Wodociągi i kanały miejskie.
(D alszy ciąg.)Kazim ierz
(pod K rakowem). Nie mając dostatecznej ilości w od y na potrzeb y domowe, a zw ła szcza do w y w a r u piwa, dającego zarobek wielu rodzinom, mieszczanie przyszli do przekonania, że wypadnie taniej zaprowadzić w odociąg, niż utrzym yw ać stale konie do w o że n ia wody. Jakoż przeprowadzili w o d ę zZ akazim irki (stare koryto W isły, istniejące obok now ego, sztucznie pod miastem urządzonego), wznieśli niezbędne budowle w o d ocią go w e pomiędzy bramami S kaw ińską i W ielick ą i p rzy stąpili do połączeń z tym w odociągiem domów p ryw atn ych rurami pod- ziemnemi. Jednocześnie zw rócili się do króla Z ygm unta I z prośbą, by roboty te zatwierdził. P rzyw ilejem z dnia 27 marca 1533 roku król w imieniu własnym i następ ców sw oich przychylił się do prośby miesz czan i wszelkich dochodów z w odociągu zrzekł się na rzecz miasta.(P r zy p . V.)
Przyrwilej królew ski nosi datę 1533 roku, w odociąg zaś, jak z a znaczyliśmy, w ybudow an o w cześniej; byd on cz y n n y 'p rz e d rokiem 1527, w te d y bowiem już rada miejska na posiedzeniu cln. 23 marca uchw a liła, że członkow ie jej mają prawo, o ile zechcą, własnym kosztem przeprowadzić rury do domów sw oich i k orzystać z w'ody bezpłatnie. G dj’b y dom taki drogą spadku lub sprzedaży? przeszedł kiedy na włas ność osoby, w radzie miejskiej nie zasiadającej, natenczas n o w y w łaś ciciel obowiązany? będzie płacić rocznie 4 grosze, bądź też połączenie z wodociągiem przerwać; 56)
„Sp ectabiles et famati domini proconsul et consules... vnanimi voto concludendo edixerunt et decreuerunt, quod exnunc temporibus perpetuis in posterům cuilibet consulum huius ciuitatis antiquo et resi denti liberum esse debet, vt cannale wlgariter ru rą dictum in domum suam suis proprijs impensis, quandocunque voluerit, potens erit indu- cere et sibi id erigere eoque vti libere sine vlla contribucione tamquam proprio, temporibus dumtaxat vite sue et seu in domo sua eadem, in
W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE JSK IE . 9 5
quam illud induxerit, manserit, aut manere voluerit solus per se et in p ersona sua. Cum vero, v t omnes mortales sumus, aliquem mori con- tigerit, siue eciam si aliquis domum eandem suam, in quam canale in duxerit, vendere voluerit et vendiderit, extunc ipsi su cc ess ores seu do- mus eiusdem possessores, si n o n fuerint in officio consulari antiquo aut residenti, et nichilominus cannale prefatum in eadein domo conseruare voluerint, ex eodem ad pretorium huius ciuitatis pro fisco ciuili quatuor grossos singulis annis soluere debebunt, quod tandem ex eodem censu domini consules expensis ciuilibus reformare tenebuntur in euum. Qui- cumque autem huiusmodi censum quatuor grossorum annuum soluere recusauerit, eo facto cannale ipsum in domo prefata destrui et annihilari debebit...“
Lustratorow ie z roku 1660 zapisali57): „A q u ae ductus. Przed przy- sciem N ieprzyiaciela do Miasta były R u r y w Mieyscie Kazimierzu, kto- remy z daleka W o d e do Rjm ku ad communem usum prow adzono. T e raz że te R u ry ze p sow ane y magnum sumptum potrzebuią, opowiedały M ieszczanie.“
Przypis V.
S i g i s m u n d u s I r e x P o l o n i a e a q u a e d u c - t u m a c i v i b u s C a s i m i r i e n s i b u s e x t r u c t u m e i s d e m c i v i - bus a s c r i b i t . 5S)( Cracoviae, d. 27 m. Martii, 1533.)
In nomine Domini amen... nos Sigismundus Dei gratia rex Poloniae... manifestum facimus tenore praesentium, quibus expedit, vniuersis, praesentibus et futuris, harum notitiam habituris, quia cum ciues ciuitatis nostrae Kazimirz, apud Cracouiam sittae, nobis décla rassent, quod ipsi animaduertentes, se cum ad alios domesticos vsus et necessitates suas, tum maxime ad concinnandum et co- quendum cereuisiam, qua m agna pars hominum illic rem suam fa- miliarem et victum sibi querit, aquae penuria premi, ita, v t ad sin- gulas cocturas illam v e l precio comparare vel propter eius vec- turam equos continuo alere et fouere magno impendio fuissent as- tricti, volentesque se ab hac penuria et necessitate liberare, con- struxerint et locauerint suis proprijs impensis et viribus aquae- ductum et canalia super fluuio dicto Zakazimirka, cuius alueo V i stula quondam extra muros eiusdem ciuitatis nostrae Kazimirz fluebat, illicque etiam aedificium pro eodem aquaeductu et canna- libus necessarium inter valuas Skauinensem et W ieliciensem ere- xerint, vn de aqua ipsa ex praefato fluuio Zakazimirka in eundem aquaeductum et cannalia perducta, ad quaslibet domos meatu sub- terraneo deriuari ac duci commode et vnicuique pro suo modulo subministrari possit, supplicassentque nobis, vt hanc constructio- nem et locationem praedicti aquaeductus et cannalium ratam et gratam habere atque confirmare, eundeinque aquaeductum et can nalia v n a cum eorum prouentu ipsis illique ciuitati nostrae Ka- zimiriensi ascribere perpetuo, annectere et incorporare de beni- gnitate nostra regia dignaremur: nos conditionis eiusdem ciuitatis nostrae Kazimiriensis non ignari, memoria repetentes plurima damna,
quae eius incolae propter aquae defectum ex crebris incendiorum casibus iam prídem acceperunt, considerantesque eum ipsum aquae- ductum nedum vsui et commoditati illorum, se d etiam securitati ipsorum plurimum ćonducibilem esse, ac studium et sollicitudinem eorundem ciuium in assequendo et proprijs eorum sumptibus con- struendo hoc opere aquaeductus tam vtili, quani necessario co- mendantes, illis idem opus aquaeductus in loco praedicto con- structum et locatum atque cannalia ex illo ad domos coctorum cereuisiae et aliorum ciuium deriuata et ducta, quo aquae illic c o pia tam vsibus ipsorum ceruisiae coctorum, quam aliorum incola- rum eiusdem ciuitatis esset afluentior et accomodatior, eiusque constructionem et erection em absque nostro consensu factam, per- inde illis confirmauimus ac in illam consensimus consentimusque harum serie litterarum, acsi ad illam a principio consensus noster regius accessisset. V t autem ipse aquaeductus cum suis aedificijs, structuris et canalibus pro rata rerum et temporum futurorum commodius manuteneri, conseruari ac reparari et impensa com munis ex publico erario in illo insumenda et insumpta sarciri ali- qua in parte eidern ciuitati nostrae Kazim iriensi praedictae possit, eundem aquaeductum cum suis canalibus ex illo deriuatis, ac de- riuandis et omnem totumque prouentum seu censum ac redditum ex eodem aquaeductu et cannalibus soluendum ac percipiendum, nihil prorsus nobis et successoribus nostris ex eo reseruando, praedictae ciuitati nostrae Kazim iriensi ex speciali g ratia nostra ascripsimus, prout ascribimus ac alijs eius prouentibus communi- bus ciuilibus adiungimus et incorporamus, per ipsos consules et ciues modernos et pro tempore existentes cum omni iure, dorni- nio et proprietate tenendum, habendum, vtifruendum, quieteque et pacifice sine cuiusuis impedimento possidendum et ad vtilitatem et commodum reipublicae illius ciuitatis nostrae conuertendum, prout ipsis eius consulibus et ciuibus melius et vtilius visum fue- rit expedire. Cuiusquidem aquaeductus et cannalium p rocon sul et consules moderni et pro tem pore existentes eiusdem ciuitatis n o strae Kazimiriensis administrandi ac prouentus omnes et singulos seu census et redditus ex illo prouenturos colligendi et percipiendi, illosque ad vsus et necessitates reipublicae eiusdem ciuitatis nostrae dispensandi praecipuam curam et potestatem habebunt perpetuis temporibus et in euum.
Krośno.
(P r z y ujściu L ub ató w ki do Wisłoka). P o dwukrotnjon p o ża rze — w latach 1427 i 1460— k tó r y zniszczj'} większą część miasta, w roku 1461, za przjrwilejem Kazimierza Jagiellończyka, p rzep ro w a dzono w o d ę do miasta rurami. W o d ę p row ad zon o oczj^wiście z rzeki, król bowiem zastrzega, aby się to działo bez uszczerbku dla m łynów królew skich, co gdybjr się stało, mieszczanie obow iązani byliby szkody naprawić.W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE JSK IE . 97 P r z y p is . V I. P r z y w i l e j na w o d o c i ą g i w K r o ś n i e . 35)
(w N M. K o rc zy n ie , d. 12 grudnia 1461 r.)
In nomine Domini Am en. A d perpetuám rei memoriam. Quia gestis sub tempore versantibus, ne a memoria décidant, sagax ho- mini condicio stili artificio et testium annotacione assolet subve- nire, proinde Nos Kazimirus dei gracia R e x Polonie ne cnon terra- rum Cracouie, Sandomirie, Siradie, Lancicie, Cuj^avie, Magnus dux Lithwanie, Russie Prussieque dominus et heres etc. significamus tenore presencium, quibus expedit universis, tam presentibus quam futuris, harum noticiam habituris: quomodo volentes opidi nostri Croszno condicionem facere meliorem illudque amplificare et in uberiora commoda conducere cupientes, providis ac circumspectis Magistrocivium, Consulibus, ac Civibus opidi nostri memorati mo- dernis seu alijs in futurum pro tempore existentibus, cannalia aque ibidem per concavitates subterraneas ducende in ipso opido n o stro Croszn o pro eiusdem usu, necessitate amplificacioneque et uberiori comoditate parandi, faciendi, construendi et erigendi, n e c non aquas quascunque pro ipsis canalibus iuxta necessitatis exi- genciam undecunque locorum sine tarnen preiudicio et gravam ine nostrorum ibidem molendinorum, quocumque arte ducendi et tra- hendi. Eadem quoque postquam in aliqua sui parte forent rupta v e l destructa reparandi et instaurandi more civitatum et opido- rum alioriim R e g n i nostri dedimus, conc(es)simus, damusque concedimus, conferimus et largimur plenam et omnimodam tenore presencium facultatem .et irrevocabilem liberta (tem perpetu)is tem- poribus duraturam. Harum quibus sigillum nostrum presentibus est subappensum testimonio literarum. Actum in Noueciuitatis Conven- cione Sabbatho post festum Concepcionis Marie virginis gloriosis- sime anno domini millesimo quadringentesimo sexagesim o primo, presentibus ibidem R e v e re n d is in Christo patribus dominis Johanne W ladislauien si et R e g n i Polonie Cancellario, A n d r e a Poznaniensi, Johanne Chelm ensi Episcopis, n e cn o n Magnificis et Gen erosis Jo- hanne, de T hanczin Castellano Cracouiensi, L u c a de G orka P o z n a niensi, Johanne de P y lc z a Cracouiensi, Stanislao de O stro rog Ca- lischiensi, Derslao de R ith w y an i Sandomiriensi, Sandiuogio de La- sze n ycze Siradiensi, Petro de O p p o ro w Lanciciensi, A n d r e a Odro- w o n sz de S p r o w a Leop oliensi et Capitaneo Russie, Hriczkone de Pom orzan y Podolie Palatinis, Petro de G a y Calischiensi, H yn cza de R o g o w Sandomiriensi, Johanne de C a ly n o w a Siradiensi, Thoma* de Sobotha Lanciciensi, P etro de C u row Lublinensi, Dobeslao K m yth a de V y s z n y c z e Voynj^czensi Castellanis et alijs quam plu- ribus testibus circa premissa. Datum per manus R e v e r e n d i patris domini Johannis de B rzesze utriusque iuris doctoris, Electi Eccle- sie Cracouiensis et R e g n i P olonie Vicecancellarij, nobis sincere dilecti.
Krzemieniec.
(Zamek). Z opisu, podanego w r. 1542 przez lustra tora L w a T js z k ie w ic z a , okazuje się, że zamek krzemieniecki, po ło żo n y na stromej 'górze, od stron y miasta niedostępnej, na takiej w ysokości, że strzała, z dołu wj^puszczona, nie mogła go dosięgnąć, był opatrzony w w o d ę przez starostę F a lcz ew sk iego , którj? kazał porobić drew niane rjm ny, smołą wylane; przez te ryn n y woda przechodziła do wielkiej skrzyni murowanej, drzew em wyłożonej i smołą w ylanej. 59)Lublin.
Na widoku Lublina, 60) podanj^m w dziele Jerzego B raun a р. n.: „Theatrum praecipuarum totius mundi urbium“ z r. 1618, N-rem trzecim (3) oznaczona „Officina aquaeductus et canalium sursum aquam proerr.ens“ (B udynek w o d ocią gó w i kanałów, cisnący w o d ę do góry). Podług Balińskiego i Lipińskiego 61) w o d ocią g w Lublinie, dostarczający miastu „ w y b o r n e j “ w o d y z rzeki Bystrzj^cy *) i źródeł przy niej bie żących, zb udow any był za Z ygm unta I w roku 1535. Inne, pew niejsze — dodajmy — źródła cofają tę datę o wiele lat wstecz. Mianowicie w „ R e y e str ze lustratorskim W o je w ó d z tw a L ub elskiego 1570 r o k u “ c z y tamy: 62) „R u ry . Mieszczanie wiodą w o d ę p rzek o p ą z rzeki Bistrziczi kostem niemalim na pulmilie, w z ią w sz y j?ą od miasta stawu W rothkow - skiego, na ktorej Ruraus sbudowanj? y ruramy w o d a do miasta przi- chodzy. T h a p rzek o p a isz za przichodzeniem w od gw altow nich s gor często się targa, thedi wielki naklad na naprawę g ro b lie y v n ie y bicz muszj?, iakosz tho R e gestram y pokazano, isz w przeszlem roku Rurmistrz, Grabarz y popraw a g ro b lie y kostuie fl. 577 gr. 26 dn. 9 .“ — Dochód z w o d y biorą mieszczanie: „ T h e n požitek— czytamy dalej w tymże „ r e je str ze “ lustratorskim— mieszczanie na Rathusz bierzą, (y ) pokazali p r z y wilej? Casimiri R e g is de data 1471 super facułtatem in ciuitate Lubli- nensi canalia faciendi et parandi et aquam de fluvio Bistrzicza sub muros Ciuitatis eiusdem trahendi et clucendi... Pokazali drugi p rzy w ile y Serenissimi R e g is Sigismundi de data 1536 super deductione aquae per cannas et fistulas de fluvio Bistrzicza a villa W r o t h k o w .“T a k teclj? datę zaprow adzenia w o d o c ią g ó w w Lublinie możemy posunąć do roku 1471. Sam jedn ak przywilej króla Kazim ierza nie do w odzi istnienia w odociągu, gdj?ż miasto mogło z nadania nie korzystać, jak się to niekiedy zdarzało. W Lub linie wszakże tak nie było. P r z e ciwnie, posiadamj? w skazów kę, że wodę sp ro w adz o n o rurami do miasta je sz c ze wcześniej, gdyż oto w roku 1453 Piotr, w ó jt z Kraśnika, daje szpitalowi św. Ducha w Lublinie dwa łanj? pola „n a r u r a c h “ . Jest to najwcześniejsza, znana dotąd, data w o d ocią ó w lubelskich.
Z późniejszjfch czasów marry kilka wzmianek: w r. 1506 w piątek przed św. W a le n ty m „radni lub elscy w zględem porobienia k anałó w w temże mieście z majstrem Janem i j e g o to w a r z js z e m Łukaszem C zy- ryszką czynią kontrakt“ ; w e środę po ścięciu św. Jana roku 1 5 1 4 ten sam może „Jan magister k anałó w i w o d o c ią g ó w “ obow iązuje się wy- k o n a ć w mieście Lublinie w odociągi w miejscach w y zn a czo n y ch tak, ażeby wod)?, ile potrzeba będzie, d ostarczyć m ogły. W 1531 roku
*1 B u ry — n azw a p rzed m ieścia L u blina nad B y strzy cą p o c h o d z i w łaśnie o d w o d o c ią g ó w , tam n iegd yś u rzą d zon ych .
W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE JSK IE . 99 w K rakow ie, w e w to re k p rz e d św. Jadwigą, król Z y g m u n t orzeka, że pp. B rygitk i nie mają p raw a wzbronić L ub linow i w ystaw ien ia bleku i prow adzenia kanałów na gru n cie miejskim 63). Istnieje w res zcie p rzy wilej króla Zjrgmunta z r. 1536 ( 1 531 ) *), z e z w a la ją c y na prow adzenie
w o d y z rzeki B y s t r z y c y od w si W ro tk o w a .
W Lus trący i w o je w ó d z tw a L u b e lsk ie go z roku 1564 zapisano: 64) „R u rn e albo w odne. W y b ie ra ią od k a żd e g o w a r u p er gr. 3. Item a T o n n a mellis ad braxa. data per gr. 2, kthore m oże szaczo w acz we- dlia R e g e s tr u R athussn ego A n n i 1564 citra vitra ad mrc. 100. P o k a zali p. R aicze P rziw iliey Se ren issim i R e g i s S ig ism u n d i de data 1531 admission, aquae ductus per canas de fluuio B istrzicza a villa W r o d k o w ad ciuitatem sumptu et impensis Ciuitatis (z zastrzeżeniem , że i w p r zy szłości, na w ie c zn e czasy, miasto ma u trzym yw ać i naprawiać r u ry kosztem własnym)... Item S t a w drugi za zid y in fluuio C zech o w ka, kto- rego dla M łyna sz lod ow e g o, k tó ry na nym yesth , spusczacz besz sz k o d y nyem oze y dla R u r z a m k o w y c h(Z tego widać, skąd czerpał wodę w o d o c ią g zam kowy).
W latach późn iejszych d och ód z opłaty za w odę w zrósł i w p o czątku X V I I w iek u w yno s ił około 250 złotych rocznie (w roku 1602 np. 242 zł.) 65), później, g d y dochód z tego źródła zaczął się zmniej szać, a napraw a rur rok ro czn ie w ym agała zn aczn ych nakładów, opłatę za w odę podniesiono: 66) „ C i co piwa w arzą y miod w samym mieście, płacą annuatim od wodj? Miastu pr. gr. 6 ex ratione iz PP. Miesczanie w ielki naklad w każdym roku na p o p raw ę rur podeimuią. T e n p r o w e n t Miastu n a l e ż y u igo re Priuilegij Casimiri R e g is in anno 14 7 1. Naco subsecuta posterior Confirmatio p er Serenissim um Sigismundum d. d. V iln a e 21 April. A n . 1536. Z tego Rurmurzu płacą c zyn sz do Špitala S. Ducha po gr. 6, a to w z ględ em grontu, przez który w odę tę p row ad zą.“ Z tego widzimy, że przyw ilej króla Z y g m u n ta z roku 1535, k tóry Baliński i Lipiński uważają za pierwotny, zawierał tylko p o tw ierdzenie nadania dochodów z w o d y przez króla K azim ierz a w roku 1471 na rzecz miasta.
W o d o c ią g i lubelskie, popsute podczas w o je n w drugiej połow ie X V I I wieku, nie b y ły już o d b u d o w a n e . 60)
LWÓW. W księgach miejskich pod rokiem 1413 znajdujem y p o m iędz y wydatkami: „R eg estru m m a g is tr i canalium. W asserleyter. Domini consulares conuenerun t ductores aquarum annuatim pr. V I sxg. ita tamen, quod ołlas omneś et canalia pro eadem duccione aque spec- tancia debent persoluere et alia pertin encia ipsis ministrare... Eisdem dati sunt X L gr., qui fecerant centum canalia et aliud centum debent eciam conficere pro X L gr... Data est 1 sxg. pro aruina ad canalia... Dati sunt X II gr. pro vn o robore alias trom ad c an alia“ ... etc.; w roku 1414: „Dati sunt Jeorgio G o e b e l L X X X gr. procan alibus ligneis.“ 67) — Zatem miasto w roku 1413 zgodziło majstrów do b u d ow y w odocią gów, zo b o w iązaw s zy się płacić im rocznie po sześć kop g ro s z y i do *) L ustracya z г. 1Ь64 k ładzie p rzyw ilej Zygm u nta p o d rok iem 1531, lu- stracya zaś z roku 1570—p o d ro k iem 1536.
starczać im niezbędnych materyałów; roboty trw ały j e s z c z e w roku następnym.
Zim orowicz 68) pisze, że rurmistrzów sprow adzono dopiero w roku 1414. W ła ś ciw ie z urzędem m agister canalium sp oty k am y się w e L w o w ie je sz c ze wcześniej, mianowicie w latach 1406— 1409, o ile jednak m ożn a w n osić z rachunków , w zakres c z y n n o ś c i'j e g o w chodziły w ted y tylko dozór i naprawa studzien miejskich 67), chociaż z notât tego ż sa m ego Zim orowicza wynika, że L w ó w w tym że czasie posiadał już w od ociągi i że roboty, za p o czątk o w a n e w 14x3 roku, zm ierzały ku rozszerzeniu sieci rur, zaprow adzon ych w roku 1407 przez Sztechera. Zim orowicz 69) pisze mianow icie pod rokiem 1407: „P e tru s Stecher, aedilis urbanus, fontem ex agro hospitalis s. Spiritus primus intra moe- nia tubis figlinis induxit.“
W o d o c ią g i z lat 1407— 14 13 u legły zap ew ne z czasem zniszczeniu, g d y ż w 150 lat później b o gaty mieszczanin lwowski, ormianin Iwaszko, chcąc zostawić po sobie dobrą pamięć i zasłu żyć na w dzięczność u p o tomności, postanowił własnym nakładem sprowadzić w odę do miasta. K r ó l Z y gmunt August, przywilejem, datow anym z Lublina dn. 3 marca 1568 roku (Przyp. VII), p rzy c h y la się do p ro ś b y chętnego do ofiar obywatela, pozw ala naw e t przeprowadzić kanały pod zamkiem, w o d ę zaś brać, skąd będzie dogodniej, i rury do domów miejskich zakładać.
Z tego to zapew ne czasu pochodzą w o d ocią gi ze zbiornikiem w zamku, o k tórych wspomina lustracya z roku 1765 w słowach: „stu dnia pod dachem de novo zreparow ana, do której w oda rurami z pod zamku w y so k ie g o prowadzi s ię .“
O statnia wzmianka o w odociągach lw o w skich pochodzi z roku 1645; założono m ianowicie w ted y rury gliniane dla sp row adzen ia w o d y do miasta ze źródeł, „co jedn akże później nieużytecznem się p o k a z a ło “ •— zaznacza Zim orow icz. 70)
P rzypis VII. C o n s e n s u s a d a q u a e d u c t u m C i v i L e o p o l i e n s i І w a s z к о пі A r m e n o. 71)
(Lublini, d. 3 m. Marcii, A n. Dn. 1568).
Sigismundus Augustus etc. Significamus etc. Q uod cum expo- situm nobis esset per certos Consiliarios nostros nomine Famati Iwaszkonis A rm e ni et Civis Leopoliensis veile ipsum proprio sumptu et labore ad publicam Civitatis nostrae L eop oliensis utilitatem et commodum C anales extruere Aquamque ad earn Civitatem pro eius usu adducere, ut ea ratione ei Civitati atque adeo toti Reipublicae pro eius erga se beneficiis gratificaretur, et nomen apud posteros suum gratum et commendatum reddidit, Peteretque a nobis per eosdem Consiliarios nostros quo nostrum illi ad hoc faciendum praeberemus consensum. Nos itaque illius tam ardens(s.) tamque prom ptům benemerendi de Republica illius Civitatis studium grato acci- pientes animo, libenter illius petitioni assensi sumus, uti assenti- mur et omnimodam potestatem praebemus per praesentes, ut idem Iwaszko possit et valeat, quando illi ex hoc tempore libuerit, Aquam pro extruendis et sub Terram ponendis Cannalibus ex
fon-W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE J S K IE . 101
tibus et rivis ubi illi visum fuerit prope Civitatem nostram L eop o- liensem citra tamen praeiudicium et damnum aliarum Aquarum usui publico antea consignatarum desumere, Canales que sub arce L e op olie n s i p o n ere et p e r eos Aquam citra domorum ibi existen- tium in commodum, deducere. Q u o s quidem Cannales per eundem Iw aszk o nem extruendos titulo perpetuo dictae Civitati L eop oliensi donamus et asscribimus per eandem Civitatem cum omni Jure do- minio et proprietate tenendos, habendos, utifruendos et possiden- dos perpetue et in aevum. Harum etc. Datum Lublini in Con- ve n to R e g n i generali die tertia mensis Marcii A n n o Millesimo Q uingen tesim o sexagesim o octavo. R e g n i nostri X X X I X .
Łomża.
W roku 1558 król Z y g m u n t A u g u s t daje ' przywilej na p rzep row adzenie w o d y do miasta kanałami podziemnymi, ażeb y zaś p r zy sp ie szy ć budow ę w o d o c ią gó w , a później zabezpieczyć ich utrzy manie, zrz ek a się 20 fi., które pobiera z ogrodów w mieście.P r z y p is V I I I . F a c u l t a s d u c e n d a e a q u a e s u b t e r -
r a n e i s C a n n a l i b u s C i u i u m L o m z e n . n )
(Warschouie, feria secunda ante festům S S . Sim onis et Judae A p o s t o ł. (24 O ctobr.) A n . Dn. 1558).
Sigismundus Augustus D e i gratia etc. Significamus etc. Quia cum retulissent nobis certi Consiliarij nostri nomine ciuium no- strorum L om ze n. ipsos aquae penuria adeo premi, ut eam cum ad alios domesticos vs u s et necessitates suas tum maxime ad co- quendam Ceruisiam precio comparare magno impendio cogantur eiusmodique instituti esse, v t eam meatu subterraneo per cannas seu fistulas sumptibus propriis in Ciuitatem ipsam deducant, dum- modo id illis facere per nos liceat. Itaque nos adducti interces- sionibus quorumdam Consiliariorum nostrorum pro parte dictorum, ciuium apud nos interpositis turn consideran(tes) eiusmodi aquae duc- tum non solum vsui et commoditati dictorum ciuium sed etiam securitati ipsorum plurimum conducibilem futur, simul solicitudinem et curam eorumdem in opere tam vtili et necessario construendo probantes, memoratis ciuibus nostris Lomzensibus modérais et pro tempore futuris, opus propositum aquae ductus perficere, atque can- nalia in Circulo eiusdem Ciuitatis nostrae Lom zensis prout ipsis melius et commodius visum fuerit construere, permittimus praesen- tibus. Q uae postquam constructa fuerint licere ipsis perpetuo vo- lumus, vt meatu subterraneo aquam e x riuulis et fluuiis quibusvis et in quibuscunque bonis existentibus desumptam ad cannalia eius modi ciuilia adducant, indeque eam primum ad curiam nostram, de- inde ad domos ciuium Lomzensium iuxta exigentiam necessitatis cuiusque deriuent. V t autem eo alacrius constructioni eiusmodi can- nalium ijdem ciues nostri L om ze nses insistant, atque in sumptibus eo nomine inpendendis munificentia nostra in parte aliqua releuen- tur, de certa scientia et speciali gratia nostra menforatis Ciuibus
nostris Lomzensibus m odernis et pro tempore futuris censum n o strum ex hortis Lom zensibus prouenientem et sese ultra viginti florenos pecuniae in moneta extendentem nobis quotannis hucus- que solui solitum ad beneplacitum nostrum regium damus et con- cedimus praesentibus, per ipsos ciues L om ze n ses eiusmodi censum ex hortis praedictis prouenientem pro constructione et reparatione cannalium in ciuitate ipsa Lom se n . construendorum annis singulis tollendum, leuandum et citra cuiusque renitentiam et contradictio- nem percipiendum tantisper, donee illius concessionem 'per nos modo praemisso praesentibus factam, alijs literis nostris reuocaue- rimus. Quamobrem G en eroso H yeronim o Modlischowski Lom zensi et Colnensi nostro Capitaneo moderno alijsque pro tempore futu ris Capitaneis Lomzensibus et in absentia eorum locumtenen. et caeteris omnibus quorum interest aut intererit mandamus, vt eos- dem ciues nostros L om ze nses circa praesentem concessionem no- stram, hijs literis praescriptam, nedum conseruet, verum etiam tueatur et defendat ac eosdem ea libéré vtifrui et gaudere pacia- tur, nihilque ab illis nomine eiusmodi census ex hortis Lom ze nsi bus nobis debiti exigat. P ro gratia nostra secus ne fecerit. Ha- rum testimonio literarum, quibus Sigillum nostrum est subappen- sum. Dat. W arschouiae feria secunda ante festum Sanctorum S i monis et Judae Apostolorum proxima. A n n o domini Millesimo quingentesimo quinquagesimo octauo, regni ve ro nostri X X I X .
OpatÖW.
K r zy s z to f S z y d ło w ie ck i, na b y w s zy około 15 18 roku O p ató w , opasał miasto murami i wałem, a sp row adziw szy biegłego mi strza, W a c ła w a M oraw czyka, zaopatrzył mieszkańców w w od ę. 7S)Opoczno.
W roku 1550 król Z ygm u nt A u g u s t pozwolił mieszkań com O p oczn a w y sta w ić budynek na urządzenie wodociągu na rzece D rze w ic y (Drzewiczki), obok młyna, „Ś r e d n im “' zw an eg o i p rzep ro w a dzić w odę do zbiorników w rynku miejskim, tudzież do dom ów i bro warów . R o b o ty mają być w y k o n a n e kosztem miasta. Na p okrycie w ydatków p rzy urządzeniu i na utrzymanie nadal w o d o c ią gu w należytym
stanie i sprawności ma być pobierana opłata przez burmistrza i rajców, którzy co rok obowiązani będą zdawać rachunek z w p ły w ó w i w y d at ków. W y s o k o ś ć opłaty pow inn a odpowiadać w yso k o ści wydatków . C zęść w p ły w ó w z tego źródła ma bj?ć obracana na napraw ę murów miejskich i na inne potrzeby ku ob w arow an iu miasta. N iezbędny budulec i w o g óle drzew o na sprawienie koła w domu w o d ociągo w ym , oraz na rury nowe, a później na w szelkie naprawy, pozw ala król brać z lasów opoczyńskich, do starostwa
należących-W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE JSK IE . 103
P r z y p is . I X . L i t t e r a e c i v i u m O p o c z n e n s i u r n s u p e r c a n n a l i a e x t r u e n d a . 7'1).
(Piothrcoviae, feria tertia festi Divisionis Apostolorum (15 Jul.) A n. Dn. 1550).
Sigismundus A u gu s tu s etc. Significanius etc. Quod nos me- liorem conditionem Civitatis nostrae O pocznensis facere volentes, ut moenia ipsius pen e collapsa restaurari queant in reque sua civili incrementum sumat, prospicere illis ex benignitate nostra R e gia cupientes, Eisdem Civibus O pocznensibus feciijius potestatem domum ad Aqueaductum pro Cannalibus in loco competenti et commodo in fluvio D rze vic za pen es Molendinum ibidem nostrum nuncupatum Srzedn ij extruere et aedificare sumptu et impensa eorum propria in usumque civitatis eorum ubi necesse fuerit ad braxatoria braseatoria et domos deducere et locare cistasque aquaticas in Circulo extruere permisimus et consensimus, quem ad- modum hisce literis nostris permittimus et consentimus atque a sin gulis braxis C ervisiae pensionem pecuniariam iustam pro quantitate impensarum in Cannalium extructionem factam vel reparationem postea faciendam constituere et moderari. Quamquidem pecuniam Proconsul et Consules pro tempore existentes O p oczn e n se s in P raetorio exigent in restaurationemque et reformationem moeniorum et Civitatis munitionem usumque legittimum perpetuis temporibus cum mutuo consensu caeterorum Civium c o n v e rte n t et impendent. E x quibus quidem perceptis et impensis pecuniis P ro C o n su l et C o n sules Civibus et Plebi Opocznensibus quotannis rationem reddere debebunt. Insuper pro eadem domo R o ta cannalibus extruendis et postea futuris temporibus reparandis robora in sy lv is nostris Opocznensibus ad Capitaneatum pertinentibus incidendi et ev e- hendi libéré perpetuo facultatem et potestatem Civibus nostris O pocznensibus damus et concedimus cum scientia tamen Capitanei nostri O pocznensis id faciendum. P ra e te re a questi sunt nobis iidem C iv e s C o lo n os villae nostrae O go n o w ic z e ad Praefecturam Opocz- nensem pertinentis quoscumque per villain banc ve h e n te s fru- menta et humulum ad Civitatem Opocznensem p raevertere et emere ea ab illis non permittendo ilia ad Civitatem adduci atque eosdem C olon os illic braxare et div en d ere cervisiam in deterio- rem conditionem eorundem Civium: qui supplicavere nobis ut eorum immunitati privilegiatae et indemnitati prospicere dignare- mur. Q uod quidem nos contra Statuta R e g n i nostri videntes agi quibus cautum est ne fora et nundinationes in villis in detrimen- tum Civitatum exercerentur. Quare eam ipsam emptionem fru- mentorum et humuli braxationemque cervisiae in eadem villa O go- now icze et aliis prope Civitatem O pocznensem consistentibus iam exnunc inhibemus interdicimus et perpetuo tollimus atque Gene- roso Stanislao de S p r o w a Capitaneo nostro O pocznensi et aliis ibidem pro tempore existentibus Capitaneis damus in mandatis ut
usum s y lv a e Civibus O p ocznensibus pro domo et Cannalibus per- mittant. C o lo n os v e r o prefatos et alios prope Civitatem braxare cervisiam et frumentum humulutn praevertendo emere non per- mittant, neque permitti curent. Saltem ad eorum villarum usum p ro prium, non autem ad divendendum et evehendum. In cuius rei fidem etc. Datum P io th rc o v ia e in C o n v e n tio n e g e n e ra li feria ter- tia festi Divisionis Apostolorum A n n o Domini Millesimo Quin- gentesimo Quinquagesimo, R e g n i v e ro nostri V igesim o primo.
Pilzno.
Kazimierz Jagielloń czyk pozwolił radzie miejskiej p ro w a dzić podziemnymi kanałami i rurami w odę do miasta, oddając mu na w łasność po wieczne czasy płynące stąd dochody. Jakoż w roku 1487 w odociąg wybudowrano.W daw nych aktach miejskich zachow ała się pamiątka tego faktu, zapisana w słow ach następujących: „ A b y sław a tych, którzj? położ}di jakiebądź zasługi względem miasta, nie uległa zapomnieniu, lecz prze szła do potomności, uznałem za g o d n e zapisania tu budow y wodociągu (cannalium aquaticarum ), z którego miasto ma pożytek wielki, zaspo kaja wiele potrzeb sw oich i za w s ze będzie miało w y g o d ę i w zdrowiu ochronę, dotąd bowiem zepsuta i niemal niosąca w sobie zarazę woda, przyczyniała wiele szkody zdrowiu, gdy odtąd zło to niemal całkiem uległo usunięciu. O czyw iście, że ciało nasze stanie się takim, jakiemi będą je g o środki odżyw cze, a z tych na pierwszj?m miejscu należy postawić pow ietrze i wodę. Jeżeli one będą zdrow e, i ciało będzie zd row e i w do brym za ch o w a się stanie. Zapisują się tu przeto imiona tych rajcó w miejskich, którzy stali na cz ele zarządu miejskiego w czasie b udow y w o d o c ią g ó w i ' z k tórych pieczj? o dobro miasta powstała ta rzecz wiel kiego znaczenia, ten dar zg o ła nie bjde jaki, zapisują się imiona, by następ cy mieli w tym pobudkę ku służeniu ojczj'žnie i dbałości o jej szczęśliwość. Szczęśliw ym i bowiem państwami zwrie p o w a żn y (g r a v is)
Plato te, których przełożeni są filozofami.— R oku zatem od Narodzenia C ln y s tu s o w e g o 1487, przy rajcach: Mikołaju Szobienie, Janie Gżelli, Nikielu kuśnierzu, Mikołaju W e n a c ie ( IVenath). S tanisław ie Gniazdoszu, zbudowane są w Pilźnie kanaty, prow ad zące w odę, przez Stefan a N ie w olnika (Sclauus).“
W roku następnym zbudow ano zbiornik nowj? i wpuszczono do niego wodę: ..Item anno domini 1488 feria quarta proxima ante festům Stanislai aquam miserunt in cista n ova sub dominis proconsule et c o n sulibus, videlicet: Nicolao O rganista, T o m a T u n e l, Nicolao V anat, Jo hanne Jodłowskij, Nicolao S o b y e y n , Nicolao C rz y c h n a .“
R u ry przechodził)? przez grunt w ójtow ski, za co w ó jt je s z c z e w r. 1627 pobierał odpow iednią zapłatę, co zaznaczają lustratorow ie 75), pi sząc: „Rurne. Pokazali R a y c e postanow ienie z W o y te m de data anno 1489, którym p o zw olon o Miastu prow adzić w odę przez Wo3?towski grunt rurami do Miasta: cui solutione census annui W o y t o w i pro F esto S. Martini per Marc. 13, ktorj? cz}?nsz na ten czas W o y t b ierze.“
W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE JSK IE . 105
P r z y p is X . D e e r e c c i o n e c a n n a l i u m a q u a t i c o rum. 76) (Quum) laude a posteris non negligantur, qui de republica aliquid meruerint, (bonum) et honestum ipsius prom ovendo exau- g endoque, duxi dignum annotacione (esse) e reccio nem cannalium aquaticorum, de quibus civitas et emolumenta plurima et (sua)m necessitatem plurimam defendat habebitque civiumque incolumior usus erit; fatalenta enim et pen e pestifera aqua non modicas ma· las valetudines hominibus pariebat, quod malum iam penitus auf- feretur. T a lia enim corp ora nostra fieri n e cess e est, qualibus nu- triuntur. A ë r enim primum et aqua, si clemencia sint etsalubria, corp ora clementata incolumia reddunt. Nominibus igitur propriis consules residentes eo tempore, quo edificata sunt, et quorum in- genio inventum est commodum hoc et fere donum non mediocre, describentur, ut posteris addam hunc stimulum calcarque, ut re i publicae inservire et de ea mereri solliciti fiant, beatamque rem- publicam reddant. B eatas enim respublicas gravis Plato esse dixit, si eorum rectores philosophos esse contingeret.
A n n o igitur a natali christiano 1487 sub consulibus Nicolao S zo b ye n , Joanne Gżella, Nikel pellifice, Nicolao V enath, Stanislao G n yasdosz residentibus, aquatica cannalia in civitate P y lz n a per Stephanum Sclauum edificata sunt.
Płock.
P ro je k t zao p atrze nia miasta w w odę powstał w wieku X V , pierwszym zaś aktem, zmierzającj-m ku w jTkonaniu projektu, było uzyskanie ze zw olen ia królew skiego. Jakoż w roku 1498, w Krakow ie, król Jan Olbracht, p rzychylając się do prośbj? mieszczan, nadal p rzy wilej, w którym powiada, iż p o w o d o w a n y chęcią polepszenia stanu i w arun ków g osp od arc zych Płocka, pozw ala zarządowi miejskiemu przed sięwziąć budow ę wodociągu (C a n a lia a lia s R u r y ) na gruntach miej skich, które sami uznają za odpowiednie po temu, sprowadzić zaś w od ę, skąd będzie można i skąd zechcą. D ochód z w o d ociągu król przekazuje miastu po w s ze czasy, b yleby był obracanj? na utrzymanie urządzeń w od ociągow ych , tudzież na inne przedsięwzięcia, zm ierzające ku ozdobie i zaspokojeniu potrzeb miasta. (P r z y p is X I.)Spotkaliśm y się ze zdaniem, że z przyw ileju tego nie skorzystano zaraz. T a k jednak nie jest, ja k dow odnie p rze k o n yw a umowa, zawarta w roku 1534 przez urząd miejski płocki z przedsiębiorcą robót wodo- ciągowjrch, Mikołajem Łuszczkiem. W kontrakcie tym w yraźn ie p o w ie dziano, że s t a r e k a n a ł } ? (rury), które są w ziemi, magistrat oddaje przedsiębiorcy. — B y ć może, że na razie dokonano robót w zakresie mniejszjan od rzeczyw istych potrzeb miasta, a to z a p ew n e dla braku środków, ale kiedy zaszła zmiana na lepsze, miasto przystąpiło nie zw łocznie do robót na szerszą skalę. Stało się to dzięki zapisowi S ta nisława T u reck ieg o. Mianowicie w r. 1533 stawił się osobiście przed urzędem miejskim płockim Fran ciszek z Ł ę c z y c y , przybrany sy n i spad kobierca pom ienionego S tanisław a T u r e c k ie g o i oznajmił, że spełniając w o lę zmarłego, w y raż on ą w testamencie, składa oblig i zastaw w k osz
townościach Macieja Olbrachta, bakałarza, na sumę 25 kop krakowskich, z zastrzeżeniem, że kw ota ta nie może być obrócona na inny użytek, krom wodociągu. (P r z y p . X I I ).
P o z y s k a w s z y taki zasiłek i mając nadto inne fundusze po temu, urząd miejski zaraz w roku następnym w ezw ał z B ochni majstra, Miko łaja Łuszczka. P rzyb ył on z dwoma pomocnikami, Tom aszem i Kacprem z K rakow a, i zawarł z przedstawicielami miasta umowę o sn ow y nastę pującej: Łuszczek obow iązuje się w yk o nać w szystko, c z e g o potrzeba tylko do urządzenia zupełn ego i praw idłow o działającego wodociągu: w yk o p ać sadzawkę, w y sta w ić młyn, zbudować tamę, porobić przekopy, ułożyć rury,— słowem wszystko, b yleby miasto miało dostateczną ilość w o d y na sw oje potrzeb}?. W o d ę ma prowadzić z potoku, zw a n e g o B r z e źnicą, rury zaś ułożyć od młyna, zw an e g o Krupą, zb udow anego nad potokiem, aż do miasta, w mieście zaś urządzi trzy w iększe zbiorniki wody, czyli cystern)?, oraz dwa wodotryski (?), ozdobione figurami
(d ua s sta tu a s aq uarias), nadto doprowadzi w odę do łaźni miejskiej.
W o d y w zbiorniku ma być za w s ze podostatkiem, tyle, b y wystarczała nietylko na użytek co dzien n y mieszczan, lecz nadto na potrzeby bro warów. P o zupełnym w yk o ńczeniu w odociągów , przedsiębiorcy obowią zani będą przez rok je d e n dopilnować, aby działały prawidłowo, tudzież zaprowadzać własnym swoim kosztem zmiany i popraw y bez dopłaty od miasta. Magistrat obowiązuje się zapłacić za urządzenie w odociągu 800 złotych, oraz dostarczyć d rzew a d ębow ego, ile będzie potrzeba do bu dowy: wież)?, zw anej rurhauzem, domku, w którym będzie urządzony „k u n s t“ (k v n s th ), aby w razie niedostatku w o d y w Brzeźnicy można ją było ciągnąć kieratem konnym (zapewne z W isły), w re s zcie — na zbior
niki w o d y w mieście i rury. B udulec ma być zw ie zio n y w miejsca, przez przedsiębiorcę w skazane, końmi miejskimi. Nadto daje miasto plac pod budowę, 50 cen tnarów ołowiu na rury i ustępuje na własność przedsiębiorcy stare rury, w ziemi leżące. Pozatym wszelkich robotni k ó w i rzemieślników, cieśli, kopaczów do sporządzenia zastawy, w y k o pania sadzawki i r o w ó w do rur, majstrów do zrobienia części żelaznych, jako to buks do spajania oddzielnych rur, części sk ładow ych kół i w o g óle do wszelkich robót, przedsiębiorca powinien mieć swoich, a roboty kosz tem własnym przeprowadzić. Do po k rycia dachem rurhauzu i domu z kieratem, magistrat miał dać materyał, przedsiębiorca zaś od siebie g w oźd zie i robotnika *). {Przyp. X III.)
P rz y ją w s zy warunki Ł u szczk a , rada miejska przyszła do przeko nania, że na p okrycie kosztów, z u w agi na w y so k ie położenie miasta znacznych, nie posiada dostatecznych funduszów. Zaradził temu burmistrz ó w czesn y, Jan Alantsee, rodem WTenecyanin, aptekarz płocki. W wigi lię św. Jakuba apostoła, roku Pańskiego 1534, zebrała się rada miejska w osobie w ójta — Macieja Olbrachta, bakałarza, tudzież radnych i ław ników, i spisała umowę z burmistrzem, Alantsem, o sn ow y następującej: miasto oddaje Alantsemu, wszystkie fundusze, przeznaczone na budowę w odociągów , a mianowicie: З00 złotych, otrzym ane od rady miejskiej
*) A . L eszek , p s e u d o n im o w y autor artykułu o w o d o cią g a c h i kanaliza- cyi P ło c k a w „K o r e sp o n d e n cie P ło c k im " z roku 1879 streścił tę u m o w ę nie całkiem dokładnie.
W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE JSK IE . 107 T orunia z racyi sp raw y p ew nej, polubownie zakończonej, 50 złotych, łego w a ne na wodociągi przez Stanisława T u re c k ie g o , oraz 100 zł., dane na tenże cel przez Pawła Sulisława, kanonika płockiego; miasto wkłada na tegoż A lan tseg o obowiązek w yjednania u króla darow izny na rzecz miasta rzeki B rzeźnicy ze wszystkiemi wpadającemi do niej źródłami i młynem, aby mogło bez wszelkich przeszkód i czyjegob ądź oporu, przeprowadzić roboty w o d ocią go w e . Resztę kosztów, aż do pokrycia owej niezbędnej sumy 800 zł., przewidzianej w umowie z Łuszczkiem, ponosi A lan ts e z własnej szkatuły; on rów nież dostarcza wszelkich ma· teryałów, za strzeżonych w umowie z przedsiębiorcą, naw e t d rzew a i ołowiu, 0 ile by biskup i kapituła dla jakichbądź p ow odów nie dały ich pomimo p rzyrzeczenia sw ojego. P o w y k o ń cz e n iu robót, Alan tse je s z c z e przez lat sześć będzie obow iązany naprawiać urządzenia wodociągow e, o ile zaszłaby potrzeba. P rzez tychże sześć lat, t. j. od chwili oddania w o dociągu do użytku publicznego, burmistrz będzie pobierał na rzecz sw oją wszelkie dochody z opłaty za wodę, ustanowionej przez magistrat. Mia nowicie: b row ary miały płacić po 3 lub 5 groszy od waru piwa, sto sownie do tego, c z y posiadały u siebie wodotryski {statuant aquartaní), lub nie, właściciele zaś dom ów mieli płacić kwartalnie: od dom ów w rynku miejskim po 2 grosze, w ulicach zaś bocznych: od dom ów większych po 2, od m niejszych po groszu, kom ornicy po pół grosza. Oddzielną opłatę w yzn aczo no za w odotryski przed domami, lub w podwórzach. Nadto A lan tse ,ma ciągnąć zyski z sadzawki i młyna. D opóki w szakże w o d o c ią g nie będzie w y k o ń c z o n y całkowicie, wolno mu pobierać tylko poło w ę wszystkich opłat. — ■ P o sześciu latach urząd miejski sprawdzi rachunki; jeżeli się okaże, że z opłaty za w odę, przez ten czas pobra nej, A lan tse pokrył wszelkie wydatki, poniesione na urządzenie i utrzy- manie wodociągów, w t e d y dochód z tego źródła przechodzi na miasto, w przeciw nym zaś razie— do czasu spłat}? A la n ts e g o — po ło w a w p ły w ó w będzie należała do niego, drugą zaś obróci miasto na utrzymanie do zo rcó w w od ociągów i na naprawę urządzeń w od ociągow ych .— G d y b y która ze stron, zaw ierających umowę, nie dotrzymała jej w czymbądź, zapłaci drugiej stronie 1000 złotych. W razie, nie daj Boże, — j a kiego nieszczęśliw ego zdarzenia, któreby nie pozwoliło na w yk o ń cz en ie rozpoczętych robót, ani miasto nie będzie obowiązane do zw rotu w y łożonych k o sztów Alantsemu, ani on do zw rotu miastu pobranych pie niędzy. W razie śmierci A la n ts e g o , um ow y tej dopełnić winni je g o spadkobiercy. (P rzyp. X I V . )
W roku 1535, kied y już przedsiębiorca rozpoczął robot}?, pow stały jakieś nieporozumienia pomiędzy nim a przedstawicielami miasta. O mało nie doszło do zerw ania umowy. R okow ania trw ały d w a dni— czwartek 1 piątek przed św . Bartłomiejem— a udział w nich brali, oprócz A la n t se go i przedstawicieli urzędu miejskiego, starsi zgrom adzeń cechow ych. Staw iano żądania i popierano j e argumentami: to poważnymi, to bła hymi. Alantse, pomiędzy innemi, domagał się, aby mu miasto zw róciło 15 złotych, które w y d ał na podróż do W ilna, oczyw iście do króla, aby przekazało wszelkie dochody z młyna na j e g o korzyść, aby g o z w o l niło po w sze czasy od zapłaty za w odę, którą własnym kosztem p rze prowadził do domu sw ojego w mieście i do ogrodu poza murami miej skimi, aby na kontrakcie, obok pieczęci magistratu, w y c is n ę ły pieczęcie
w s zy stk ie cech y rzemieślnicze i t. p. — Miasto b}?ło już n a w e t g oto w e p rzyjąć na siebie dalsze prow adzenie rozp oc zętych przez A la n ts e g o ro bót, i zgadzało się uwzględnić niektóre j e g o żądania, inne zaś odrzucało, lub w reszcie modyfikowało.— S ta rs z y zgromadzenia k raw có w , W o jc ie c h K o - snik, w b rew zdaniu innych cech ów , odmówił przyłożenia pieczęci na kontrakcie, twierdząc, że tam, gdzie w yciśnięta pieczęć miejska, ogół obejmująca, p o je dync ze ce c h o w e są zgo ła zb yteczn e i t. p. (P rzy p . X V ,
X V I . )
R zecz oparła się o króla, k tóry wjrznaczył sąd komisárski, p o w o ław szy do niego: Piotra, piskupa, przem yskiego oraz kasztelanów: Ja kuba Narzjrmskiego, płockiego, P aw ła W olsk ie go , soch acz ew sk ie go i A dam a K iernow skie go, gostyńskiego. K om isya zebrała się w Płocku w dniu i-y m lutego 1537 roku i tu, w o b ec w o je w o d y i starosty płockiego, F e liksa Szreńskiego, stanęła pomiędzy przedstawicielami miasta i ce c h ó w z jednej, a aptekarzem A lantsem z drugiej strony, ugoda na warunkach następujących: Alantse ma zbudować własnym kosztem w odociąg z cał kow itym urządzeniem, d w a zbiorniki w o d y (cistern ae) i dwa w o d o t r y ski (sta tu a s a q u a ria s) miejskie; nadto przeprowadzić w o d ę do kapituły za osobną z nią umową, o ile kapituła zechce p okryć koszt robót; r ó w nież w ystaw i w odotrysk przed łaźnią, o ile dzierżawca łaźni za to za płaci. Po ukończeniu w szystkich robót, praw idłow e działanie w o d ociągó w poddane będzie próbie czte rotyg od niow ej, po której — o ile w yp adn ie pontyślnie — miasto obejmie wodociągi, przedsiębiorca zaś z ło ży sz c z e g ó ło w e rachunki z w yd atków . Miasto przyjmie rachunki A lan ts eg o z'pełną wiarą, nie sprawdzając, ani żądając potw ierdzenia ich przysięgą i c a ł kowitą sumę wpisze do ksiąg miejskich, ja k o dług. Dług ten będzie za bezpieczon y na dochodach z wodociągu, t. j. A lan tse będzie pobierał w s zystko, co wpłynie za w o d ę , dopóki sam lub j e g o spadkobiercy całej należności nie odbiorą. W y s o k o ś ć opłaty za w odę ma pozostać taka, ja k ą przewidziała umowa poprzednia, podziału zaś dom ów pod względem wj^sokości opłaty dopełni urząd miejski, g d y samą opłatę będzie pob ie rał od opodatkow anych bezpośrednio Alantse. G d y b y który obyw atel zalegał w opłacie, lub zgo ła jej odmawiał, w olno będzie przedsiębiorcy żądać, bjr za dług zajęto nieruchomości dłużnika i po dwu tygodn iach sprzedano je, w browarach zaś niew yp łacalnych wolno mu będzie w prost o gień zalew ać i w strzym yw ać warzenie piwa, dopóki należności swojej nie uzyska. S taw iający opór takiej egzekucyi, podlegnie karze 10 zło tych i zamknięciu w w ie ż y na czas nieograniczon y, t. j. dopóki należ ności za wodę i kary nie uiści. C o kwartał da miasto od siebie pachołka do pom ocy osobie, upoważnionej przez przedsiębiorcę do wybierania opłaty. — C o się ty c z y m łyna i sadzawki, z których król pozwolił ko rzystać, musi je A lan ts e odkupić od dotych cza s ow ego dzierżawcy, suma zaś, przez niego na ten cel wydana, będzie dołączona do o gó ln eg o długu miasta na rzecz przedsiębiorcy; miasto obowiązuje się tylko w y jedn ać ze zw olen ie k ró le w sk ie na przejście młyna w r ę c e A lan tsego, a g d y b y tego nie dopięło, zw oln ić A la n ts e g o od dotrzymania umowy, t. j. od b u d ow y wodociągu. Nie dość tego: nie będzie obow iązan y A lan ts e do zwrotu w całości pobran ych ju ż pieniędzy, lecz odliczy wszystko, co wydał dotąd na rob oty od chwili zaw arcia pierwszej umowy, ażeby straty nań nie spadły.
W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE JS K IE . 109
Zarząd w o d o c ią g ó w s p o c z y w a całkow icie w rękach przedsiębiorcy, dopóki nie odbierze on sw ojej należności; nie w olno też nikomu bez j e g o w ie d zy ani wodjr prow adzić, ani w o d o t r y s k ó w urządzać, g d jTby zaś kto chciał mieć u siebie w o d o trys k , w in ie n p rzedew szystkiem zapłacić p rzed sięb io rcy 6 złotych.
Nie wolno będzie Alantsemu, ani j e g o spadkobiercom w ciągu lat dziesięciu odstępować praw sw oich nikomu, w y d zie rża w ia ć dochodów z wodociągu i młyna; po upływ ie zaś tego czasu w p raw a j e g o może w ejść je d y n ie urząd miejski płocki, nie zaś osoba pryw atna. W o ln o Alantsem u ulepszać urządzenia w o d ociągow e , mfyn i sadzawkę; urząd miejski zw róci mu n a w e t poniesione koszty, o ile d okonan e roboty uzna za istotnie k orzystne dla miasta. W o l n o będzie przedsiębiorcy p o łąc zyć z wodociągiem sw oje dom y i ogrody, oraz urządzić u siebie w o dotryski bez płacenia o gó ln e g o podatku w o d o c ią go w e g o , nałożon ego na inn ych obywateli, ale rów nież bez p raw a żądania od miasta zwrotu poniesionych kosztów na te je g o pryw atn e roboty. W sz e lk ie umowy, zaw arte przez przedsiębiorcę z obywatelami miasta, urząd miejski po twierdza. Sumę 300 zł., które miasto w yd ało ju ż na budow ę w o d o c ią gów, ma Alantse zw rócić, jakoż 100 złotych wypłacił zaraz, resztę zaś miał oddać w przeciągu lat czterech.
Miasto poręcza, że przedsiębiorca nie dozna żadnych p rzeszkód z e stron y m ieszczan w prow adzeniu robót, kopaniu r o w ó w przez ich posiadłości, zakładaniu rur i t. p., on zaś będzie się starał, by sw ojem i robotami nie narażał obywateli na strat}?. Każdy, kto przez złą w olę p rzy czyn i się do jakiegobądź zepsucia urządzeń w o d ocią go w y ch , rur, w odotrysków , aczkolw iek w y k r o c z y tylko p rzeciw ko osobie pryw atn ej, będzie uważany za przestępcę publicznego i ulegnie odpowiednio s u ro wej karze.
Z a niedotrzymanie umowy, k tóra ma b y ć złożona do p o tw ie rd z e nia królowi, strona w in n a zapłaci 1000 złotych węgierskich.
Um ow ę podpisano i pieczęcie miejskie i c ec h ow e na niej w y c i ś nięto. (P r z y p . X V I I ) .
C z y w szelako w o d o c ią g w zamierzonym zakresie pobudowano i kiedy, o tym księgi miejskie płockie milczą. S ą w praw dzie dowodj?, że w latach 15 3 8 — 1560 był w y b ie r a n y cen su s a q u a riu s, brak atoli innych wzmianek pozwala przypuszczać, że szeroko za k r e ś lo n y projekt nie doczekał się w ykonania w całej sw ojej rozciągłości.
Holsche, mówiąc o Płocku z ko ń ca X VIII wieku, zaznacza, że w mieście jest tylko 18 studzien, skutkiem czego uczuw a się wielki brak w od y.
F R A N C IS Z E K G IE D R O Y Ć .
