, korzystaniem z m ajątk u należącego do państw a, związków w yzna niowych i obyw ateli, p rz edsiębiorczo-gospodarczą d ziałalnością zw iązków wyznaniowych, praw nym stosun kiem pracy m iędzy przed sięb iorstw am i i zakład am i związków wyznaniowych a obyw a telam i, o p o d atk o w a n ie m związków wyznaniowych, socjalnym u b ez pieczen iem i za bezpieczeniem pracow ników związków w yznanio wych, ro zp o rzą d zan iem m ajątk iem zw iązków wyznaniowych zaw ie szonych w działalności.
Pow ażnym osiągnięciem au to ró w tej ustawy je st uw zględnienie w olności religijnej w podw ójnym w ym iarze: indyw idualnym i w spól notow ym . N ależy, w ięc om ów ić gw arancje religijne każdego z tych wym iarów .
3.1. G w aran cje w olności su m ienia i w yznania w w ym iarze indyw idualnym
P ro b lem w olności sum ienia i religii je st jednym z trudniejszych pro b lem ó w w dziejach św iata. W spółczesne ro zu m ien ie po leg a na zakotw iczeniu jej w przyrodzonej godności osoby ludzkiej, a więc
nie tylko w woli ustaw odaw cy państw ow ego. N a takim ro zu m ieniu w olności sum ienia i religii op arty je st p o rząd ek określony w u m o w ach m iędzynarodow ych dotyczących ochrony praw człow ieka, do których odw ołuje się ustaw odaw ca rosyjski we w stępie do om aw ia nej ustawy. P odo b n ie jak w polskiej ustaw ie w yznaniow ej, tak i w rosyjskiej m im o takiej m otywacji ustaw odaw ca trzym a się nadal pozytywistycznej koncepcji praw obywatelskich. N ie trak tu je on tych praw ja k o praw podm iotow ych przysługujących każdem u z ra cji godności ludzkiej, lecz ja k o praw a n a d a n e przez państw o25.
C elem ustawy R R F S R z 1990 r. je st kształtow anie relacji spo łecznych w edług zasad w olności sum ienia, ja k i realizacji praw oby w atelskich p rzez korzystanie z tej w olności26. Praw odaw stw o o w ol ności w yznań w R R F S R ob ejm u je ob ecn ą ustaw ę i inne od p o w ied nio w ydaw ane d o niej akty norm atyw ne F R 27.
3.1.1. Treść w olności wyznania
K om itet R N ds. Prawodawstwa negatywnie ustosunkow ał się do term inu wolność sumienia i dlatego term in ten zniknął z tytułu ustawy i artykułów. N atom iast ustaw a ta - po raz pierwszy od roku 1917 - d a ła klasyczne określenie wolności wyznania w art. 3, który brzmi nastę pująco: Gwarantowana Konstytucją R R F S R wolność wyznania obej m uje prawo każdego obywatela do swobodnego wyboru, posiadania i rozpowszechniania religijnych i ateistycznych przekonań, wyznawania jakiejkolw iek religii lub niewyznawania żadnej i działania odpowiednio do swoich przekonań p o d warunkiem przestrzegania ustaw państw o wych. N ow a ustaw a odsłoniła pojęcie term inu wolność sumienia w je go europejskim znaczeniu, om awiając wszystkie właściwe religijnem u światopoglądowi praw a w sferze społecznej. W tym kontekście term in oświeceniowych m aterialistów francuskich: oddzielenie kościoła od państwa, wygląda ja k bezsensowny atawizm przeszłości.
W art. 328 ustawy zo stała p rz ep ro w ad zo n a p ró b a przed staw ienia pojęcia wolności wyznania ja k o m ożliwości sam odzielnego, bez
żad-[9 ] N O R M A L IZ A C JA S Y T U A C JI PR A W N E J 2 4 9
25 Por. J. K r u k o w s k i , Kościói i państw o. Podstawy relacji prawnych, Lublin 1993, s. 220.
26 U staw a R R F S R z 1990, art. 1. 27 Tamże, art. 2.
28 Tamże, art. 3: Gw arantow ana Konstytucją R R F S R wolność wyznań obejmuje prawo każdego obywatela do swobodnego wyboru, posiadania i rozpowszechniania religijnych i ateistycznych przekonań, wyznanie jakiejkolwiek religii lub nie wyznawanie żadnej i działa nie odpowiednio do swoich przekonań pod warunkiem przestrzegania ustaw państwowych.
2 5 0 s . J. BYŚ (10]
nego przym usu, o k reślen ia sw ojego stosunku do religii. C hodzi 0 p ełn e i sw obodne sam o o k reślen ie się człow ieka w stosunku do religii, w yznaw anie lub niew yznaw anie jakiejkolw iek religii, uczest niczenie lub n ieuczestniczenie w nabożeństw ach, ob rzęd ach i c e re m o n iach 29. Ten artyk uł d aje praw o nie tylko do rozpowszechniania swoich p rz ek o n ań , lecz i do działania odpow iednio do swoich prze ko na ń. Pozw ala rów nież o sobo m wierzącym w yrażać swoje p rz ek o n an ia w życiu na tyle sw obodnie, na ile o n e nie b ę d ą n aru szać praw osób o innych p rzek o n an iach .
3.1.2. Form y realizacji wolności wyznania W edług K onstytucji R R F S R art. 128 w ust. 2 stanowi: W olność sprawowania kultów religijnych i w olność antyreligijnej propagandy uznaje się dla wszystkich obywateli. U staw a, pow ołując się n a K o n stytucję R R F S R , zapew nia k ażdem u obywatelow i praw o do w yzna w ania indyw idualnie lub w spólnotow o swojej religii i spraw ow ania bez przeszk ó d obrzędów liturgicznych.
A rt. 4 ustawy wyznaniowej zagw arantow ał obyw atelom R R F S R , obcokrajow com ja k i o sob om bez obyw atelstw a, legalnie m ieszka jącym na tery to riu m R R F S R , p raw o do wolności w yznania. Praw o to m oże być realizow ane indyw idualnie lub w spólnotow o, tw orząc od p ow iednie związki. W yznaniow e i ateistyczne związki pow stają 1 działają n a p odstaw ie swoich statutów , k tó re p o d leg ają rejestracji w edług p o rząd k u u stalo n eg o przez ustaw ę w yznaniow ą. D z ia ła l ność związków, tw orzonych w celu realizacji p raw a d o w olności wy zn ania, nie p ow inna być u to żsam ian a z zagro żen iem dla osoby, praw i w olności obyw atela, ja k i n aru szen iem ustaw odaw stw a.
3.1.3. Z a s a d a ró w n o u p raw n ien ia obyw ateli niezależnie od ich sto su n k u do religii
W śród głównych gw arancji w olności w yznań art. 5 w ym ienia m iędzy innym i równe praw a wszystkich obywateli niezależnie o d ich stosu nku do religii. Ten artyku ł jest częścią art. 34 K onstytucji Z S R R o ró w n o u p raw n ien iu obyw ateli, który stanow i: Obywatele Z S R R są rów ni wobec praw a bez względu na ich pochodzenie, sytu ację społeczną i m ajątkow ą, przynależność narodową i rasową, płeć, wykształcenie, język, stosun ek do religii, rodzaj i charakter zajęcia,
! , A. S i e b i e n c o w , N. Ł o w i n i u k o w , Sw obodu sowiesti zaszcziszczajet zakon, w: N arodnyj d ep u tat, M oskw a 1990, n. 17, s. 80.
N O R M A L IZ A C JA SY T U A C JI P R A W N E J 251
m iejsce zam ieszkania oraz inne okoliczności. Rów nouprawnienie oby wateli Z S R R zagwarantowane jest we wszystkich dziedzinach życia go spodarczego, politycznego, społecznego i kulturalnego. Jak m ożn a z a uważyć, ten arty k u ł K onstytucji Z S R R odp ow iad a artyk ułom d o kum en tó w m iędzynarodow ych wyżej om aw ianych. N ato m iast art. 6 ustawy w yznaniow ej niem al dosłow nie cytuje art. 34 ust. 2 K onsty tucji Z S R R o równouprawnieniu obywateli i w ym ienia wszystkie dziedziny życia cywilnego, politycznego, ekonom icznego, so cjaln e go i k u ltu raln eg o , w których to rów noupraw n ienie m a zastosow a nie. Takie sfo rm u ło w an ie posuw a się dalej w stosunku do gw arancji radzieckich, poniew aż ustaw odaw stw o radzieckie do połowy X X w ieku w o góle nie m ów iło o rów ności praw wierzących z n ie w ierzącym i. D o p ie ro p o rok u 1956 po raz pierwszy w praw ach wy borczych zo stało u zn a n e praw o w ierzących na równi z niew ierzący mi d o w y bierania i bycia w ybranym .
W art. 6 ustaw y wyznaniowej zostały rów nież um ieszczone p ew ne zakazy dotyczące tej norm y. A więc, w oficjalnych d o k u m en tach za b ra n ia n o czynić adnotacji dotyczących przek o n ań religijnych obyw ateli. D zięki czem u w olność w yznania stała się spraw ą pryw at n ą każdego obyw atela i była ch ro n io n a p rzed in gerencją urzędów państw ow ych. Z a b ro n io n o rów nież czynić bezpośred n io lub p o śre d n io jakiekolw iek ograniczenia lub przywileje obyw atelom w za leżności o d ich p rz ek o n ań religijnych oraz w zniecać z tego pow odu w rogość i nienaw iść.
U staw a b ra ła p o d swą o ch ro n ę i ścigała za zniew ażanie uczuć re ligijnych obyw ateli, zbezczeszczenie przedm iotów kultu, budow li i miejsc. W arto w tym m iejscu zauważyć, że kom unistyczne ro z u m ienie religii, w yprow adziło ją p oza ram y kultury i pozbaw iło ludzi ogólnoludzkich w artości, n ato m iast ustaw a w yznaniow a w ym ienia jąc wszystkie dziedziny życia, do kultu raln ej zalicza i religię. D u chow ość religijn ą now e ustaw odaw stw o uznaje częścią dziedzictw a n aro d o w eg o i kultu ro w eg o 30.
3.1.4. P raw o obyw ateli do przek o n ań religijnych
P raw o d o p rz e k o n a ń religijnych przedstaw ia K onstytucja Z S R R w art. 52: O byw atelom Z S R R zapewnia się w olność sumienia, to jest
10 K onstytucja Z S R R z 1977, art. 34; U staw a R R F S R z 1990, art. 6; W. S. P o 1 o s i n, Cerkow i gosudarstw o, w: N arodnyj d e p u tat, 1993, n. 3, s. 48.
praw o /.../spraw ow ania kultów religijnych lub prow adzenie propagan dy ateistycznej. Pow ołując się n a K onstytucję R R F S R ustaw a wy znaniow a w art. 15 zapew nia każdem u obyw atelow i praw o do wy b o ru p rz ek o n ań religijnych i sw obodnej ich zmiany.
D alej art. 15 p odaje, w jaki sposób obyw atel m oże realizow ać swoje p raw o do p rz ek o n ań religijnych. M oże, więc głosić i ro z p o w szechniać poglądy i p rz ek o n an ia religijne ustnie, pisem nie i w ja kikolw iek inny sposób p o d w arunkiem , że działalność ta nie n a ru sza obecnej ustawy, p o rząd k u sp ołecznego, osobow ości i praw oby w ateli. W olność słowa i d ruku, zapew nion a art. 129 K onstytucji Z S R R , znalazła tu swoje odbicie i um ożliw iła p ro pagow an ie p rz e k o n ań nie tylko słowem , lecz i d ru k iem /zwłaszcza, gdy chodzi o d o k try n ę w yznaniow ą/, m ateriałó w pom ocniczych w n auczaniu religii i innych podobnych publikacji.
P rzeszko dzen ie w przyjęciu lub nieprzyjęciu p rz ek o n ań religij nych, w e w stąp ien iu lub n iew stąpieniu do związków wyznaniowych, zastoso w anie w tym celu, ja k rów nież w spraw ow aniu religijnych obrzędów , przym usu - w edług ustaw y jest k a ra ln e 31. U staw a p o tw ierdziła w te n sposób po raz kolejny praw o do w olności osobistej w sto su n k u do p rz ek o n ań religijnych.
W arto zauważyć, że m iędzyn arodo w e do ku m en ty trak tu jąc e 0 wolności osoby ludzkiej dały p o cz ątek inn em u trak tow aniu za rów no w olności sum ienia, ja k i praw człow ieka. W ustaw ie nie m ó wi się je d n a k o praw ach człow ieka, ale o praw ach obyw atela. Z m ia na term inolo gii n astąp iła d o p ie ro w D eklaracji P raw i W olności C złow ieka i O byw atela uchw alonej p rzez R N R R F S R 22 listo p ad a 1991 ro k u 32.
D o k u m en t ten potw ierdza praw a i w olność człowieka, jeg o cześć 1 godność jak o najwyższą w artość społeczeństw a i państw a. Z a z n a czył rów nież po trzeb ę dostosow ania ustaw odaw stw a R R F S R do ogólnie przyjętych zasad m iędzynarodow ych w dziedzinie praw i w ol ności człowieka. W art. 1 podaje, że prawa i wolność człowieka należą m u się o d urodzenia, a ogólnie przyjęte norm y m iędzynarodow e, d o tyczące tych praw, m ają pierw szeństw o przed ustaw am i R R F S R i b ezpośrednio pow odują praw a i obowiązki obywateli R R F S R .
2 5 2 s.j.b y ś [ 1 2 ]
31 U staw a R R F S R z 1990, art. 15-16.
32 D ieklaracja praw i sw obod czielow ieka i grażdanina o t 22 nojabria 1991, W iedo- m osti SN D R S F S R i WS R SFSR , 1991, n. 52, st. 1865.
[13] N O R M A L IZ A C JA SY T U A C JI P R A W N E J 2 5 3
3.1.5. M ożliwość zam iany obow iązków obyw atelskich ze względu na p rz ek o n an ia religijne
N astęp n y art. 7 ustawy wyznaniowej po daje, że stosunek do religii nie m oże być podstaw ą do zw olnienia lub uchylenia się o d wykonania ustanowionego ustawodaw stw em obywatelskiego obow iązku. N a to m iast w w ypadkach przew idzianych ustaw odaw stw em R R F S R d o puszczana je st zam ian a w ykonania jed n ej obyw atelskiej pow inności na inną. D la osób, k tó re zgodnie ze swoimi religijnym i p rz ek o n a niami nie m ogą odbyć służby wojskowej w szeregach Sił Z brojnych, przew iduje się praw o - stosow nie do umowy i po rząd k u ustano w io nych przez ustaw odaw stw o - zam iany takow ej służby na inną, niezw iązaną z w zięciem i noszeniem broni. Pojaw iła się nadzieja na w prow adzenie alternatyw nej służby wojskowej, k tó ra w ystępow ała we wcześniejszych ak tach praw nych, lecz nie weszła w życie33.
3.2. G w arancje w olności religijnej w w ym iarze wspólnotow ym Z przyjęciem ustawy O wolności wyznań w Zw iązku R adzieckim zaczął się kształtow ać nowy typ stosunków m iędzy państw em a zw iązkam i wyznaniowym i, który był wolny od adm inistracyjnej presji w ładz partyjno-państw ow ych wywieranych na ludziach w ie rzących.
3.2.1. D efinicje związków wyznaniowych
N a podstaw ie art. 4 ustawy każdy obyw atel R R F S R , ob co k rajo wiec i o so b a bez obyw atelstw a m oże korzystać z praw a do w olności w yznania indyw idualnie i w spólnotow o, tw orząc w tym celu p u bliczne związki. Takie w yznaniow e i ateistyczne związki pow stają i działają na p od staw ie swoich statutów , k tó re po dleg ają rejestracji w edług p o rz ąd k u u stalo n eg o obecn ą ustaw ą, co zostanie om ów io ne później przy rejestracji statu tó w związków wyznaniowych.
S ta re ustaw odaw stw o przew idyw ało tylko dwa rod zaje religij nych stow arzyszeń: g ru p ę religijną i stow arzyszenie religijne, n a to m iast now a ustaw a w prow adziła pojęcie takie, jak organizacja reli gijna34. K onstytucje Z S R R i R R F S R w artykułach o zrzeszaniu się nic nie w spom inały o tw orzeniu ani gru p religijnych ani stow arzy
33 A. S i e b i e n с o w, N. Ł o w i n i u к o w, Sw obodu sowiesti zaszcziszczajet zakon, s. 80.
34 W pracy tej została przyjęta zasada używanie term inu religijna organizacja, jako związek wyznaniowy i o d tąd tylko ten term in będzie występował.
2 5 4 S. J. BYŚ [1 4 ]
szeń religijnych35. D o p iero ustaw a Z S R R O wolności sum ienia i zw iązkach wyznaniowych w art. 7 O stowarzyszeniach religijnych stanow iła, że do organizacji religijnych w Z S R R zalicza się: sto w a rzyszenia religijne, urzędy, ośrodki, klasztory, bractw a religijne, m i sje, uczelnie duchow ne. O rganizacje te były tw orzo ne w celu za sp o k o jen ia religijnych p o trze b obywateli, a m ianow icie w yznania i ro z pow szechn iania wiary, k tó re m iały d ziałać zgodnie ze swą w łasną stru k tu rą , w ybierając, naznaczając i zm ieniając swój w łasny p e rs o nel w edług statu tó w 36. W art. 17 ustawy R R F S R p o d aje się d efin i cję zw iązku wyznaniow ego: jest to dobrow olne zrzeszenie pełnolet nich obywateli, tworzone z zam iarem wspólnego realizowania praw obywateli do w olności wyznania, ja k również do wspólnego w yznawa nia i rozszerzania wiary. W yznaw anie i rozpow szechn ian ie w iary p o legało n a spraw ow aniu obrzędów religijnych, ro zpow szechnianiu swoich p rz ek o n ań w społeczeństw ie przez środki sp ołeczn ego p rz e kazu, p ro w ad zen iu misji, dobroczynnej i charytatyw nej d ziała ln o ści, n au czan iu i w ychow aniu religijnym , działalności za ko nn ej, p iel grzym kow ej i innej, określonej w statu cie zw iązku w yznaniow ego. P rzeszkodzenie w spraw ow aniu religijnych obrzędów i u niem o żli w ienie p rz ep ro w a d zan ia ateistycznych akcji, były k a ra n e w edług art. 16 ustaw y w yznaniowej.
3.2.2. Z a sa d a o d d zielen ia związków wyznaniowych od państw a W edług K onstytucji Z S R R i R R F S R kościół jest oddzielony od p a ń stw a 37. R ów nież art. 8 ustawy stw ierdza, że wszystkie zw iązki wy znaniow e w R R F S R są oddzielone o d państw a. P aństw o i jeg o urzędy
nie in g eru ją w sprawy stw ierdzenia sto su n k u obyw atela do religii, ja k i w u staw ow ą d ziałalność związków wyznaniowych. Z a b ro n io n o tw o rzen ia p rzez państw o organów specjalnie p rzeznaczonych do rozstrzygania kwestii zw iązanych z realizacją praw obyw ateli do w olności w yznań. D ziałalność związków w yznaniow ych je st c h ro n io n a ustaw ow o p rzez państw o. Tym sam ym rosyjska ustaw a gwa ra n tu je n iein g eren cję państw a w w ew nętrzn e spraw y zw iązków wy znaniow ych. N a to m iast ze strony związków w yznaniow ych nie m o że m ieć m iejsce ż a d n a ingerencja w sprawy państw ow e, a m ianow i
35 K onstytucja Z S R R z 1977, art. 51; K onstytucja R R F S R z 1978, art. 130.
“ A. S i e b i e n c o w , N. Ł o w i n i u k o w , Sw obodu sowiesti zaszcziszczajet zakon, s. 81.
cie związki w yznaniow e nie pow inny brać udziału w w yborach do organów władzy państw ow ej i w działalności partii politycznych. Tylko członkow ie związków wyznaniowych, jak o osoby fizyczne, m ają na równi z pozostałym i obyw atelam i praw o do osobistego udziału w życiu politycznym . W socjalno-kulturow ym życiu sp o łe czeństw a związki w yznaniow e m ogą brać udział adekw atnie do ustaw odaw stw a cywilnego, regulującego działalność społecznych stow arzyszeń w R R F S R . R ów nież o ddzielon e są od państw a sp o łeczne stow arzyszenia obyw ateli, stw orzone w celu w spólnego p o znania i ro zszerzania ateistycznych poglądów . Państw o nie udziela im m aterialn ej i ideologicznej pom ocy i nie zleca do w ykonania żadnych funkcji państw ow ych38.
Treść zasady oddzielenia kościoła od państw a niektórzy członko wie R N chcieli sform ułow ać inaczej, a m ianow icie: Z w ią zki wyzna niowe nie biorą udziału w politycznej działalności i w kierowaniu p a ń stwem. Państwo nie m iesza się w działalność praw ną zw iązków wy znaniowych. Państwo m a praw o zawierać dobrowolnie um ow y ze zw iązkam i wyznaniowymi, które nie mogą być sprzeczne z prawem. Te umowy /kon k o rd aty / pow inny być zaw ierane we wszystkich dziedzi nach życia, oprócz politycznej, tw ierdzili zw olennicy teg o typu ro z w iązania. D ob ro w o ln e um ow y /k o n k o rd aty / o w spółpracy państw a z większymi zw iązkam i wyznaniowym i po pierw sze - chroniłyby za sadę w olności sum ienia i świeckości państw a; p o d ru gie - p od trzy mywałyby ró w n o u p raw n ien ie wyznań; po trzecie - potw ierdzałyby nieuczestn iczenie związków wyznaniowych w polityce i w kiero w a niu państw em ; po czw arte - zwracałyby zw iązkom wyznaniowym p o zo stałe społeczne funkcje, zw łaszcza wychow aw czo-pedagogicz- ną, ośw iatow ą, szkolno-naukow ą, ekonom iczną, k ultu raln ą, dyplo m atyczną39.
3.2.3. Z a sa d a ró w no u p raw n ien ia związków wyznaniowych W art. 5 zatytułow anym Gwarancje wolności sum ienia w ym ienio n a została za sad a ró w n o u p raw n ien ia związków wyznaniowych w o bec ustawy. N a to m iast art. 10 O równouprawnieniu zw iązków wy znaniow ych wobec ustawy rozbudow uje ten przepis i stanowi: Wszystkie wyznania i zw iązki wyznaniowe są równe wobec prawa p a ń
[1 5 ] N O R M A L IZ A C JA S Y T U A C JI PR A W N E J 2 5 5
38 K onstytucja R R F S R z 1977, art. 8.
256 S . J. BYŚ [16]
stwowego. Ż a d n a religia lub związek wyznaniowy nie korzysta z ża d nych przywilejów i nie mogą być narażone na żadne ograniczenia w porów naniu z innymi. Państwo jest neutralne w sprawach dotyczą cych w olności w yznań i przekonań, to znaczy, że nie stoi p o stronie żadnej religii i światopoglądu.
Ta zasad a rów ności związków wyznaniowych w obec p raw a w rz e czywistości n astrę cza w iele prob lem ów i często bywa n aruszana. N adaw anie pierw szeństw a przez organy państw ow e jed n ej religii w w ielow yznaniow ym społeczeństw ie dotyka praw zw olenników in nych wyznań. Ja k pow szechnie w iadom o, P rezy den t F R wyniósł p a tria rc h ę W szech R usi o w iele wyżej aniżeli zw ierzchników innych wyznań. Z aczyna się pojaw iać ten d en cja przek ształcen ia p raw o sła w ia w religię państw ow ą, co sprzeciw ia się konstytucyjnej i u staw o wej zasadzie w olności sum ienia i zam ierzonej rów ności wszystkich wyznań40. Z a sa d a św iatopoglądow ego p luralizm u p rzew iduje rów n o u p ra w n ien ie m iędzy istniejącym i w yznaniam i. Ż ą d a o n a to le ra n cji, nie do pu szcza głębokiej ingerencji w świat ludzkiego sum ienia, n arzu ca n ia tych lub innych św iatopoglądów . Z teg o w ynika p ra k tyczna w skazów ka, a m ianow icie konieczność precyzyjnego o k re ślenia stosunków m iędzy tym, co świeckie a kościelne, państw ow e a religijne, ja k i n o rm zachow ania religijnych i państw ow ych d ziała czy, k tó re by wyłączały w szelkie próby przek ształcen ia teg o lub in nego w yznania w religię państw ow ą.
3.2.4. Świecki c h a ra k te r system u oświaty
P od staw ą naszych b a d a ń cały czas je st ustaw a R R F S R z 25 p aź dziern ik a 1990 r. O wolności wyznań. A rt. 5 Gwarancje w olności wy zn a ń p o d ając głów ne gw arancje w olności w yznania, stw ierdza, że
państw ow y system ośw iaty w R R F S R nosi świecki c h a rak ter. Tym p ro b lem e m zajm uje się art. 9 ustawy. N a p o czątku p o d aje, że p a ń stwow y system oświaty i wychowania m a charakter św iecki i nie p rze śladuje tego lub innego stosunku do religii.
P ro b lem o d d ziele n ia szkoły od K ościoła n astrę cza ł n iem ało py ta ń w pracach n ad now ą ustaw ą. N iektórzy tw ierdzili, że szkoła p o trzeb u je K ościoła, który pow inien b rać u dział w św ieckim o g ó ln o kształcącym p ro g ram ie nauczania, p ro p o n u ją c stw orzenie rów nież system u religijnej oświaty. Istniały je d n a k in n e przeciw staw ne p o
[17] N O R M A L IZ A C JA S Y T U A C JI PR A W N E J 2 5 7
glądy, k tó re zostały u m o cnione częściowo w om aw ianym art. 9 ustawy R R F S R z 1990, a całkow icie w art. 6 ustawy Z S R R z 199041. Z asad n icza różnica m iędzy tymi artykułam i polega na um ieszcze niu różnych przepisów na te m a t praw a fakultatyw nego n au czaniu religii w szkołach państwowych.
Tak, w ięc art. 9 jest optym alny w swej ostatecznej redakcji. W e dług niego nauczanie religijne, ja k również wychowanie religijne m o że być prow adzone w niepaństwowych zakładach naukow ych i wycho wawczych, pryw atnym sposobem w d o m u lub w zw iązku w yznanio wym, ja k również fakultatyw nie na życzenie obywateli przez przedsta wicieli zw iązków wyznaniowych z zarejestrowanym statutem w ja k ic h kolw iek przedszkolnych i szkolnych zakładach naukow ych i organiza cjach. O znacza to, że ustaw a n ad a je p o śred n io praw o zw iązkom wyznaniowym do za k ład an ia szkół wyznaniowych różneg o stop nia, do n au c zan ia religii pryw atnie i fakultatyw nie. W edług następn ej części tegoż artykułu, pojaw iła się m ożliwość wejścia w p ro g ram n au c zan ia państw ow ych zakładów naukow ych n au k religioznaw czych i religijno-filozoficznych p o d w arunkiem , że nie towarzyszy im spraw ow anie religijnych obrzędów i m ają tylko inform acyjno- -naukow y ch a rak ter.
O m aw iana ustaw a już inaczej rozwiązuje problem ateizm u i jego propagandy. W art. 8 ust. 4 - państw o nie udziela materialnej i ideolo gicznej p o m o c y społecznym stowarzyszeniom, utworzonym w celu wspólnego poznania i rozszerzania ateistycznych poglądów /.../. Tzn. tym dw óm rodzajom działalności, religijnej i ateistycznej, zostały p o staw ione takie sam e w arunki funkcjonow ania. Tak, więc balansjer n a chylił się od głębokiej ateistycznej propagandy w stron ę przeciw ną42.
P rzed deputow anym i, a szczególnie p rz ed K o m itetem R N F R ds. W olności S um ienia, W yznania, M iłosierdzia i C harytatyw nej D ziałalności stan ęło tru d n e zadan ie. T rzeba było w prow adzić nowy pro g ram oświaty, k tóry zaw ierałby nie tylko nau k ę ateistyczną, lecz zachow ując dziedzictw o n auki radzieckiej m ógł pom ieścić także nau k ę teologii i scholastyki, k tó re w cześniej tłu m io n o zgodnie z z a sadam i ideologicznym i.
4IA. S i e b i e n c o w , N. Ł o w i n i u k o w , Sw obodu sowiesti zaszcziszczajet zakon, s. 81.
43 A. S i e b i e n c o w , N. Ł o w i n i u k o w , Sw obodu sowiesti zaszcziszczajet zakon, s. 81.
Już p o upływ ie kilku lat działalności ustawy wyznaniowej do K o m itetu w płynęło w iele skarg na to, że praw osław ie staje się religią państw ow ą. Z d an ie m d ep u to w an eg o W. Połosina, jeżeli to stan ie się rzeczyw istością, państw o o d d a R K P bardzo n ied o b rą przysługę. R eligia pow inn a m ieć pow ażanie w społeczeństw ie w yłącznie dzię ki swojej pracy i rozwojowi duchow em u43.
P arlam e n t F R 10 lipca 1992 r. uchw alił dosyć o b szern ą ustaw ę 0 oświacie44, w której w art. 1, zak ładając politykę państw ow ą w dziedzinie oświaty, zab ro n ił w państwowych, w m iejskich za kła dach szkolnych, w kierujących organach oświatowych tworzyć organi zacyjne struktury partii politycznych, społeczno-politycznych i religij nych ruchów i związków, a także zabronił im w tych m iejscach d zia łalności. Ten zakaz jed n o zn aczn ie uniem ożliw ił p ró b ę w ejścia związków w yznaniow ych w stru k tu rę oświaty państw ow ej. W z a sa dach państw ow ej polityki w dziedzinie ośw iaty jeszcze ra z p o d k re ślono świecki c h a ra k te r oświaty w państw ow ych i m iejskich z a k ła dach naukow ych45. W art. 5 ustaw a ta gw arantuje obywatelom F R m ożliw ość otrzym ania oświaty niezależnie od rasy, narodowości, /.../, stosun ku do religii, przekonań, itd.
U staw a O oświacie w art. 11 podaje, kto m oże tw orzyć zakłady szkolne, a więc stanow i: 1. Założycielem , założycielam i oświatowych zakładów m ogą być: g/ społeczne i religijne organizacje, zarejestrowa ne na terytorium FR;... D opuszcza się wspólne założenie zakład ów oświatowych. A rty k u ł ten ju ż k o n k re tn ie nad ał zw iązkom w yzna niowym praw o tw orzen ia zakładów naukow ych i wychowawczych. N astępny art. 12 O zakładach oświatowych stanow ił, że zakłady ośw iatow e w edług swej organizacyjno-ustaw ow ej form y m ogą być państw ow ym i, sam orządow ym i i niepaństw ow ym i, tzn. pryw atnym i 1 należącym i do społecznych i religijnych organizacji. N a to m iast za kres działalności federacyjnego ustaw odaw stw a F R w dziedzinie ośw iatow ej rozszerza się n a wszystkie zakłady ośw iatow e n a jej te rytorium , niezależn ie od ich organizacyjno-ustaw ow ej form y. Treść ośw iaty w e wszystkich zakład ach naukow ych jak iegokolw iek sto p n ia po w inna p o m ag ać w e w zajem nym rozu m ien iu i w spółpracy
2 5 8 s.j.b y ś [1 8 ]
43 W. S. P o t o s i n, K rug naszych żabot, s. 31.
44 Z ak o n R F O b obrazowanii o t 10 ijula 1992, W iedom osti SN D R F i WS RF, 1992, n. 30, st. 1797.
[1 9 ] N O R M A L IZ A C JA S Y T U A C JI P R A W N E J 2 5 9
m iędzy ludźm i, rów nież m iędzy innym i pow inna przyczyniać się do realizacji praw a uczących się do w olnego wyboru poglądów i p rz e k o n ań 46. N a d zó r nad wszystkimi zakładam i naukow ym i m ogą sp ra wować c e n tra ln e organy kierujące ośw iatą, n ato m iast do k o m p e tencji sam o rz ąd u tery to rialn eg o należy tw orzenie, reorgan izacja i likw idacja m iejscowych zakładów oświatowych, rejestracja szkół na podległym tery to riu m 47. D o kom petencji zakładów oświatowych należy sp o rząd zen ie i uchw alenie statu tu , w cześniej uzgodnionego z założycielem w części o kreślonej ustaw odaw stw em F R . Z akłady te b io rą na siebie odpow iedzialność za n aruszen ie praw i wolności uczących się, w ychow anków i pracow ników , zagw arantow anych p rzez ustaw odaw stw o F R 41*. P raw o do pro w ad zen ia działalności ośw iatow ej p rzez religijne zakłady szkolne uzyskuje się na p o d sta wie przedstaw ionych dok u m en tó w od pow iedniego zw iązku wyzna niow ego49.
W 1996 r. zo stała w ydana now a ustaw a F R O oświacie50. Nie w niosła o n a żadnych podstaw ow ych zam ian do p o przed niej, p oza d o d an iem kilku przepisów . Tak np., nowy art. 11-1 ust. 1 O niepań stwowych zakładach oświatowych stanow i: niepaństw ow e zakłady ośw iatow e m ogą pow staw ać w organizacyjno-praw nych form ach, przew idzianych p rzez ustaw odaw stw o F R . Z ak ład y naukow e n ieza leżnie od swych organizacyjno praw nych form w części nie p rz e d siębiorczej działalności, przew idzianej w statucie, są zw olnione, zgodnie z art. 40, z w szelkiego rodzaju podatków , ja k rów nież z o p ła t za ziem ię. N a to m iast do art. 50 ust. 4 został dołączony p rz e pis, który d aje absolw entom zakładów naukow ych n iezależnie od ich organizacyjno ustaw ow ych form , m ających państw ow ą ak red y tację, ró w ne praw a przy d o stan iu się do szkół naukow ych wyższych poziom ów . N a podstaw ie tak obszern ego i szczegółow ego d o k u m e n tu w ładzy państw ow ej związki w yznaniow e m ogły sw obodnie za k ład ać szkoły i zakłady wychowawcze.
W art. 9 ust. 4 u znaje się praw o dziecka do sw obodnego w yraże nia sw ego zdania. M a o n o rów nież praw o do w olności myśli, sum
ie-46 Tamże, art. 14, ust. 3-4.
47 Tamże, art. 30, ust. 7; art. 31, ust. 2. 48 Tamże, art. 32, ust. 2-3.
49 Tamże, art. 33, ust. 7.
nia i religii. Państw o szanuje w olność dziecka i jeg o rodziców lub praw nych opiekunów , zabezpieczając religijne i duchow e wychow a nie dziecka, o dpow iedn ie do p rz ek o n ań i w yboru. R ów nież n a p o d staw ie art. 9 ustawy wyznaniowej związki te mogły wziąć n a swoją odpow iedzialność w ychow anie dzieci sierot w d o m ach dziecka. Z g o d n ie z inform acjam i, jak ie nad ch o d zą do K om itetu ds. W olno ści S um ienia, państw ow e dom y dziecka nie są w stan ie zatroszczyć się o życie duchow e podopiecznych, ani o ich dobrobyt.
N iepokój wywołuje stan nau k religioznawczych. R osja nie p o sia d a specjalistycznych zakładów naukow ych, k tó re kształciłyby sp e cjalistów w d ziedzinie n a u k teologicznych i religioznawczych. Szczególny niepokój w zbudza b ra k w ystarczających danych o licz bie, w łaściw ościach i cech ach funkcjonow ania związków w yznanio wych i ich duchow nych51.
Po wejściu ta k sprzyjających ustaw i zw rocie m ajątk u k o ścielne go, lub m ożliwości nabycia szczególnie budynków i pom ieszczeń, nastąpi! rozwój w dziedzinie k ształcenia duchow nych. Przez d łu ż szy czas d uchow ną ośw iatę w R K P m ożna było otrzym ać w trzech sem in ariach i dw óch ak ad em iach , n ato m iast tera z liczba sem in a riów w zrosła do 16, akadem ii do 3. O prócz tego o tw arto 29 szkól duchow nych, a w M oskw ie zo stał zarejestrow any In sty tu t T eolo giczny i U niw ersytet Praw osław ny św. J a n a 52.
W odezw ie duchow ieństw a R K P do patriarch y A leksego II z 1996 r. znajduje się info rm acja o katolickiej p ro p a g an d zie w d u chow nych szkołach RKP. N a U niw ersytecie Praw osław nym św. J a n a i w sem in ariu m duchow nym w S aratow ie do n ied aw na w ykła dow cam i byli katoliccy duchow ni /m ożliw e, że naw et d o tej pory nauczają/; w cerkw i św. Kośm y i D a m ia n a w M oskw ie już nie je d e n ro k realizuje się sprzed aż katolickiej literatu ry teologicznej i misyj nej. F akt ten m o żn a zaliczyć do nielicznych przejaw ów e k u m e n i zm u i większej akceptacji p rzez praw osław ie katolicyzm u, lecz wyż sze duchow ieństw o praw osław ne zalicza te czyny do han iebnych i niedopuszczalnych.
K ończąc om aw ianie realizacji uregulow ań praw nych do tyczą cych oświaty, m o żn a stw ierdzić, że w okresie siedm iu lat istnienia ustaw y R R F S R z 1990 w zrosła w ielka p o trze b a fachow ej edukacji
2 6 0 s.j . b y ś [20]
51 W. S. P o f o s i n, C erkow i gosudarstw o, s. 49.
religijnej p rzez związki wyznaniowe. N iew ystarczająca jest liczba zakładów naukow ych i kadry profesorskiej, k tó ra kształciłaby o so by świeckie, b ra k rów nież sem inariów czy akadem ii dla duchow nych. N ieto leran cje i rywalizacje w yznaniow e pow odują ogrom ny krok do tyłu w dziedzinie oświaty religijnej.
3.2.5. P aństw ow a k o n tro la nad zw iązkam i wyznaniowymi O p rz estrze g an iu praw a o w olności wyznań w R R F S R ustaw a z 25 p aź d ziern ik a 1990 r. O wolności wyznań mówi w art. 11, że: Państwowa kontrola n a d przestrzeganiem praw a o wolności wyznania w R R F S R jest realizowana przez R adę Ludow ych D eputow anych i od pow iednie organy ochrony praw nej zgodnie z ustanowioną dla nich
ustawową kom petencją. Sprawowanie państw ow ej kontroli przez inne państw ow e organy, partie polityczne i osoby urzędowe jest zabronione. Ten p rzepis uniem ożliw ia ingerow anie licznych urzędów p aństw o wych w spraw y dotyczy p rz estrze g an ia praw a o wolności wyznań przez związki w yznaniow e i daje pew ną w olność w działaniu tych związków. N a to m iast w yłącznie do kom peten cji M inistra S praw ie dliwości i jeg o o rg an ów d o spraw związków wyznaniowych należy rejestracja statu tó w zw iązków wyznaniowych, zgodnie z zasadam i, ustanow ionym i w art. 19 i 20 ustawy.
Jeśli zw iązek w yznaniowy m a zam iar w stąpić w cywilny stosu nek praw ny z innym i św ieckim organizacjam i lub p o trzeb u je zatw ier dzenia swej zdolności praw nej, to najpierw pow inien uzyskać o so bowość praw ną. Zw iązki w yznaniow e p ełn o letn ich obywateli, w których skład w chodzi przynajm niej 10 osób, m ogą korzystać z praw a osoby praw nej. O d m o m en tu rejestracji statu tu , w edług po rząd k u p rzew id zianeg o w art. 20 ustawy, zw iązek wyznaniowy po siad a ju ż osobow ość p raw n ą i m a praw o zakład ać inn e stow arzy szenia relig ijne53. W tym celu n a początku zw iązek wyznaniowy p o w inien op raco w ać sta tu t, zgodnie z w ym ogam i ustaw odaw stw a cy w ilnego i za rejestro w ać go w ustanow ionym przez ustaw ę p o rz ą d ku. S tatu t, w edłu g art. 19, pow inien zaw ierać: tytuł, siedzibę, zakres działalności zw iązku wyznaniowego; cel, zadanie i główne fo rm y dzia łalności danego stowarzyszenia; porządek nauczania, strukturę i spo sób zarządzania danego stowarzyszenia; źródło tworzenia środków i stosunki m ajątkow e, ta k wewnątrz stowarzyszenia, ja k i z innym i
sto-[2 1 ] NORM ALIZACJA SYTUACJI PRAWNEJ 2 6 1
2 6 2 s. J. BYŚ [22]
warzyszeniami, z którym i współdziałanie przew idziane jest w statucie; porządek wniesienia zm ia n i uzupełnień do statutu54.
S ta tu t razem z w nioskiem , podpisanym przynajm niej przez 10 osób, składa się d o M inisterstw a Spraw iedliw ości R R F S R lub do jeg o organów terenow ych. Przez fakt rejestracji, w edług prof. J. A. R o zen b a u m a, państw o zapisuje stow arzyszenie obyw ateli w edług ich sto sunk u do religii i re je stru je ich zw iązek w edług takiej form y i struk tury, ja k ą n a d a d zą jej obyw atele. O soby w ierzące określają i ustan aw iają g ran ice swego związku, w edług nauki wiary d anego w yznania. Z a te m 10 osób lub 10 m ilionów osób m a praw o utworzyć je d e n zw iązek wyznaniowy, a d o p iero później dzielić się n a ró żn e stow arzyszenia. N ato m iast, jeżeli stow arzyszenie przynależy do r e g ionalnego lub scentralizow anego zw iązku w yznaniow ego, p rzyna leżność tę o k reśla się w statu cie i p otw ierdza w tytule stow arzysze nia. W takiej sytuacji terenow y organ spraw iedliw ości /w zależności od tery to riu m , na którym jest pro w ad zo n a działaln ość teg o zw iąz ku / je st zobow iązany zarejestrow ać sta tu t w ciągu jed n eg o m iesią ca. Przy b ra k u p o tw ierd zen ia wyżej w ym ienionego zw iązku, te re n o wy o rg a n spraw iedliw ości zw raca się o o rzeczen ie d o O p in io d aw czej R ady K onsultatyw nej przy R N R R F S R 55. W tym w ypadku re je stra c ja p rz ed łu ża się do trzech miesięcy. Terenow y o rg an spraw ie dliwości m oże odm ów ić rejestracji sta tu tu tylko w w ypadku, jeżeli jeg o treść jest niezg o d n a z wym ogam i obecnej ustaw y i innym i ak tam i R R F S R . W tym w ypadku organ rejestrujący p o w iadam ia za intereso w any zw iązek pisem nie z p o d an iem ko n k retn y ch motywów
54 Tamże, art. 19; A. S i e b i e n с o w, N. Ł o w i n i u к o w, Sw obodu sowiesti za- szcziszczajet zakon, s. 81.
55 U staw a R R F S R z 1990, art. 12: Przy Komitecie R N R R F S R została zorganizowana Opiniodaw cza R ada Konsultatywna ds. Wolności Sumienia, Wyznań, Działalności D obro czynnej i Charytatywnej. W jej skład wchodzą przedstawiciele związków wyznaniowych, organizacji społecznych, organów państwowych, religioznawców, prawników i innych spe cjalistów w dziedzinie wolności sum ienia i wyznania. Skład Rady zatwierdza K om itet R N R R F S R do Wolności Sum ienia, W yznania, M iłosierdzie i Charytatywnej Działalności. R ada tworzy zbiór danych o związkach wyznaniowych, zarejestrowanych w R R F S R , aby móc orientow ać się, jak wyznania prowadzą swą legalną działalność w R R F SR . D o zadań R ady należy konsultowanie K om itetu do W olności Sumienia, Wyznań, Miłosierdzia i Charytatywnej Działalności i innych kom itetów R N R R F S R odnośnie pytań dotyczących zastosowania obecnej ustawy. Opiniodawcza R ada Konsultatywna również przeprowadza praw ne i religioznawcze ekspertyzy, wydaje oficjalne odpowiedzi n a pytania państwowych organów i sądów. Istnienie i działalność tej Rady wydaje się być pom ocną w należytej in terpretacji podstawowego dokum entu o wolności wyznaniowej.
[2 3 ] N O R M A L IZ A C JA SY T U A C JI PR A W N E J 2 6 3
odmowy. N a takie postanow ienia, ja k rów nież w w ypadku n aru sze nia term in u rejestracji zw iązek wyznaniowy m a praw o złożyć odw o łanie do sądu. Jeżeli stow arzyszenie religijne nie m a zam iaru starać się o praw o osoby praw nej, to funkcjonuje od m o m en tu jeg o utw o rzenia. W edług ustawy Z S R R tak ie stow arzyszenia były zobow iąza ne pow iadam iać organy państw ow e o swoim pow stan iu56.
U staw a rozw iązała p ro b lem ustan ia działalności zw iązku w yzna niow ego. R ozw aża się go p rzez pryzm at zakończenia działalności osoby praw nej. D ziałalność zw iązku w yznaniow ego m oże, więc ustać przez: po stan o w ien ie założycieli p o d jęte n a w spólnym z e b ra niu lub zjeździe /konferencji/, który ten zw iązek pow ołał do istnie nia; w w ypadku sam olikw idacji /rozpadu/; postano w ien iem sądu, jeśli działalność zw iązku w yznaniow ego je st sprzeczna z jeg o s ta tu
tem i obow iązującym praw em . N ato m iast n aruszen ie ustaw odaw stwa przez poszczególnych członków nie obciąża całego związku w yznaniow ego, lecz każdy czło n ek osobiście o d po w iada za p o p e ł niony czyn57. O soby, k tó re są w inne n aruszen iu praw a o wolności sum ien ia i w yznania, ponoszą, w edług art. 13, karn ą, adm inistracyj n ą i in n ą odpow iedzialność, ustan o w io n ą przez ustaw odaw stw o R R F S R . N a to m iast nikt nie m oże być pociągany do od po w ied zial ności za swoje p rz ek o n an ia religijne. A rtyku ł ten gw arantuje rów nież o ch ro n ę p raw n ą tajem nicy spowiedzi: nie m ożna zm u sza ć k a płana do składania zeznań w sprawie, o której dow iedział się ze spo wiedzi obywatela. D aje to o ch ro n ę intym nych, w ew nętrznych spraw człow ieka i m ożliw ość resp ek to w an ia praw niektórych kościołów, w których praw o w ew nętrzne za w yjaw ienie tajem nicy spowiedzi grozi sankcją k a rn ą - ekskom uniką.
O g ran iczen ia w spraw ow aniu nabożeństw , obrzędów religijnych lub cerem o n ii są spow odow ane jed y n ie koniecznością ochrony p o rządku społecznego i bezpieczeństw a życia i zdrow ia obywateli. Zw iązki w yznaniow e zostały o b d arzo n e praw em do zak ład an ia i utrzym yw ania sw obodnie d ostępnych m iejsc do nabożeństw lub ze b rań religijnych, ja k rów nież m iejsc kultu. W szczególności ch o dzi tu o m iejsca pielgrzym kow e i san k tu aria. Zw iązki \yyznaniowe m ogą rów nież w edług art. 22 ustawy, bez przeszkód sprawować na
56 U staw a Z S R R z 1990, art. 8; U staw a R R F S R z 1990, art. 20; A. S i e b i e n с o w, N . Ł o w i n i u k o w , Sw obodu sowiesti zaszcziszczajet zakon, s. 82.
bożeństwa, cerem onie i obrzędy religijne w modlitew nych p om ieszcze niach i na przeznaczonym dla nich terytorium, w m iejscach pielgrzym kowych, w instytucjach zw iązków wyznaniowych, na cm entarzach i krematoriach, w do m a ch i m ieszkaniach obywateli. Obywatele m ają praw o otrzymywać, nabyw ać i korzystać z przedm iotów kultu i litera tury religijnej, m ają rów nież praw o spełniać i uczestniczyć w religij nych obrzędach w każdego rodzaju pom ieszczeniach wojskowych, w zakładach opieki zdrowotnej, w dom ach opieki dla osób starszych i niepełnosprawnych, w d om ach dziecka i internatach, w miejscach aresztu i w zakładach karnych /włącznie z izolatką m andatow ą i w p o m ieszczeniach typu celi/. N a p ro śb ę obyw ateli nabo żeństw a m ogą być spraw ow ane w szp italach zwyczajnych i wojskowych, w za k ła dach opieki zd row otnej, w d o m ach opieki dla osób starszych i n ie pełnospraw nych, w d o m ach dziecka i in tern a ta ch , w m iejscach aresztu śledczego i w za k ła d ach karnych.
W art. 21 ust. 6 ustaw a Z S R R z 1990 daje jeszcze je d n o praw o w tym zakresie, k tó re g o n ato m iast ustaw a R R F S R z 1990 nie p o d a je, a m ianow icie zw ią zki wyznaniowe m ają praw o zw rócić się z pro p o zycją sprawowania nabożeństw a do obywateli znajdujących się w szpi talach, w d om ach opieki dla osób starszych i niepełnosprawnych, w zakładach karnych. By zapew nić realizację p raw a do w olności wy znania, ad m in istracja wyżej w ym ienionych zakładów p ow inn a p rz e znaczyć o so b n e p om ieszczenia do spraw ow ania obrzęd ó w i c e re m onii religijnych, a zap raszając duchow nego, m a o bow iązek stw o rzyć od p o w ied n ie w aru n k i do sw obodnego ko m un ik ow ania się z obyw atelam i. Z o rg a n iz o w an ie religijnych o brzędów i cerem o nii w m iejscach publicznych odbyw a się w edług o kreślon eg o p o rząd k u w praw odaw stw ie cywilnym do przep ro w ad zen ia ze b rań , wieców i d em o n stracji58.
N a prośby poszczególnych związków wyznaniowych organ y w ła dzy państw ow ej p o d e jm u ją postanow ienia, w których o głaszają dni w ielkich świąt religijnych dodatkow ym i dniam i w olnym i o d pracy, a w ięc dniam i św iątecznym i. A rt. 14 ustawy um ożliw ił niektórym najliczniejszym w yznaniom sta ra n ie się o taki dzień w olny o d pracy, aby m óc bardziej uroczyście go świętować.
2 6 4 s. J .b y ś [2 4 ]
58 Konstytucja Z S R R z 1977, art. 50; Konstytucja R R F SR z 1978, art. 129; Ustawa Z S R R z 1990, art. 21; Ustawa R R F S R z 1990, art. 22; A. S i e b i e n с o w, N. Ł o w i n i u к o w, Swobodu sowiesti zaszcziszczajet zakon, s. 82.
3.2.6. Praw o związków wyznaniowych do udziału w życiu społecznym N ow a ustaw a R R F S R z 1990 d aje szero k ie m ożliw ości zw iąz kom w yznaniow ym do b ra n ia aktyw nego u działu w życiu sp o łecz nym. D la d o b re j i skutecznej realizacji praw a do w olności relig ij nej zw iązki w yznaniow e n a p o d staw ie art. 23 ustaw y p o siad ają praw o p ro d u k o w a ć, zdobyw ać, ek sp o rto w ać, im po rto w ać, ro z p o w szechn iać p rz ed m io ty k u ltu i religijn ego p rzezn aczen ia, o ra z r e ligijną lite ra tu rę i in n e d ru k o w a n e m ateria ły , a tak że ko rzystają z w yłącznego p raw a do tw o rzen ia zakładów do w ydaw ania lite ra tu ry religijnej i p ro d u k o w a n ia p rz ed m io tó w kultu. D ru k o w an ie periodyczny ch w ydań i innej lite ra tu ry o c h a ra k te rz e religijnym , p rz ezn a czo n e j d o n abo żeństw , urzeczyw istnia się w ed ług o g ó ln e go u staw odaw stw a dotycząceg o prasy i środków spo łeczn eg o p rzek azu .
A rt. 24 O charytatywnej i kulturow ej działalności zw iązków wy znaniow ych stanow i: zw iązki wyznaniow e m ają praw o urzeczywist n ia ć charytatywną działalność zarów no sam odzielnie ja k i przez sp o łeczne organizacje /fundacje/. M ają one praw o tworzyć kulturow e i ośw iatow e organizacje, za kła d a ć środki społecznego przekazu, wli czając w to radio i telewizję, w edług w arunków i p o rząd ku ustalonego dla publicznych stowarzyszeń w R R F S R . Ten arty ku ł o tw iera p rzed zw iązkam i w yznaniow ym i w ielkie m ożliwości. Pozwala za k ład ać ch arytatyw ne stow arzyszenia, szkoły m ające kulturalno-ośw iatow y c h a ra k te r, daje m ożliw ość realizow ania praw a do w olności w yzna nia p rzez środ ki m asow ego przekazu . D o w ym ienionych d ziała ln o ści związki w yznaniow e m ają p raw o angażow ać ludzi w ierzących, ja k i niew ierzących.
O m aw iając praw o do sw obodnego realizow ania praw a do w ol ności w yznaniow ej przez związki w yznaniow e w arto przedstaw ić jeszcze art. 25 Więzi i stosunki m iędzynarodowe, który stanowi: Oby watele i zw ią zki wyznaniowe m ają praw o na podstaw ie grupowej lub indyw idualnej ustanaw iać i podtrzym yw ać stosunki i kontakty m iędzy narodow e również w celu odbywania pielgrzymek, udziału w zebra niach i innych akcjach religijnych, rozwoju oświaty religijnej i zapra szać w tym celu cudzoziem ców. N a podstaw ie teg o artykułu otw orzy ła się w iększa m ożliw ość k o n tak tu ze współwyznawcam i, zam iesz kującym i nie tylko w E u ro p ie Z ach o d n iej, lecz i w Azji lub naw et w U S A . O d p ow ied ni artykuł w ustaw ie Z S R R z 1990, a m ianow icie art. 24, m ieści jeszcze ust. 2, który daje zw iązkom wyznaniowym
