Struktura prawno-organizacyjna duszpasterstwa wojskowego w II Rzeczypospolitej

Tadeusz Płoski

Struktura prawno-organizacyjna

duszpasterstwa wojskowego w II

Rzeczypospolitej

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 45/3-4, 243-268

2002

Praw o K an on iczn e 45 (2 0 0 2 ) nr 3-4

KS. T A D E U S Z P Ł O SK I

STRUKTURA PRAWNO-ORGANIZACYJNA

DUSZPASTERSTWA WOJSKOWEGO W II RZECZYPOSPOLITEJ

W stęp

Słu żb a w od ro d zo n y m W ojsku P olsk im n ie n a le ża ła d o łatw ych. W yniszczon y w ojn ą kraj n ie m ó g ł z a p e w n ić arm ii n o r m a ln e g o za o p a trzen ia . B r a k o w a ło żyw ­ n o ści, p o d staw ow ych e le m e n tó w w y p o sa żen ia o s o b is te g o ż o łn ie r za . A rm ia cier­ p iała na brak kadry o ficersk iej przygotow anej d o p o d ję c ia tak potrzeb n ej i trudnej zarazem pracy o św ia to w ej i w ychow aw czej z ż o łn ier za m i. Z resztą w ie ­ lu o fic e ró w zaw od ow ych p o ch o d zą cy c h z byłych arm ii p ań stw zab orczych u w a ­ ża ło ją za zb ęd n ą. C z ęść z n ich sła b o m ów iła p o p o lsk u n ie z n a ła p o lsk ich trady­ cji w ojskow ych.

D ośw ia d czen ia polsk ich form acji wojskow ych z ok resu I wojny św iatow ej w ska­ zywały jak znaczący jest w pływ dob rze pracujących k ap elan ów na m orale ż o łn ie ­ rzy. B yło zatem sprawą oczyw istą, że w ła d ze w ojskow e zech cą w ykorzystać d o pra­ cy ośw iatow o-w ychow aw czej księży kap elan ów , którzy dzięk i sw em u w ykształce­ niu, autorytetow i, um iejętn ości naw iązyw ania kontaktu z w iernym i i całej bogatej tradycji oddziaływ ania K o ścio ła na sp o łeczeń stw o w du ch u patriotycznym , m ogą stan ow ić dla kadry cen n ą p o m o c w p ro cesie w ychow ania żołnierzy.

W śród czynników , które n ie m ogły p ozostać b e z w pływ u na pracę kapelanów w now ej rzeczyw istości, n ależy w ym ienić przed e wszystkim:

- lęk części m łod zieży, zw łaszcza chłopsk iej, przed służbą w ojskow ą, - bardzo niski p oziom w ykształcen ia rekrutów,

244 KOMUNIKATY _[2]

- religijność cechu jąca o grom n ą w ięk szość szeregow ych żołn ierzy, - brak kadry d o pracy ośw iatow o-w ychow aw czej w wojsku.

W takich w arun kach p o w sta w a ło d u szp a sterstw o o d r o d z o n e g o W ojska P o l­ sk ieg o . O g ó ln ie w śród sp o łe c ze ń s tw a , w ojskow ych i p o lity k ó w d o m in o w a ło p rzek o n a n ie, z r o d zo n e z w yznaw anej w iary, n arod ow ych tradycji i d o św ia d czeń w ojny, ż e arm ii p o lsk iej n ie z b ęd n a je s t o d p o w ied n io r ozb u d ow an a słu żb a d u sz­ p a stersk a 1.

I. L ata w ojen o n iep o d leg ło ść i granice 1918-1920

Już 9 listopad a 1918 roku kierow nik M inisterstw a Spraw W ojskowych, płk Jan W roczyński, w p orozu m ien iu z abp. warszawskim A lek san d rem K akow skim , p o ­ w o ła ł d o życia K on systorz Polow y, który zgod n ie z now ą organizacją m inisterstwa 9 grudnia w szedł jak o sekcja w skład D ep artam en tu I O góln om ob ilizacyjn ego2. U tw o rzo n o też stan ow isk o n a czeln ego k ap elan a w ojsk p olsk ich , które p ow ierzo­ n o ks. Janow i Pajkertow i. D o K onsystorza k ierow ano w szelk ie sprawy dotyczące „adm inistracji d u ch ow n ej” w w ojsku. Z ajm ow ał się o n zaopatryw aniem k ap ela­ nów w param enty litu rgiczn o-k ościeln e, organizacją służby duszpasterskiej, prze­ prow ad zeniem (d o 20 X II 1918 roku) ew idencji księży pracujących na stan ow i­ skach k ap elan ów w ojskow ych. N atom iast kw estie zw iązan e z czynnościam i dusz­ pasterskim i (n ab ożeń stw a, śluby, pogrzeb y itp.) należały d o duszpasterzy p o szcze­ gólnych garnizonów i je d n o stek w ojskow ych3.

O w ocem prac K onsystorza b yło o g ło sz o n e 18 stycznia 1919 roku rozp orządze­ nie N a czeln eg o W odza ustalające porządek hierarchiczny d u ch ow ień stw a w W oj­ sku Polskim . N a je g o c ze le stal biskup p ołow y, którem u pod legali: n aczelny k ap e­ lan - zastęp ca bisk up a p o lo w e g o , dziekani O kręgów G en eraln ych i dziek an M ary­ narki W ojennej, p ro b o szczo w ie dywizji, kapelan i pu łków lub rów noznacznych o d ­ działów w ojskow ych4. T ego sa m eg o dnia J ó z e f Piłsudski p od p isał także dekret ustalający rangi d u ch ow ień stw a w ojsk ow ego5. W d ek recie p o raz pierw szy u w zględ nion o d u ch ow ień stw o w ojskow e innych w yznań niekatolickich.

1 J. Odziemkowski, Służba duszpasterska Wojska Polskiego 1914-1945, Warszawa 1998, s. 46-47.

2 „Dziennik Rozkazów M inistra Spraw Wojskowych” nr 11, poz. 275.

5 M. Woszczyński, M inisterstwo Spraw Wojskowych 1918-1921. Zarys organizacji i działalności, Warszawa 1972, s. 67.

4 Dekret Naczelnego W odza Wojsk Polskich o porządku hierarchicznym ducho­ wieństwa w Wojsku Polskim, „Dziennik Rozkazów Wojskowych” nr 10 z 1919 r., ροζ. 373, s. 254.

5 Dekret N aczelnego Wodza Wojsk Polskich o poborach dla duchowieństwa woj­ skowego w Wojsku Polskim, „Dziennik Rozkazów Wojskowych” nr 10 z 1919 r., ροζ. 374, s. 254-255.

Funkcja P raw a i pobory biskup p ołow y gen era ł porucznik naczelny kap elan gen era l podporucznik dziekan O kręgu G en er a ln eg o pu łkow n ik

dziek an Marynarki W ojennej pułkow nik regens K onsystorza P o lo w eg o pu łkow n ik p rofesor religii w wyższej szk o le oficerskiej pod pu łk ow n ik sz e f sekcji greckokatolickiej przy K onsystorzu Polow ym p od pu łk ow n ik sz e f sekcji w yznania p rotestan ck iego przy K ons. Polow ym p od pu łk ow n ik sz e f sekcji wyznania praw osław nego przy K ons. P olow ym p od pu łk ow n ik sz e f sekcji w yznania m o jżeszo w eg o przy K ons. Polow ym p od pu łk ow n ik proboszcz dywizji m ajor

starszy kapelan szpitala O kręgu G en era ln eg o major p rofesor religii w szk ole oficerskiej major kapelan garnizonu o k ręg o w eg o major kapelan greckok atolick i przy O kręgu G en eralnym major referent w yznań niek atolick ich przy O kręgu G en eraln ym major kapelan pułku, szpitala, kap elan M arynarki W ojennej kapitan kapelan greckokatolicki przy dywizji kapitan

W ładze w ojskow e, przy poparciu E p isk opatu Polski, czyniły zabiegi o u stan o­ w ien ie biskupstw a p o lo w e g o . J. Piłsudski razem z płk. J. W roczyńskim u czestn iczy­ li w pertraktacjach z m ons. A ch ille sem R attim , w izytatorem apostolskim w P olsce. N a m ocy zarządzenia N a c ze ln e g o W odza w szelk ie n om in acje o só b duchow nych w armii m iały być uw ażane za tym czasow e do chw ili ich zatw ierdzen ia przez bisku­ pa p o lo w eg o 6.

W izytator apostolski m on s. R atti p rzek azał 5 lu tego 1919 roku inform ację o utw orzeniu w P olsce przez O jca Ś w ięteg o B en ed yk ta X V B isk u p stw a Polow ego. Po uprzednim u zgod n ien iu z N aczeln ym W odzem p a p ież m ianow ał biskupem po- lowym ks. dr Stanisław a G alla, biskupa sufragana w arszaw skiego7.

W spraw ach duchow nych biskup p ołow y zależn y był o d S tolicy A p ostolsk iej, a w sprawach w ojskow o-adm inistracyjnych p o d leg a ł M in istrow i Spraw W ojsko­ wych. Z astęp cą biskupa p o lo w e g o był w ikariusz generalny; na to stan ow isk o bp G all w yznaczył ks. Jana Pajkerta, d otych czasow ego n a cz eln eg o kap elan a wojsk

6 J. Odziemkowski, Służba duszpasterska, s. 49.

7 T. Sitkowski, Śp. Arcybiskup Stanisław Gall, „Wiadomości Archidiecezji Warszaw­ skiej” 1947, nr 5, s. 122-123: J. Odziemkowski, S. Frątczak, Polskie duszpasterstwo woj­ skowe, Warszawa 1996, s. 81.

246 KOMUNIKATY _[4]

polskich. Z g o d n ie z obow iązującym i przepisam i prawa k an on iczn ego K onsystorz Polowy nazw any z o sta ł K u rią Polow ą W ojsk P olsk ich 8.

Z uw agi na braki kadrow e duszpasterstw a w ojsk ow ego K onferencja E p isk op a­ tu Polski, obradująca 27-29 V I I I 1919 roku w G n ieźn ie, p od jęła uchw alę, aby or­ dynariusze zezw alali p od ległym kapłanom na przyjm ow anie funkcji kapelanów w ojskow ych z tym zastrzeżen iem , że służbę w armii w in n o pod jąć do 5% d u ch o­ w ieństw a każdej d iecezji9.

J e sien ią 1919 roku w raz z w eryfik acją k orpu su o fic e r s k ie g o , r o z p o c z ę to w e ­ ryfikację k a p ela n ó w . „ R o z k a z W ew n ętrzn y” z 10 listo p a d a 1919 roku w ezw ał księży, którzy p ragn ęli słu ż y ć ja k o k ap elan i za w o d o w i, aby w n ieśli d rogą słu żb o w ą p o d a n ie d o kurii bisk u p iej. Tak zw ana karta kw alifikacyjna, o b o k p rośb y o przyjęcie d o słu żb y za w o d o w ej, za w iera ła o p in ie p r zeło żo n y ch d u ­ ch ow n ych i w ojskow ych . R o z k a z d o ty czą cy kart kw alifikacyjnych z o sta ł p o n o ­ w io n y 14 lu te g o 1920 roku , c o św iad czy, że d o te g o cza su w eryfik acja n ie z o s ta ­ ła z a k o ń c z o n a 10.

O bok kapelanów zaw odow ych, podejm ujących służbę stałą, p rzew id ziano insty­ tucję k ap elan ów p om ocniczych, którzy pow oływ ani byli w garnizonach liczących co najm niej tysiąc ludzi, szpitalach w ojskow ych na m inim um d w ieście łó żek lub epidem iczn ych n a sto łóżek . M ian ow ał ich i zw alniał biskup p ołow y w porozu m ie­ niu z w łaściw ym i w ładzam i d iecezjalnym i lub zakonnym i i m inistrem spraw w oj­ skowych. K apelan w ojskow y n ie m ó g ł być w ysłany na fron t11.

L atem 1920 roku w armii polskiej pojaw ili się tzw. lotn i kap elan i. Ich zadaniem była praca duszpasterska o charakterze misyjnym: prow ad zen ie m isji, rekolekcji, organizow anie sp ow ied zi w jed n ostk ach liniow ych. W ykonywali on i zadania sp e­ cjaln e, w yzn aczon e przez biskupa p o lo w eg o , zw iązan e głów n ie z p od n oszen iem m orale i nastrojów patriotycznych w ojska12.

K apelan ów w łą czo n o o p ró cz zadań typow o duszpasterskich d o pracy ośw iato- w o-w ychow aczej. W ym agały te g o żyw otne interesy arm ii borykającej się z brakiem kadr, n iech ęcią pob orow ych d o służby w ojskow ej, ich niskim p o zio m em wykształ­ cen ia. O bok pracy duszpasterskiej kap elani zostali obarczeni w sp ółod p ow ied zial­ n ością za utrzym anie w yso k ieg o m orale w ojska, szerzen ie ośw iaty, w ychow anie żołn ierza na lo jaln ego ob yw atela państw a.

8 J. Odziemkowski, B. Spychała, Duszpasterstwo wojskowe w drugiej Rzeczypospo­ litej, Warszawa 1987, s. 74.

9 Protokół ze Zjazdu Biskupów Polskich 27-29 VIII 1919 r., Archiwum Kurii Sie­ dleckiej, Zjazdy X . X . biskupów, 1 .1, s. 14.

10 „Rozkaz Wewnętrzny do Duchowieństwa W ojskowego”, nr 27 z 1919 r. 11 „Dziennik Rozkazów Wojskowych” nr 14 z 1919 r., ροζ. 119, s. 260-261.

O bow iązkiem k ażdego kap elana b yło prow ad zen ie kancelarii, w ysyłanie m ie­ sięcznych spraw ozdań o przeb iegu pracy. P onadto prow adził o n metryki śm ierci i pogrzeb ów w ojskowych w tych odd ziałach i zakładach d o których został przydzie­ lony. Tę ostatn ią kw estię regu low ało rozp orząd zen ie M inisterstw a Spraw W ojsko­ w ych z dnia 1 stycznia 1920 roku. W całej armii z tym dn iem w prow adzono je d n o ­ lite księgi m etrykaln e13.

K apelan ów w ojskow ych w szystkich w yznań obow iązyw ały te sa m e co i oficerów innych służb przepisy d otyczące odd aw an ia hon orów . P odlegali o n i tym sam ym przepisom dyscyplinarnym c o oficerow ie, a rów nocześn ie jak o kap łani, przepisom wynikającym z prawa k an on iczn ego. W spraw ach duszpasterskich p od legali bisk u­ pow i polow em u , w spraw ach adm inistracyjno-w ojskow ych d ow ódcy odd ziału, do k tórego zostali p rzydzielen i. W ładza dyscyplinarna nad k apelan am i, z wyjątkiem spraw zw iązanych z przestrzegan iem przez nich przep isów w ojskow o-adm inistra- cyjnych, n ależała d o ich zw ierzchników du ch ow n ych14.

Z a g a d n ien ie m sporn ym w pracy d u szp a stersk iej w w ojsk u b yła spraw a ju ­ rysdykcji p ro b o szczo w sk ie j k a p e la n ó w w ojskow ych , zw ła szcza przy b ło g o s ła ­ w ien iu m a łżeń stw . S p ó r p r z e c ię ła u ch w a ła K o n fe re n cji B isk u p ó w P o lsk ich o b ­ radująca w G n ie ź n ie w d n ia ch 2 7 -2 9 sierp n ia 1919 roku. E p is k o p a t sta n ą ł na sta n o w isk u , ż e n ie istn ie je d o tą d o so b n a d ie c e zja w o jsk o w a i n ie istn ieją p a ra ­ fie w o jsk o w e . K a p ela n i i p r o b o s z c z o w ie g a r n izo n ó w o ra z dyw izji n ie p o sia d a ją praw p ro b o szczo w sk ich i m o g ą je w yk onyw ać ty lk o o ty le o ile ord yn ariu sz m iejsca ich d o te g o u p o w a ż n i, lu b o ile n a stęp u je p o r o z u m ie n ie m ięd zy d u c h o ­ w ień stw em p arafialn ym a d u ch o w ień stw e m w ojsk ow ym z a tw ier d z o n e p rzez w ła d z ę d u ch o w n ą 15.

Status biskupa p o lo w eg o i p o d leg łeg o m u du ch ow ień stw a o sta teczn ie sprecy­ zow ała U staw a o du ch ow ień stw ie k atolick im w ojsk p o lsk ich z paźd ziern ik a 1919 roku. O rganem w ykonaw czym biskupa p o lo w eg o była K uria B isk u p ia W ojsk P ol­ sk ich , która p ełn iła rów n ocześn ie funkcję łącznika z o d p ow ied n im i agendam i Sztabu G en era ln eg o w zakresie organizacji, m obilizacji, zaop atrzen ia i ew idencji personalnej. W zw iązku z reorganizacją M inisterstw a Spraw W ojskowych, Kuria B iskupia p o d zielo n a została 15 m aja 1920 roku n a dw a W ydziały: A d m in istracyj­ ny nazw any potem organizacyjnoadm inistracyjnym i O św iatow oA rchiw alny

-13 „Dziennik Rozkazów Ministra Spraw Wojskowych”, nr 1 z 1920 r., ροζ. -13, s. 8-9. 14 W 1919 roku wydano przepisy regulujące strukturę i podległości duszpasterstwa wojskowego. Stosunek służbowy duchowieństwa określał „Regulamin dla rzymskoka­ tolickiego duchowieństwa wojskowego”. Zob. „Rozkaz Wewnętrzny do D uchow ień­ stwa Wojskowego”, nr 29 z 1919 r., art. 10,21, 22; J. Odziemkowski, Służba duszpaster­ ska, s. 55.

248 KOMUNIKATY _[6]

zwany też ośw iatow o-m etrykalnym 16. Pierwszym kanclerzem Kurii Polow ej do lip- ca 1933 roku byt ks. dr T adeusz Jachim ow ski, je g o za ś n astęp cą ks. dr Jan M auers- berger17.

O rgan em urzędow ym Kurii byl „R ozkaz W ewnętrzny do D u chow ień stw a W oj­ skow ego W ojska P o lsk ieg o ”, zm ien ion y p rzez biskupa G aw lin ę w 1936 roku na „R ozkaz W ewnętrzny B isk u p a Polow ego do K atolick iego D u ch ow ieństw a W ojsko­ wego w P olsce”, natom iast organ em prasow ym - ukazujący się o d października 1920 roku „Rycerz P o lsk i”. Kuria przygotow yw ała też druk m od litew n ik ów dla żołn ierzy, u lotek o treści religijn o-patriotycznej18.

D ek retem z dnia 14 kw ietnia 1926 roku biskup G all erygow ał także S ąd B isk u ­ pi W ojsk P o lsk ich p r o cau sis m ilitarium totius R eipublicae. W skład Sądu w chod ził oficjał, sześciu sęd ziów , notariusz, obroń ca w ęzła, prom otor spraw iedliw ości i w oźn y19.

O rganizację P olow ej Kurii Biskupiej m ożn a przedstaw ić za p o m o cą następują­ c eg o sch em atu20: B isk up Polowy K anclerz W ydział O g óln o- Organizacyjny R eferat O góln y R eferat Organizacyjny R eferat M etrykalny R eferat G ospod arczy W ikariusz G eneralny W ydział Jurysdykcyjny R eferat Jurysdykcyjno- Liturgiczny R efera t Personalny R efera t O św iatow y O ficjał Sąd u Sąd Biskupi S ęd ziow ie D ziek an G en eralny przy N aczeln ym W odzu D ziek an G reck okatolick i Sam od zieln y R eferat G reckokatolicki P rom otor Spraw iedliw ości

O brońca W ęzła M a łżeń sk iego

N otariusz

16 „Rozkaz Wewnętrzny do Duchowieństwa W ojskowego” 1920, nr 9, par. 4. 17 „Rozkaz Wewnętrzny do Duchowieństwa W ojskowego” 1934, nr 1, par. 3. 18 Tamże, s. 36,40; J. Odziemkowski, S. Frątczak, dz. cyt., s. 82,115. 19 J. Odziemkowski, B. Spychała, dz. cyt., s. 80.

20 Z. Waszkiewicz, Duszpasterstwo w siłach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej (1918-1939), Toruń 2000, s. 113.

W trudnych latach 1918-1920 u tw orzon o podw aliny katolickiej służby du szpa­ sterskiej W ojska P olskiego. Z eb ran o b o g a te dośw iadczenia, które m ożna było sp o ­ żytkow ać w pracy pok ojow ej. D u szp asterstw o w ojskow e d alek o wykraczało poza swój podstaw ow y ob ow iązek zap ew nien ia żo łn ierzo m p osłu gi religijnej. P od ejm o­ w ało szereg prac podyktow anych bieżącym i potrzeb am i armii. S zcze g ó ln ie ważną rolę p e łn iło w p rocesie w ychow ania żołn ierza, w szerzen iu ośw iaty i zw alczaniu analfabetyzm u w w ojsku. Praca k ap elan ów była cen n ą p o m o cą dla nielicznych w tym czasie oficeró w ośw iatow o-w ychow aw czych. B e z d u ch ow ego i m oraln ego w sparcia kapłana w ielu żołn ierzy znaczn ie ciężej zn osiłob y pobyt na froncie, o d e ­ rwanie o d rodziny. T rudniejsze byłoby też utrzym anie dyscypliny i w ysok iego m o ­ rale wojska, którymi arm ia polska niem al przez cały czas trwania wojny górow ała nad A rm ią C zerw on ą i które w n iem ałym stop niu przyczyniły się d o o sta teczn eg o zw ycięstw a21.

S tru k tu ra d u szp a sterstw a k atolick iego W ojska P o lsk iego latem 1920 roku przedstaw iała się następująco:

Kuria B iskupia W ojsk Polskich (biskup połow y)

dziekan generalny dziek ani O kręgów G en eralnych dziek ani frontów rejony duszpasterskie, kapelani,

prob oszczow ie garnizonów dziek ani armii kap elan i szpitali, ośrodk ów

i od d zia łó w zapasow ych, szkół, o b o zó w jen ieck ich itp. p roboszczow ie dywizji

kapelan i pułków , szpitali polow ych

Π . P ierw sze la ta pokojowej pracy

P o skończon ej w ojn ie z R osją przystąpiono d o dem obilizacji w ojska i reorgani­ zacji naczelnych w ładz w ojskow ych. P od ob n ie uczyniono z duszpasterstw em w oj­ skow ym 22. P o przejściu M inisterstw a Spraw W ojskowych z organizacji w ojenn ej na

21 J. Odziemkowski, Służba duszpasterska, s. 62; J. Odziemkowski, B. Spychała, dz. cyt., s. 52. Szerzej na ten temat zob. Kościół w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1919- 1920. A ntologia tekstów historycznych i literackich. Wybór i oprać. M. M. Drozdowski, A . Serafin, Warszawa 1995.

22 3 kwietnia 1921 roku wraz z rozwiązaniem dowództw frontów i armii zlikwidowa­ no komórki duszpasterskie na tych szczeblach.

250 KOMUNIKATY _[8]

p ok ojow ą, w listop ad zie 1921 roku Kurię B iskupią W ojsk Polskich p od p orząd k o­ w an o b ezp ośred n io M inistrow i Spraw W ojskowych, a w 1922 roku w ydział adm ini­ stracyjny p o w ięk szo n o o referenta d o spraw greckokatolickich.

Stosow n ie do pod ziału kraju na d ziesięć O kręgów G eneralnych (później O krę­ gów K orp usów ), katolicka służba duszpasterska została p o d zielo n a na d ziesięć d e ­ kanatów , które od p ow iad ały okręgom . Każdy dekanat posiad ał trzy rejony du sz­ p asterskie pokryw ające się terytorialnie z zasięgiem poszczególn ych dywizji p ie ­ choty. N a czele dekan atu stał dziek an okręgow y, jako sz e f duszpasterstw a O kręgu K orpusu w yznaczony przez biskupa p o lo w e g o 23.

P odział na dekan aty p rzed staw iał się następująco:

• D o w ó d ztw o O kręgu K orpusu nr 1 - d ek an at W arszawa z rejonam i duszpa­ sterskimi: W arszawa, M o d lin , Łom ża;

• D o w ó d ztw o O kręgu K orpusu nr 2 - d ekanat L ublin z rejonam i du szpaster­ skimi: Lublin, R ó w n e, K ow el;

• D o w ó d ztw o O kręgu K orpusu nr 3 - d ekan at G rod no z rejonam i duszpaster­ skimi: G rod no, W iln o, Lida;

• D o w ó d ztw o O kręgu K orpusu nr 4 - d ek an at Ł ódź z rejonam i duszpasterski­ mi: Ł ódź, Sk ierniew ice, C zęstochow a;

• D o w ó d ztw o O kręgu K orpusu nr 5 - d ek an at K raków z rejonam i duszpaster­ skimi: Kraków, B ielsk o -B ia ła , K atowice;

• D o w ó d ztw o O kręgu K orpusu nr 6 - d ek an at Lwów z rejonam i duszpasterski­ mi: Lwów , Stanisław ów , Tarnopol;

• D o w ó d ztw o O kręgu K orpusu nr 7 - d ekan at Pozn ań z rejonam i duszpaster­ skimi: Poznań, G n iezn o , K alisz;

• D o w ó d ztw o O kręgu K orpusu nr 8 - d ek an at Toruń z rejonam i duszpasterski­ mi: Toruń, B ydgoszcz, G rudziądz;

• D o w ó d ztw o O kręgu K orpusu nr 9 - dek an at B rześć nad B ugiem z rejonam i duszpasterskim i: B rześć nad B u giem , Sied lce, B aranow icze;

• D o w ó d ztw o O kręgu K orp usu nr 10 - d ekan at P rzem yśl z rejonam i du szpa­ sterskimi: Przem yśl, Jarosław , K ielce24.

O bow iązki i prawa d ziek ana zostały o k re ślo n e w instrukcji przyjętej na zjeździe dziekańskim 6 lu tego 1923 roku w oparciu o przepisy K odeksu Prawa K an on iczn e­ g o dotyczące dziek an ów i w yd ane przez M inisterstw o Spraw W ojskowych przepisy

23 Odrębnego dziekana miała Marynarka Wojenna. Por. J. K. Sługocki, Działalność wychowawcza duszpasterstwa w polskiej Marynarce Wojennej w latach II R zeczypo­ spolitej, w: Rola K ościoła i tradycji chrześcijańskiej w patriotycznym wychowaniu żoł­ nierza polskiego, pod red. J. K. Sługockiego, Gdynia 1991, s. 155-156.

w ojskow e. B iskup G all zatw ierdzi! ją i o g ło sił jako obow iązującą o d 1 w rześnia 1923 roku25.

W lip cu 1922 roku ukazał się dek ret o u sta len iu nazw stop n i d u ch ow ień stw a w ojskow ego, które n a le ża ło d o korpusu oficersk iego, p o sia d a ło jed n ak odrębną tytulaturę odp ow iadającą sto p n io m oficerskim :

biskup połow y o d p ow iad ał stop n iow i - g en erała dywizji dziek an generalny - generała brygady dziekan - pułkow nika proboszcz - pod pułkow n ik a starszy kapelan - majora kap elan - kapitana26

N a w n iosek biskupa p o lo w e g o i Sekcji W yznań N iek atolick ich ju ż w 1921 roku m inister spraw w ojskow ych w ydał rozkaz ustalający porządek n ab ożeń stw i prak­ tyk religijnych w siłach zbrojnych27. K ażdy d zień rozp oczynał się dla żołn ierzy w y­ znań chrześcijańskich w sp óln ą m odlitw ą. O dm aw iano O jcze nasz, Z drow aś M ary­ jo, W ierzę w B o g a i śp iew an o „K iedy ranne wstają z o r z e ”. W ieczorem , po cap ­ strzyku, od m aw ian o A n io ł Pański i W ieczny od p oczyn ek. M od litw ę k oń czyło o d ­ śp iew an ie pieśni „W szystkie n a sze d zien n e sprawy”. P od czas od m aw ian ia m odlitw żo łn ierze w yznań niekatolickich m ieli praw o zachow yw ać się zgod n ie z przepisam i sw ojego obrządku.

W każda n ie d z ie lę i św ięto żo łn ierze uczestniczyli w e M szy Św iętej. Po kazaniu śp iew an o dw ie zwrotki „ B o że c o ś P o lsk ę”. Jeżeli nab ożeń stw o katolick ie p o łą c zo ­ n e było z paradą w ojskow ą, brali w nim u d ział w szyscy żo łn ierze d a n eg o p o d o d ­ działu, baz różnicy wyznań. R ozk az nakazyw ał za p ew n ien ie ż o łn ierzom m ożliw o­ ści odbycia sp ow ied zi adw en tow ej i w ielk anocnej. Z asad y przyjęte w 1921 roku utrzymały się z niew ielkim i zm ianam i d o wybuchu II w ojny św iatow ej28.

P rzez p ó łto r a roku o d d z ie ln ie fu n k cjo n o w a ło d u sz p a ster stw o w ojsk Litwy Ś rodk ow ej, u tw orzon ej 12 p aźd zier n ik a 1920 roku p o zajęciu W iln a p rzez gen. Ż e lig o w s k ieg o . N a ż y czen ie m arszałk a J ó z efa P iłsu d sk ie g o n a stan ow isk o b isk u p a p o lo w e g o p o w o ła n o b isk u p a W ła d y sła w a B a n d u r sk ie g o , który w gru d ­ niu te g o ż roku przybył d o W iln a i objął sw ój urząd. J e g o poryw ające k azania pow strzym ały o d d ezercji w ie lu żo łn ierzy w krytycznym dla L itw y Środk ow ej

25 Tamże, s. 84-91.

26 D ekret o ustaleniu nazw stopni duchowieństwa wojskowego, „Dziennik Rozkazów Ministra Spraw Wojskowych”, nr 32 z 1922 r., ροζ. 463.

27 Praktyki religijne w wojsku, „Dziennik Rozkazów Ministra Spraw Wojskowych”, nr 26 z 1921 r., ροζ. 523.

252 KOMUNIKATY _[10]

grudn iu 1920 roku. Pracując z w łaściw ą so b ie en e rg ią o d w ie d z ił o n w krótkim cza sie w szystk ie p u łk i i n a jo d le g lejsze p laców k i29. P o p o d jęciu p rzez sejm uch w ały 20 lu te g o 1922 roku o z jed n o c ze n iu W ieleń szczy zn y z P olsk ą, d u szp a­ sterstw o w o jsk o w e w W iln ie z o sta ło p o d p o rzą d k o w a n e d ziek a n o w i O kręgu K orp usu nr 3 w G ro d n ie.

III. U regu low an ia praw no-organizacyjne d u szp asterstw a w ojskow ego

S tosun ek państw a d o K o ścio ła i innych w yznań religijnych regulow ały w o k re­ sie II R zeczyp osp olitej ustaw y kon stytu cyjne z 1921 i 1935 roku wraz z aktam i w y­ konaw czym i, n atom iast sto su n ek państw a w yłącznie d o K o ścioła k atolick iego w e w szystkich trzech obrządkach ok reślał K onkordat z 1925 roku i in n e akty prawne w ydane p o je g o ratyfikacji.

W 1921 roku k atolicy stan ow ili wraz z unitam i 75% lud ności R zeczyp osp olitej, w yznanie praw osław ne - 10,5% , ew an gelick ie - 3,7% , m ojżeszow e - 10,5% i inne - 0 ,3 %30. R eligia katolick a n ie zo sta ła ok reślon a w K onstytucji m arcow ej ani reli- gią panującą, jak w K onstytucji 3 M aja, ani też religią stanu, jak w Konstytucji K sięstw a W arszaw skiego z 1807 roku. A rtykuły w yznan iow e bazow ały na tradycji narodu zw iązan ego z religią chrześcijańską, a je d n o cześn ie na system ie n o w o cze­ snych państw , gd zie organizacja państw a n ie u tożsam ia się z żadną religią, a w y­ znaniom prawnie uznanym przyznaje rów ne prawa i au to n o m ię31.

O ile rozw iązan ia k on stytu cyjne stosu n k u pań stw a d o zw iązk ów w yzn an io­ w ych były bardzo trw ałe, gdyż przeszły p rób ę czasu i n ie zo sta ły z regu ły z m ie ­ n io n e w K onstytucji k w ietn iow ej z 1935 roku, o tyle w p ro w a d zen ie w życie p o ­ sta n o w ień K onstytu cji n a stręcza ło w ie le p rzeszk ód i było p r zed m io tem w ielu kon flik tów 32.

D o uregulow ania sprawy stosu n k u państw a d o K o ścioła k atolick iego skłaniały P olskę następ ujące przyczyny:

- d ziałało praw o zaborcze, uzależniające o d zgody w ładz państw ow ych ob sad ę stanow isk kościeln ych ,

- szereg terytoriów polsk ich p o d leg a ło nadal biskupom mającym sw oje siedziby p oza granicam i państw a, w P olsce o b ce narodow ości m iały sw oje sto lice biskupie,

29 A . Cz. Żak, Służba Rzeczypospolitej kapłaństwem jest... Życie i działalność dusz­ pasterska księdza biskupa Władysława Bandurskiego, Warszawa 1992, s. 36.

30 H. Misztal, Polskie prawo wyznaniowe, Lublin 1996, s. 118.

31 C. E. Tchorek, W olność sum ienia i wyznania w Konstytucji Rzeczypospolitej Pol­ skiej z 17 marca 1921 r., Lublin 1986 (mps BK UL), s. 33.

32 T. Płoski, Duszpasterstwo wojskowe w Polsce w świetle stosunków państwo-Ko- ściół w: Duszpasterstwo wojskowe. Państwo-Kościół, dokumenty komentarze, red. serii I. St. Bruski, Warszawa 2000, s, 108.

- stan zaogn ien ia na K resach W schod nich , gdzie religia utożsam iana byia z przynależnością narodow ą,

- brak uregulow ania spraw m ajątkow ych K ościoła.

D la te g o prace przygotow aw cze rozp oczęły się już w 1919 roku, a o ich k o n iecz­ n ości przesądziła K onstytucja m arcow a, która posiad ała zapis: „S tosu n ek Państw a d o K o ścioła będ zie określony na pod staw ie układu ze S tolicą A p o sto lsk ą , który p o d leg a ratyfikacji przez Sejm ”33.

W ydarzeniem n iezm iern ie w ażnym dla k atolick iego duszpasterstw a w ojskow e­ g o b yło p od p isan ie 10 lutego 1925 roku kon kordatu m ięd zy S tolicą A p ostolsk ą a R zeczp o sp o litą Polską. P o burzliwej dyskusji w obu izbach parlam en tu został on zatw ierdzony p rzez Sejm 27 m arca, przez S en a t 23 kw ietnia 1925 roku ustawą „O zatw ierdzeniu układu ze S tolicą A p o sto lsk ą ”, określającego stosu n ek państw a d o K ościoła rzym sk o-katolick iego34. K onk ord at z ostał ratyfikowany 30 m aja 1925 roku, a w ym iana d ok u m entów ratyfikacyjnych nastąpiła w W arszawie 2 czerw ca 1925 roku. Z g o d n ie z p o sta n o w ien iem sw ego art. 27, konkordat w szed ł w życie dw a m iesiące p o w ym ianie do k u m en tó w ratyfikacyjnych, tj. 2 sierp nia 1925 roku. O d tej daty z n iesio n e zostały, zg o d n ie z art. 25 konkordatu, w szystkie „prawa, roz­ p orząd zen ia i dekrety”, które ob ow iązyw ały na te ren ie Polski, a p ozostaw ały w sp rzeczności z je g o p ostan ow ien iam i35.

Tekst oficjalny konkordatu został sporządzony w języku francuskim i ogłoszony w A cta A p ostolicae Sedis z 1925 r., t. X V II, s. 273-287. Przekład polski zam ieszczony został w D zienniku U staw z 1925 r., N r 72, poz. 5 0 136. D o zasad ogólnych zaliczono: zapew nienie K ościołow i pełnej w olności, sw obodę znoszenia się Stolicą A postolską oraz obecność nuncjatury w W arszawie i ambasady polskiej przy Stolicy A postolskiej.

P ełna w oln ość (art. 1) d otyczyła wszystkich trzech obrządków : łaciń sk iego, greckorusińskiego i orm iań skiego. P o legała o n a na sw obod zie w ykonyw ania w ła ­ dzy duchow ej, tj. w zakresie jurysdykcji. Państw o nie tylko d op u szczało tę w oln ość, ale także ją „zap ew niało”, to znaczy zo b ow iązało się jej bronić. P on ad to ch o d ziło o w o ln o ść w zakresie m ajątkow o-adm inistracyjnym , ale z za strzeżen iem wyraź­ nych postan ow ień kon kordatow ych (zob. art. 16 i 21)37.

33 Por. J. Sawicki, Historia stosunków K ościoła do państwa, Kraków 1946, s. 82-89. 34 Dz. U. R. P. z 11 maja 1925 r., Nr 45, poz. 324; Konkordat Polski z 1925 r., w: S. Łu- komski, Konkordat zawarty dnia 10 lutego 1925 roku pomiędzy Stolicą Apostolską i Rze- cząpospolitą Polską, Łomża 1934; Konkordat Polski ze Stolicą Apostolską, Lwów 1925; E. Pałyga, Polsko watykańskie stosunki dyplomatyczne, Warszawa 1988, s. 99.

35 T. Włodarczyk, Konkordaty, Warszawa 1974, s. 253. 36 Tamże, s. 252.

37 J. Jurkiewicz, Konkordat z roku 1925 na tle polityki Kurii Rzymskiej w okresie międzywojennym, „Kwartalnik Historyczny” t. LX, 1953, nr 4, s. 62.

254 KOMUNIKATY [12]

O ch rona prawna duchow nych i zw o ln ien ie z e służby wojskow ej to kolejn e uprzyw ilejow anie K o ścio ła katolick iego (art. 5). P rzez „duchow nych” art. 5 k on ­ kordatu rozum iał tych, którzy otrzym ali św ięcen ia (n ie precyzuje jak ie), zakonn i­ ków p o ślubach, alum nów sem inariów i now icjuszy w czasie pok oju, z wyjątkiem p o sp o liteg o ruszenia. W ted y kapłani m ogą być p ow ołan i jak o kapelani, ale bez uszczerbku dla no rm a ln eg o duszpasterstw a, inni du ch ow n i zaś d o służby sanitar­ nej. A rt. 55 U stawy o p o w szech n ym o bow iązku w ojskow ym z 23 maja 1923 roku zrównywał p od tym w zg lęd em z duchow nym i katolickim i w szystkich duchow nych uznanych p rzez p ań stw o w yznań chrześcijańskich, dla rabinów zaś i duchow nych niechrześcijańskich przew idyw ał ud ział w pospolitym ruszeniu (b ez uprzedniej k o ­ misji w ojskow o-lekarskiej), ale b e z broni38.

W związku z art. 5 kon kordatu p ozostaw ał art. 7 o duszpasterstw ie w ojskowym . „W ojska R zeczyp osp olitej korzystać b ęd ą z w szelkich w yróżnień, jakich S tolica A p ostolsk a u d ziela w ojskom zg o d n ie z przepisam i prawa kan on iczn ego. W szcze­ góln ości, kapelani posiad ać b ęd ą prawa proboszczow sk ie w stosun ku do w ojsko­ wych i d o ich rodzin i w ykonyw ać b ęd ą czynności sw ego urzędu k o ścieln eg o pod jurysdykcją biskupa p o lo w e g o , który b ęd zie m iał praw o ich wyboru. S tolica A p o ­

stolska przyzwala, aby d u ch ow ień stw o to, w spraw ach dotyczących je g o służby w ojskow ej, p o d leg a ło w ład zom w ojskow ym ”39.

R ealizacja po sta n o w ień konkordatow ych d om agała się przep isów w ykonaw ­ czych. D la teg o biskup p o ło w y G all niezw ło czn ie przystąpił d o opracow ania pro­ jek tu statutu duszpasterstw a w ojsk ow ego. N ad tekstem statutu pracow ała rów nież sp ecjalna kom isja E p isk opatu Polski z ło żo n a z biskupa p o lo w eg o oraz biskupów Stanisław a Ł u k om sk iego i E dw arda K om ara. N a konferencji E p isk op atu Polski obradującej w W arszawie 26-2 9 m aja 1925 roku przygotow any przez kom isje p ro­ jekt został zaaprobow any. W listop ad zie teg o ż roku bp G all na specjalnej au d ien ­ cji zreferow ał projekt statu tu Piusow i X I40.

27 lu tego 1926 roku nuncjusz apostolski w P olsce m ons. W awrzyniec Lauri za­ tw ierdził dekretem na p ięć lat S ta tu t D u szp asterstw a W ojskow ego w W ojsku P ol­ sk im 41. Po upływ ie te g o ok resu K ongregacja Soboru d ek retem z 6 grudnia 1930 ro­ ku przedłużyła go n a n a stęp n e p ię c io le c ie 42. Statut słu szn ie m ożna uw ażać za m a ­

38 D z. U . R. P. z 1928 r., Nr 46, poz. 458. Zob. też: Rozporządzenie ministra spraw woj­

skowych z 16 III 1930 r. i R ozporządzenie ministra spraw wewnętrznych w sprawie poboru wojskowego w drodze delegacji z 8 IV 1929 r.

39 S. Lukomski, dz. cyt., s. 77; Szerzej omawia to zagadnienie L. Halban, Konkordat, Warszawa 1925, s. 3-22.

40 J. Odziemkowski, Służba duszpasterska, s. 77. 41 D z. U . R. P. z 1926 r., Nr 124, poz. 714.

gna charta upraw nień jurysdykcyjnych d u ch ow ień stw a w ojsk ow ego w P olsce,

w o k resie Polski O drodzonej.

D efinityw n ie rozstrzygnięta została sprawa jurysdykcji proboszczow skiej k ap e­ lanów w ojskowych. Statut duszpasterstw a w ojsk ow ego w pu nk cie 8 p ostanaw iał, że „pod w zględ em duszpasterstw a w ojsk ow ego caty obszar R zeczyp osp olitej p o ­ d zielon y zostaje przez B iskupa P o lo w eg o na parafie w ojskow e, na c zele których stoją kapelani w ojskow i, posiadający w stosunku do pod ległych o só b jurysdykcję proboszczow sk ą w myśl art. 7 K onk ord atu m iędzy S tolicą Sw. i R zeczą p o sp o litą Polską zaw artego”13.

O so b n y p aragraf w y m ien ia ł o so b y k tó r e o b e jm o w a ła p arafia w ojsk ow a, za li­ czając d o nich w szystkich szereg o w y ch w ojska sta łe g o z ch w ilą z a liczen ia w stan w yżyw ien ia, n ad term in ow ych , p o d o fic e ró w , r ze m ieśln ik ó w w ojsk ow ych w z a ­ m kn iętych o b o za ch w arow n ych o ra z ork iestra n tó w , w szystkich o fice ró w z a w o ­ dow ych , n a leżą cy ch d o rezerw y arm ii - p o n o w n ie d o słu żb y czyn nej p o w o ła ­ n ych, d u chow n ych w ojsk ow ych (za w o d o w y ch i rezerw y - p o n o w n ie d o służby czynnej p o w o ła n y ch ), u czn ió w -w y ch o w a n k ó w szk ó ł w ojsk ow ych , szk ól m ają­ cych za cel p rzy g o to w a n ie c h ło p c ó w d o za w o d u w o jsk o w eg o , o c h r o n w o jsk o ­ w ych w zam k n iętych o b o z a c h w arow n ych , u czn ió w - ork iestra n tó w . P on a d to p arafia w ojsk ow a ob ejm ow ała: w szystk ich p o w o ła n y ch p o d broń z ok azji m o b i­ lizacji c a łe g o N a ro d u dla o b ro n y R z e c z y p o sp o lite j, inw a lid ó w w o jen n y ch , e m e ­ rytów w ojsk ow ych , w e ter a n ó w „ p o w sta ń ”, którzy znajdu ją się w szp italach w o j­ sk ow ych, em ery tó w w ojsk ow ych p o w o ła n y ch p o n o w n ie d o słu żb y czyn n ej, m ę ż ­ czyzn i k ob iety p ełn ią cy c h ob o w ią zk i w szp italach i za k ła d a ch sanitarnych i ta m że zam ieszku jących , je ń c ó w w o jen n y ch , w ięźn ió w oraz in tern ow an ych p o d cza s w ojny, ro b o tn ik ó w i w o ź n ic e p o cią g n ięty ch d o ja k ich k o lw ie k prac w o ­ jen n y ch p o d cza s w ojn y a znajdu jących się p o za sw ym i parafiam i, u rzęd n ik ów w ojskow ych p ełn ią cy ch o b o w ią zk i w szp ita la ch w ojsk ow ych , w ię zien ia ch , sz k o ­ łach i tw ierd zach , rodzin y w ojsk ow ych słu żących w w ojsk u (żo n a z a m ieszk a ła ze swym m ężem o ra z d zieci m ieszk a ją ce w raz z ro d zica m i, p rzed u k o ń c ze n ie m 21 roku ż y cia )14.

S ta tu s praw ny k a to lic k ie g o d u szp a sterstw a w o jsk o w e g o r eg u lo w a ło tak że r o zp o r z ą d z e n ie p r e ze sa R ad y M in istró w oraz m in istró w spraw w ojsk ow ych , spraw w ew n ętrzn y ch , w yznań religijn ych i o św ie c e n ia p u b licz n e g o w p o sta ci w y d a n e g o 2 6 lis to p a d a 1926 rok u R e g u la m in u S łu żb y D u sz p a ste r stw a W oj­ sk o w e g o 13.

13 D z. U . R. P. z 1926 r., Nr 124, poz. 714. 11 Art. 9 Statutu.

256 KOMUNIKATY [14]

IV. Jurysdykcja b isk u p a polow ego i k apelan ów w ojskowych

Statut duszpasterstw a w ojskow ego w punktach 11-16 określił także upraw nie­ nia jurysdykcyjne kap elan ów w ojskow ych. „Biskup Polow y w ykonuje jurysdykcje w stosun ku do kap elan ów , wszystkich wojskow ych oraz człon k ów ich rodzin religii katolickiej w szystkich obrządków całej arm ii lądowej i marynarki w ojennej R z e ­ czyp osp olitej”46.

W ykładnia upraw nień jurysdykcyjnych zawartych w Statu cie co do biskupa p o ­ lo w eg o i k ap elan ów w ojskow ych nasuw ała niekied y w ątp liw ości i stw arzała m ożli­ w ość nadużyć, zw łaszcza w o d n iesie n iu do M szy Św iętej odpraw ianej poza m iej­ scam i przeznaczonym i na S łu żb ę B ożą. W związku z tym kardynał Pacelli, sek re­ tarz stanu Piusa X I u zn ał za stosow n e przekazać nuncjuszow i apostolsk iem u w P olsce przy p iśm ie z 4 m aja 1934 roku instrukcję określającą d ok ład n ie w łaści­ w o ść biskupa p o lo w e g o i k ap elan ów w ojskowych. Instrukcja ta stanow i przypo­ m n ien ie norm K odeksu Praw a K an on iczn ego z 1917 roku oraz specjalnych zarzą­ dzeń w ydanych w tym p rzed m io cie przez S tolice A p o sto lsk ą 47.

Z arów no z brzm ienia konkordatu jak i ten oru statutu oraz instrukcji kard. Pa- celleg o wynika, że jurysdykcja biskupa p o lo w e g o i k ap elan ów w ojskow ych p o sia ­ dających prawa p rob oszczow sk ie jest jurysdykcja personalną (o so b o w ą ), pon iew aż od n o si się w prost i b ezp o śred n io d o o só b należących do lądow ych i m orskich sił zbrojnych R zeczyp osp olitej P olskiej, a tylko u b oczn ie i p ośred n io d o terytorium , na którym te w ym ien ion e o so b y przebywają na stałe lub tym czasow o. Jurysdykcja ta n ie była terytorialna, gdyż biskup p ołow y nie m iał d iecezji terytorialnej. Jego diecezją była cała Polska i w szystkie m iejscow ości p oza Polską, g d ziek olw iek zn a­ lazło się w ojsko p olsk ie. W ynika to z art. 7 konkordatu, który stan ow ił, że wojska R zeczyp osp olitej korzystać b ęd ą z w yróżn ień , jakich S tolica A p o sto lsk a u d ziela w ojskom , zgod n ie z przep isam i prawa k an oniczn ego. Tym czasem S tolica A p o sto l­ ska zwykła przyznawać bisk up om polow ym i kap elan om w ojskow ym jurysdykcję personalną wraz z od n o śn ą egzem pcją, n ie zwykła n atom iast u d zielać jurysdykcji terytorialnej w ścisłym te g o słow a znaczeniu. W spom niany art. 7 konkordatu o k re­ śla jasn o istotę jurysdykcji przysługującej k ap elan om wojskowym : „W szczeg ó ln o ­ ści kap elan i b ędą posiad ali praw a proboszczow sk ie w stosun ku do w ojskowych i d o ich rodzin i w ykonyw ać b ęd ą czynności sw ego urzęd u k o ścieln eg o pod jurys­ dykcją biskupa p o lo w e g o ” .

W ob ec w ym ienionych w art. 9 statutu o só b biskup p ołow y i kap elan i wojskow i posiadający w ład zę p roboszczow sk ą m ają jurysdykcję zwyczajną; o d n o śn ie innych o só b m ogą m ieć jurysdykcję d elegow an ą przez ordynariusza m iejscow ego lub

46 Art. 10 Statutu

tych, c o zastępują je g o o so b ę. B e z d elegacji m iejscow ego ordynariusza lub je g o za ­ stępcy, p oza w ypadkam i in articu lo vel pericu lo m ortis, je d n e akty jurysdykcji k o ­ ścielnej byłyby n iew ażn e (in valid a), in n e n iegod ziw e (illicita).

Jurysdykcja biskupa p o lo w eg o je st p ersonaln a, a n ie terytorialna w ścisłym te g o słow a znaczeniu. Jest o n w p raw dzie ordynariuszem , ale n ie ordynariuszem m iej­ sca (ordinarius lo ci) p o m yśli kan. 198 C IC i przysługują mu upraw nienia o g ó ln e nad ane przez K odeks Prawa K a n on iczn ego ordynariuszom . N ie przysługują mu natom iast te szczególn e upraw nienia, które praw o k o ścieln e p o w szech n e przyzna­ je w yłączn ie ordynariuszom m iejsc.

K apelan wojskow y n ie m o ż e sp ełn iać czyn ności religijnych w k ościołach n ie ­ wojskow ych b ez uprzedniej zgod y m iejscow ego ordynariusza lub o so b y działającej w je g o im ieniu. M ów i zresztą o tym w yraźnie art. 15 statu tu48. P osiada prawo ud zielan ia chrztu jed yn ie tym d ziecio m , których ojciec lub ow d ow iała m atka n a le ­ żą d o parafii w ojskow ej, p od ległej je g o o p ie c e 49. P onadto kapelan p osiad a w ład zę słuchania sp ow ied zi św iętej w szystkich w ojskow ych i ich rodzin oraz ud zielan ia tym że Sakram entu E ucharystii50.

Sp ow ied ź o só b sp oza w ojska przez kap elan ów w ojskow ych b ez u d zielen ia ju ­ rysdykcji przez w łaściw a m iejscow ą w ład zę k ościeln ą była w zasad zie niew ażna. D la sp ow iadan ia o só b sp oza w ojska zobow iązani byli kap elan i uzyskać jurysdykcję m iejscow ego biskupa lub je g o zastępcy: kurii, dziekana czy proboszcza. Sp ow ied ź przez kap elan ów w ojskow ych o só b n ie pod legających ich jurysdykcji m ogłaby być jed n ak ważna z uw agi na „błąd p ow szech n y” w iernych przystępujących d o sakra­ m en tu pojednania, sto so w n ie d o kan. 209 CIC. W takim wypadku K o śció ł dla d o ­ bra pu blicznego u zu p ełn ia brak jurysdykcji.

W zakresie b łogo sła w ien ia m ałżeń stw kap elan posiadający jurysdykcje pro­ b oszczow sk ą głosi zap ow ied zi m ałżeństw zaw ieranych przez w ojskow ych i ich ro­ dziny (pow ierzon ych je g o o p ie c e ) oraz „legaln ie i w ażn ie b łogosław i związki m ał­ żeń sk ie wojskow ych i ich rodzin, w zględ em których przysługują m u prawa pro­ b oszczow sk ie”51. M o że o n u d zielać delegacji do leg a ln eg o i w a żn eg o b ło g o sła w ie­ nia m ałżeństw na terytorium w yznaczonym m u przez B isk upa P o lo w eg o , w ojsk o­ w ych i ich rodzin, którzy n a leżą d o je g o parafii wojskow ej. Jurysdykcja jednak

48 Na tej podstawie doszło do porozum ienia biskupa polow ego z władzami diecezjal­ nymi, które ostatecznie uregulowało sprawę używania przez armię kościołów niewoj­ skowych. W efekcie w 1928 roku 33 parafie wojskowe korzystały z kościołów diecezjal­ nych. Zob. Wykaz duchowieństwa wojskowego oraz parafii, kościołów i kaplic wojsko­ wych wyznania katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej na 1928 rok, Warszawa 1928.

49 Art. 11 Statutu. 50 Art. 12 Statutu. 51 Art. 13 Statutu.

258 KOMUNIKATY [16]

przyznana kapelan om w ojskow ym , „nie znosi jurysdykcji właściw ych p roboszczów co do w ażności b ło g o sła w ien ia zw iązków m ałżeńskich”52.

K apelan w ojskow y w ażn ie b ło g o sła w ił związki m ałżeń sk ie nie tylko w k ościele wojskow ym , ale i w kościołach n ie należących d o wojska. D la god ziw eg o p o b ło g o ­ sław ienia m ałżeństw a w k o ście le niew ojskow ym m usiał jed n ak up rzednio uzyskać p o zw o len ie m iejscow ego ordynariusza, jeśli ch o d ziło o sta łe spraw ow anie czyn no­ ści kapelańskich, albo m iejscow ego proboszcza, gdy ch o d ziło o p ojed yn cze akty. Gdyby kapelan w ojskow y p ob ło g o sła w ił zw iązek m ałżeński o só b n ie należących do wojska b ez zezw o len ia w łaściw ej w ładzy m iejscow ej, m ałżeń stw o byłoby n ie ­ w ażne.

W ątpliwość, co sąd zić o ślu b ie w ojsk ow ego z panną n ie n ależącą d o rodziny w ojskow ej, rozstrzygnęła autorytatyw nie o d p ow ied ź kardynała sekretarza stanu P acellego z 28 listop ad a 1934 roku, który na zapytanie o w łaściw ość kap elan a w oj­ sk ow ego w takim wypadku odp ow ied ział: affirm ative - na pod staw ie art. 7 konkor­ datu, art. 13 statutu i kan. 451 par. 3 K odeksu Prawa K an on iczn ego53.

B isk u p P olow y J ó z e f G a w lin a rozk azem z 26 m aja 1937 roku p o n o w n ie z o ­ b o w ią za ł d u ch o w ień stw o w o jsk o w e d o ś c isłe g o i sk ru p u la tn eg o p rzestrzeg a n ia p rzep isó w k o ścieln y ch w sp ra w ie w a ż n e g o a systow an ia przy ślu b ach o só b w oj­ skow ych. W zw iązk u z tym p rzy p o m n ia ł, ż e a d m in istratora p arafii w ojskow ej n ie m o żn a uw ażać za p r o b o szc z a m iejsca (p a ro ch u s lo c i) w e w łaściw ym te g o sło w a z n a c ze n iu , który z g o d n ie z kan. 1095 par. 1 za w sze w a żn ie asystuje m a ł­ żeń stw o m tych w szystk ich , którzy na te r e n ie je g o parafii b iorą ślu b , le c z tylko ja k o p ro b o szcza p e r so n a ln e g o , u p ra w n io n e g o d o w a ż n e g o i g o d z iw e g o a systo­ w an ia m a łżeń stw o m o só b w ojsk ow ych p o w ierzo n y ch je g o p ieczy d u szp a ­ stersk iej.

W w yp adk ach , gdy d o adm inistratora parafii w ojskow ej z g łaszały się o sob y w ojskow e n a leżą ce d o innej parafii w ojskow ej, w ted y w in ien był p a m ięta ć, że nie p osiad a w stosu n k u d o nich żadnych up raw nień jurysdykcyjnych i d o w ażn ego asystow ania przy tak ich m ałżeń stw ach w in ien otrzym ać su bstytu cję p ro b o sz­ czow ską o d b isk upa p o lo w e g o , lub w razie n ie m o żn o śc i jej otrzym an ia z e w zg lę­ du na czas i o d le g ło ś ć , z o b o w ią z a n y był zw rócić się d o p ro b o szcza cyw iln ego tej parafii, na te re n ie której m a łżeń stw o m ia ło być b ło g o sła w io n e, c e lem otrzym a­ nia o d n ie g o d elegacji na p iśm ie d o w a ż n eg o asystow ania przy ślu b ie, w ym aga­ nej w myśl kan. 1095 par. 2.

B isk up Polow y zw racał w k oń cu uw agę, że w myśl art. 12 punkt с statu tu, adm i­ nistratorzy parafii w ojskow ych u d zielają prawnej d elegacji innym kap łanom do

52 Uwaga do art. 13 Statutu.

w ażn ego i god ziw ego błogo sła w ien ia m ałżeństw tylko na teren ie swej parafii w oj­ skowej i w o d n iesien iu tylko d o sw oich parafian54.

K apelan w ojskow y posiad ał rów nież w ładzę dokonyw ania ob rzęd ów p o g rzeb o ­ w ych o só b w ojskow ych i ich rodzin d o je g o parafii n ależących“ . W celu u stalenia w łaściw ości kap elan ów w zakresie p ogrzeb ów Biskup P olow y rozkazem z dnia 21 grudnia 1932 roku w ydał sp ecjaln e zarządzen ie w tej spraw ie56.

D o obow iązków kap elana w ojsk ow ego zg o d n ie z art. 16 Statu tu n ależało o św iecen ie religijne sw oich parafian, a w szczególn ości szeregow ych i m ło d o cia ­ nych.

Statut duszpasterstw a w ojsk ow ego uregulow ał także zagad n ien ie liczeb ności k apelanów wyznania k atolick iego. „N a czas pokoju ilo ść k ap elan ów w ojskowych ustala ustaw a o etatach w W ojsku P olskim ”57. B iskupi d iecezjalni obow iązani byli dostarczyć biskupow i p o lo w em u , który m iał praw o w yboru, od p o w ied n ią liczbę kandydatów na stan ow iska kap elań skie58.

W yznaczani na stanow iska k ap elanów wojskow ych m usieli m ieć obyw atelstw o p olsk ie, nieprzekroczony 35 rok życia, przynajmniej trzy lata kapłaństw a, św iad ec­ tw o lekarskie d ob rego zdrow ia i wytrzym ałości fizycznej oraz dobrą o p in ię ordy­ nariusza po myśli kan. 117 C IC 59. M ian ow anie k ap elan ów w ojskow ych n a leża ło do biskupa p o lo w eg o , który p o uzyskaniu w cześniej zgody o d biskupa d iecezjaln ego lub w yższego p rzeło żo n eg o z a k o n n eg o , w ystęp ow ał d o D ep a rta m en tu P erson al­ n eg o M inisterstw a Spraw W ojskowych z w n iosk iem o m ianow an ie. W ydanie sto ­ sow n ego zarządzenia n a le ża ło d o prezyden ta RP. J ed n o cześn ie m inister spraw wojskow ych pow oływ ał kap elan a do służby czynnej, biskup p ołow y zaś daw ał mu m isję kanoniczną i w yznaczał stan ow isk o słu żb ow e60.

Statut określał upraw nienia kap elan ów , charakter instytucji parafii wojskowych i regulow ał pod staw ow e sprawy kom p etencyjne w o b u porządkach prawnych - ko­ ścielnym i wojskowym . P od ległość służbow a kapelanów wojskow ych n ie była je d n o ­ lita. W sprawach stricte wojskow ych, administracyjnych i gospodarczych p od legali o n i bezp ośred n io sw oim d ow ód com w ojskowym z danej formacji. W sprawach reli­ gijnych i duszpasterskich pod legali hierarchicznie kolejnym p rzełożon ym du ch ow ­

54 „Rozkaz Wewnętrzny do Duchowieństwa W ojskowego” 1937, nr 5, s. 42-45. 55 Art. 14 Statutu.

56 „Rozkaz Wewnętrzny do Duchowieństwa W ojskowego” 1932, nr 25 (1. 57 Art. 22 Statutu.

58 Art. 23 Statutu. 59 Art. 24 Statutu.

60 W. J. Wysocki, Organizacja duszpasterstwa wojskowego na czas wojny, w: Kapela­ ni Wrześniowi. Służba duszpasterska w Wojsku Polskim w 1939 r. Dokumenty, relacje, opracowania. Praca zb. pod red. W. J. W ysockiego, Warszawa 2001, s. 28.

260 KOMUNIKATY [18]

nym. W sprawach zaś dyscyplinarnych - „kom petencji łącznej”, ch oć ostateczn ie w tych kw estiach przesądzał biskup p ołow y p o p orozum ien iu z zainteresow anym dow ódcą w ojskowym i b ezp ośred n im p rzełożon ym duchow nym kap elan a61.

V. Struktura organ izacyjn a korpu su kap elan ów wojskowych

K orpus k ap elanów w ojskow ych zorganizow any był hierarchicznie i paralelnie d o stop ni wojskowych: k ap elan , starszy k ap elan , proboszcz, d ziek an , dziek an g e­ neralny, bisk u p połowy. S top n ie - tytuły te były ok reślon e w d ek recie N a czeln eg o W odza z 8 sierpnia 1922 roku62. W 1928 roku na 128 etatów k atolick iego duszpa­ sterstw a w ojsk ow ego 95 było obsadzonych. W latach 1933-1934 bp J ó z e f G aw lina d ok on ał szeregu zm ian personalnych, zw alniając kapelan ów , którzy wkroczyli w w iek em erytalny oraz takich, którzy n ie w p ełn i spraw dzili się w w arunkach słu ż­ by wojskow ej. D o służby zaw odow ej najchętniej przyjm ow ał księży, którzy n ie ukończyli 33 roku życia, ja k o najbardziej odpornych na trudy życia żołn iersk iego. D b a ł o p o d n iesien ie liczby k ap elan ów rezerwy armii gotow ych d o m obilizacji. W sierpniu 1939 roku w arm ii polsk iej służyło 101 kap elan ów zaw odow ych; kap e­ lanów rezerw y b yło o k o ło dw ustu63.

N a c zele duszpasterstw a w ojsk ow ego w okręgach wojskow ych stali dziekani; b yło ich d ziesięć, tyle ile okręgów korpu su . M arynarka w ojenn a m iała od ręb n ego d ziekana, później tak że K O P64. N iższą strukturą w dekanacie była p arafia - d iece­ zja w ojskow a liczyła ich 75“ .

L iczbę kap elan ów na czas w ojn y określał „plan m obilizacyjny” w ojskow ych p o ­ woływ anych p od broń. K sięża przezn aczen i w wypadku m obilizacji d o służby dusz­ pasterskiej, n ależeli d o grupy kap elan ów rezerwy armii; w szyscy inni zaliczali się d o p o sp o liteg o ruszenia, z w o ła n e g o dla obrony R zeczyp osp olitej. Ordynariusz, mając na uw adze dob ro parafii, w inien w ykazać tych kap łanów , którzy na w ypadek m obilizacji w inni p o zo sta ć na swych stan ow iskach66. Każdy ordynariusz i p rzeło żo ­ ny zakonny w inien co dw a lata w yznaczać k apłanów z e swojej d iecezji lub zgrom a­

61 Tamże, s. 27.

62 M. Mrówczyński, Regulacja prawna duszpasterstwa wojskowego w Polsce. Stan obecny na tle stanu prawnego od konkordatu z 1925 roku, „Acta Universitatis Nicolai Copernici” 1996, z. 307, s. 110.

63 J. Odziemkowski, Służba duszpasterska, s. 79-80. W armii przetrwała także do dziś instytucja tzw. kapelanów pomocniczych. Stanowili oni grupę cywilnych pracowni­ ków kontraktowych, zależną pod względem duszpasterstwa wojskowego od biskupa po- lowego.

64 Z. Kępa, Kapelani formacji granicznych II Rzeczypospolitej Polskiej, „Problemy ochrony granic”, 1998, nr 7, s. 130.

65 W. J. Wysocki, dz. cyt., s. 27. 66 Art. 26 Statutu.

dzenia, którzy na w ypadek w ojny z aliczen i b ęd ą d o rezerw y arm ii67. Z chw ilą m o b i­ lizacji wszyscy kap elan i, należący d o rezerw y armii oraz w szyscy d u ch ow n i katolic­ cy p ow ołan i d o służby sanitarnej pod legają jurysdykcji biskupa p o lo w e g o 68.

W 1937 roku uk azało się o sta tn ie przed w ybuchem w ojny rozp orząd zen ie regu­ lujące sytuację k apelanów w ojskow ych. N a pod staw ie dekretu prezyd en ta R P z 12 m arca 1937 roku o słu ż b ie wojskow ej oficerów , d u ch ow ień stw o w ojskow e otrzym a­ ło stop n ie oficersk ie. Z g o d n ie z d ek retem oficerów m ianow ał na p o szc zeg ó ln e sto p n ie p od czas pok oju p rezyden t R P na w n io sek m inistra spraw wojskow ych, a w czasie wojny n aczelny w ód z69.

K apelani prow adzili także p o słu g ę duszpasterską w wojskow ych zak ład ach leczn iczych 70 oraz w w ięzien n ictw ie w ojskow ym 71. 1 czerw ca 1923 roku Kuria P o lo ­ w a W ojsk Polskich ob jęła także zarząd nad 15 cm en tarzam i garnizon ow ym i12.

VI. D u szp a sterstw o w ojskow e w yznań n iek atolick ich

W o k resie m iędzyw ojennym m niejszości narodow e stan ow iły o k o ło 30% lud­ n o ści Polski. Statystyka n arodow ościow a arm ii pokryw ała się w ogóln ych zarysach z w yznaniow ą. P odział odbyw ających słu żb ę w ojskow ą w ed łu g w yznania przed sta­ w iał się następująco:

W yznanie L iczba w 1923 roku L iczba w 1926 roku R zym sk okatolickie 127 744 166 615 G reck ok atolick ie 18 735 17 793 Praw osław ne 20 372 27277 M ojżeszow e 15 504 12 069 E w an gelick ie 3 284 5 000 M a h o m eta n ie 21 44 In n e 288 644

Polska jak o pierw sza z państw odradzających się p o I w ojn ie św iatow ej w p ro­ w adziła d o w ojska służbę duszpasterską dla w szystkich w yznań. M in ister Spraw W ojskowych gen. J ó z e f L eśn iew sk i p od p isał 28 czerw ca 1919 roku rozkaz o utw

o-67 Art. 27 Statutu. Kapelani ci winni odpowiadać warunkom wymaganym od kapela­ nów w czasie pokoju (art. 28).

68 Art. 30 Statutu.

69 D z. U . R. P. z 1937, Nr 20, poz. 129, art. 2. Por. Т. В (hm, Z dziejów naczelnych władz wojskowych II Rzeczypospolitej. Organizacja i kom petencje Ministerstwa Spraw Wojskowych w latach 1918-1939, Warszawa 1994, s. 212.

70 7 X I 1931 roku minister spraw wojskowych zatwierdził regulamin służby zdrowia w woj­ skowych zakładach leczniczych - por. J. Odziemkowski, B. Spychała, dz. cyt., s. 146-147.

71 Była to praca wymagająca wyjątkowego taktu i wyczucia - tamże, s. 147-149. 72 Tamże, s. 71-72.

262 KOMUNIKATY [20]

rżeniu Sekcji Religijno-W yznaniow ej w ło n ie D ep artam en tu I M obilizacyjn o-O r­ ganizacyjnego. P osiadała o n a 5 referatów wyznań: praw osław ny, m ojżeszow y, ew angelicki, m ariawicki i m ahom etański. P od legała bezp o śred n io M inistrow i Spraw W ojskowych73.

W sierpniu 1921 roku w m iejsce dotychczasow ej Sekcji u tw orzon o W ydział Wy­ zn ań N iek atolick ich , w którym funkcjonow ały G łów ne U rzęd y D u szp astersk ie w y­ znań: ew an gelick o-au gsb u rsk iego, ew angelick o-reform ow an ego, m ojżeszow ego i p raw osław nego. N a c ze le duszpasterstw a w ojskow ego p oszczególn ych wyznań stali n aczeln i kapelani: dla w yznań ew angelickich - seniorzy, dla praw osław nego - protoprezb iter, m o jżeszow ego - n aczeln y rab in74.

Z g o d n ie z dekretem N a c ze ln e g o W odza z 1922 roku d u ch ow ień stw u n iek a to ­ lickiem u przysługiwały następ u jące nazwy stop n i75:

S top ień półk ow nik pod półkow nik major kapitan

E w an gelick ie sen ior

p rob oszcz D O K starszy kap elan kap elan P raw osław n e protoprezb iter dziek an przy D O K starszy kapelan kapelan M ojżeszow e n aczeln y rabin st. rabin I klasy st. rabin II klasy rabin

D u szp asterstw o w ojsk ow e w yznań niekatolickich dysp on ow ało łączn ie 35 eta ­ tami: p raw osław ne 17, m o jżeszo w e 9 i ew an gelick ie 9 etatam i. W yznanie m aho- m etań sk ie obsługiw ał m u łła p om ocn iczy zatrudniony na etacie lo tn eg o kapelana. Przyjęto zasadę, że k ap elan ów wojskow ych m ogą m ieć tylko te w yznania, które mają co najm niej 3 tysiące w iernych w siłach zbrojnych. L iczba k ap elan ów (wraz z p om ocniczym i) dla w yznania rzym sk okatolick iego i g reck ok atolick iego w ynosiła ok. 190-20076.

1 czerw ca 1927 roku W ydział W yznań N iekatolickich otrzym ał n azw ę B iura W yznań N iek atolick ich M in isterstw a Spraw W ojskowych. N a je g o c zele stał sz e f zatrudniony na eta cie gen erała. W m iejsce istniejących o d 1919 roku G łów nych W ojskowych U rzęd ó w D u szpasterskich utw orzono w ydziały w yznan iow e, których p o d leg ło ść i zakres ob ow iązk ów były takie sam e jak rozw iązanych u rzęd ów 77. W reszcie 15 lu tego 1935 roku rozkaz M inisterstw a Spraw W ojskowych zm ien ił n a ­ zw ę B iura W yznań N iek atolickich M SW ojsk. n a B iuro W yznań N iek atolick ich , zaś

73 „Dziennik Rozkazów Wojskowych” nr 71 z 28 V I 11919 r.

74 Т. В (hm, Organizacja wojskowej służby duszpasterskiej wyznań niekatolickich w II Reczypospolitej, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1993, nr 4, s. 50.

75 „Dziennik Rozkazów Ministra Spraw Wojskowych” nr 32 z 8 VIII 1922 r. 76 J. Odziemkowski, Służba duszpasterska, s. 108; J. Odziemkowski, B. Spychała, dz. cyt., s. 194.

G łó w n e U rzęd y D u szp astersk ie zm ieniły nazw y na G łó w n e W ojskow e U rzęd y D u szpasterskie. W tym stan ie B iuro W yznań N iekatolick ich przetrw ało do w ybu­ chu wojny78.

K ażd ego roku dow ódcy je d n o ste k wojskow ych otrzym ywali przygotow any p rzez W ydział W yznań N iek atolick ich (n a stęp n ie B iu ro) kalendarz św iąt wyznań, razem ze w skazów kam i co do stosow an ia zw oln ień ze służby. O pracow ane zostały o d ręb n e teksty roty przysięgi dla: chrześcijan w szystkich obrządków , n iech rześci­ jan o p rócz m uzułm anów , ew angelicznych chrześcijan oraz baptystów i sekt p o ­ krewnych, b ezw yzn aniow ców (niew ierzących). Tekst zasadniczy, wym ieniający obow iązki żołn ierza, pozostaw ał b ez zm ian, różn ice p o leg a ły na zm ian ie pierw ­ szych i ostatnich słów roty przysięgi, przywołujących im ię B o ż e. Przysięgę odbiera­ li kap elan i danych w yznań, a o d niew ierzących i żołn ierzy, którzy n ie m ieli kap ela­ n a sw ego wyznania w wojsku - dow ód cy jed n o stk i79.

R ozk az M inistra Spraw W ojskow ych z 23 m aja 1924 roku zezw alał na w cielan ie członk ów sekt do b atalionów sanitarnych. Prawa człon k ów zw iązków w yznan io­ w ych d o służby b ez broni p otw ierd ziło zarządzenie M inisterstw a Spraw W ojsko­ w ych z maja 1936 roku. M ożn a ich było an gażow ać tylko d o czyszczenia, seg reg o ­ w an ia i konserw acji broni oraz jej p rezen tow an ia80.

K apelan i w szystkich w yznań sk ładali naczelnym kap elan om m iesięcz n e i kwar­ taln e spraw ozdania ze sw oich p o słu g duszpasterskich. O b ok spraw dotyczących służby duszpasterskiej w ie le m iejsca zajm ow ał w nich op is ob ch o d ó w św iąt naro­ dow ych i w ojskow ych, w ygłaszanych kazań i p ogad an ek , przeb iegu kontaktów z d ow ód cam i jed n o stek i od d ziałów . N a czeln i kap elan i składali na ręce szefa W y­ d ziału W yznań N iek atolick ich (później B iura) spraw ozdania roczne zaw ierające zsu m ow an ie inform acji napływających o d kap elan ów , aktualną o b sa d ę stanow isk, o c e n ę pracy duszpasterskiej, wychow aw czej oraz n ap otk an e trudn ości81.

V II. O rgan izacja d u szp a sterstw a w ojskow ego n a c za s wojny

Przygotow ania służb duszpasterskich d o funkcjonow ania w w arunkach wojny rozp oczęły się w k rótce p o zaw arciu p ok oju z R osją. Z w eryfik ow ano kadrę k ap ela­ n ó w doprow adzając d o w yod ręb n ien ia grupy k ap elan ów rezerwy.

W latach 1922-1923 w p o ro zu m ien iu z Kurią B isk upią i W ydziałem W yznań N iek atolick ich , przygotow ało M in isterstw o Spraw W ojskowych organ izację stru k ­

78 Т. В (hm, Organizacja wojskowej służby duszpasterskiej, s. 55-56.

79 Т. В (hm, Organizacja wojskowej służby duszpasterskiej, s. 52-53; J. Odziemkow­ ski, B. Spychała, dz. cyt., s. 195-197.

80 J. Odziemkowski, Służba duszpasterska, s. 111-112. 81 Tamże, s. 114.