E W O L U C JA P O G L Ą D Ó W G O S P O D A R C Z Y C H C Y S T E R S Ó W DO P O Ł O W Y X I I I W IE K U W Ś W IE T L E U C H W A Ł K A P IT U Ł Y G E N E R A L N E J 1
C y s te rs i, k tó r z y w c ią g u X I I w ie k u z d o b y li so b ie o p in ię n a jp o p u la rn ie js z e g o z a k o n u i n a jw ie r n ie js z e j o sto i p a p ie s tw a , w X I I I s tu le c iu p o częli o d c z u w a ć p ie rw s z e o b ja w y k r y z y s u w e w n ę trz n e g o . S z y b k i w z ro s t b o g a c tw a z a k o n u w y w o ła ł s p r z e n ie w ie rz e n ie się g ło sz o n y m p ie r w o tn ie h a sło m , co z k o le i p rz y c z y n iło ‘się do z a c h w ia n ia d y s c y p lin y i g o rs z ą c y c h s p o ró w w la t a c h 1263 — 1265.2 P o z a ty m p o ja w ie n ie się z a k o n ó w ż e b rz ą c y c h w p ły n ę ło n a s p a d e k p o p u la r n o ś c i c y s te rs ó w w sp o łe c z e ń s tw ie ś w ie c k im i sp o w o d o w a ło w y p a d k i d e z e rc ji z ic h sze re g ó w . O b s e rw o w a n o p rz y ty m f a k t y p rz e c h o d z e n ia m n ic h ó w c y s te rs k ic h n ie ty lk o do z a k o n ó w ż e b rz ą c y c h a le n a w e t do p o g a rd z a n y c h n ie g d y ś b e n e d y k ty n ó w . K a p itu ła G e n e ra ln a u s iło w a ła d ro g ą r e p r e s y j p o w s tr z y m a ć t e n p ro c e s r o z w ija ją c y się w ło n ie z a k o n u . W r o k u 1251 z a g ro z iła n a w e t k lą t w ą ty m w s z y s tk im k tó r z y b y się o śm ie lili p o rz u c ić sz e re g i z a k o n u , a b y z o s ta ć m n ic h a m i in n e j re g u ły .3 T e o s tre z a rz ą d z e n ia , św ia d c z ą c e o s ła b o śc i p o p u la r n e g o n ie g d y ś z a k o n u n ie m o g ły je d n a k w p ły n ą ć n a p o p ra w ę je g o k ry ty c z n e j s y tu a c ji.
T a k w ię c p o ło w a X I I I w ie k u s ta n o w i w y r a ź n ą c e z u rę w d z ie ja c h c y s te rs k ic h . W z g lą d te n p r z e s ą d z ił p rz e to o u s ta le n iu r a m c h ro n o lo g ic z n y c h p o n iż s z y c h ro z w a ż a ń .
O p a rłe m się w n ic h p rz e d e w s z y s tk im n a S ta t u ta c h tz n . u c h w a ła c h K a p itu ły G e n e r a ln e j. Z a d e c y d o w a ł z a ś o ty m w y b o rz e z a ró w n o c h a r a k t e r s a m e j in s ty tu c ji, ja k z a w a rto ś ć w s p o m n ia n e g o w y ż e j ź ró d ła .
K a p itu ła G e n e r a ln a b y ła n a jw y ż s z ą w ła d z ą z a k o n u . P o c z y n a ją c od r o k u 1116 z b ie r a ła się w C îte a u x c o ro c z n ie w m ie s ią c u w rz e ś n iu , a b r a l i w n ie j u d z ia ł o b o w ią z k o w o w sz y sc y o p a c i c y s te rs c y .4 Z c z a se m p rz y z n a n o p e w n e u lg i o p a to m k la s z 1 A r ty k u ł n in ie js z y je s t je d n y m ze sz k ic ó w p o w s ta ły c h n a m a r g in e s ie p ra c y o c y s te rs a c h , p rz y g o to w y w a n e j p rz e z a u to r a . J e g o w y n ik i n a le ż y tr a k to w a ć ja k o ty m c z a so w e . B y ł o n r e f e r o w a n y n a p o s ie d z e n iu o d d z ia łu to r u ń s k ie g o P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a H is to ry c z n e g o w d n iu 8 lis to p a d a 1952 r. 2 J . B. M a h n : L 'o r d r e c is te rc ie n e t so n g o u v e rn e m e n t. P a r i s 1945, s. 2, 229 і nn. 3 S ta t u t a C a p itu lo r u m G e n e r a llu m O rd in is C is te rc ie n s is a b a n n o 1116 a d a n n u m 1786, e d id it J . M . C a n i v e z . L o u v a in 1933 і пп., I I , 361. 4 C a r ta Ç a r ita tis X V ,
to ró w z n a jd u ją c y c h się w o d le g ły c h k r a j a c h , k tó r z y n a z e b r a n ia k a p it u ły p r z y b y w a li co d w a , trz y , a n a w e t w w y ją tk o w y c h w y p a d k a c h co s ie d e m la t.5 N ie u s p r a w ie d liw io n a n ie o b e c n o ść p o c ią g a ła za so b ą s u ro w e k a r y . M o żn a w ię c w o b e c te g o u w a ż a ć te o re ty c z n ie , że K a p itu ła G e n e r a ln a b y ła z g ro m a d z e n ie m p r z e d s ta w ic ie li całe g o z a k o n u i o m a w ia ła s p r a w y cało ści d o ty c z ą c e . W p r a k ty c e je d n a k rz e c z m ia ła się n ie c o in a c z e j. P r z y g n ia ta ją c ą w ię k sz o ść n a z g ro m a d z e n ia c h k a p it u ły s ta n o w ili o p a c i z a c h o d n io -e u ro p e js c y , g łó w n ie fr a n c u s c y , w m n ie js z y m s to p n iu n ie m ie c c y , w ło scy , h is z p a ń s c y i a n g ie lsc y . P rz y b y s z e z E u ro p y p ó łn o c n e j i w sc h o d n ie j o ra z A z ji p o ja w ia li się n a to m ia s t rz a d z ie j i n ie r e g u la r n ie . S tą d te ż s p r a w y d o ty c z ą c e ich k r a j ó w n ie b y ły ta k c zęsto p rz e d m io te m o b ra d .
K a p itu ła G e n e ra ln a , b ę d ą c n a c z e ln ą w ła d z ą z a k o n u , u c h w a la ła i n o w e liz o w a ła p rz e p is y z a k o n n e o ra z r o z p a tr y w a ła w sz e lk ie w y p a d k i ic h n a r u s z e n ia p rz e z p o szczeg ó ln e k la s z to ry . Z te g o w ię c p o w o d u p ro to k o ły je j o b r a d s ta n o w ią d la n a s c e n n y m a te r ia ł, p o z w a la ją c y z a p o z n a ć s i ę 'z c a ło k s z ta łte m ż y c ia i p o lity k ą z a k o n u .
W m ia rę w z ro s tu lic z b y o p a tó w b io r ą c y c h u d z ia ł w o b r a d a c h k a p it u ły u s ta la ły się p e w n e fo r m y je j p ra c y . T a k w ię c d la p rz y g o to w a n ia w n io s k ó w d o ty c z ą c y c h z m ia n y p rz e p is ó w z a k o n n y c h p o s ta n o w io n o w r o k u 1175, a b y o p a t C îte a u x w ra z z o p a ta m i c z te re c h sw o ic h n a jd a w n ie js z y c h filij w L a F e r té , P o n tig n y , C la ir v a u x i M o ry m u n d z ie d o k o o p to w a li w e d le w ła s n e g o u z n a n ia 7 in n y c h o p a tó w . T a 12-oso- b o w a k o m is ja o p ra c o w y w a ła d o p ie ro w n io s k i n a z g ro m a d z e n ie p le n a r n e k a p itu ły .0 P o d o b n ie w r o k u 1216 z d e c y d o w a n o , b y s p r a w y w n o sz o n e n a k a p it u łę b y ły p o w ie rz a n e tr z e m o p a to m , g d y b y z aś n ie m o g li u c z e stn ic z y ć r a z e m w z g ro m a d z e n iu — to p r z y n a jm n ie j d w o m .7 U c h w a ła ta s tw a r z a ła p e w n e g o r o d z a ju sito, k tó r e z a tr z y m y w a ło b ła h s z e s p r a w y , n ie d o p u sz c z a ją c ic h p o d o b ra d y p le n a r n e . R e d a k c ję p r o to k o łu , j a k z d a je się w y n ik a ć z u c h w a ł k a p it u ły w r o k u 1234 i 1235,8 z le c a n o w y b r a n y m o p a to m , k tó r z y o p ra c o w y w a li go i p o a k c e p ta c ji p rz e z p ię c iu g łó w n y c h o p a tó w z a k o n u p r z e d s ta w ia li za p o ś r e d n ic tw e m d e f i n it o r ó w 0 do z a tw ie rd z e n ia k a p itu le .
T e k s t S ta tu tó w K a p itu ły G e n e ra ln e j, ja k i m ro z p o r z ą d z a m y d z ię k i w z o ro w e m u w y d a n iu C a n i v e z ‘ a ,10 n ie j e s t n ie s te ty k o m p le tn y . I s tn ie ją c e w n im l u k i ty lk o częścio w o m o ż n a p rz y p is a ć z a g u b ie n iu m a t e r i a łu rę k o p iś m ie n n e g o . D o tk liw s z y m b r a k ie m je s t to, że w e d le w sz e lk ie g o p ra w d o p o d o b ie ń s tw a n a jd a w n ie js z e z g ro m a d z e n ia k a p it u ły n ie b y ły w ogóle p ro to k o ło w a n e .11
P o m im o ty c h lu k m a t e r i a ł z a w a r ty w S ta t u ta c h K a p itu ły G e n e r a ln e j j e s t w y s ta r c z a ją c y d la z o rie n to w a n ia n a s je ś li n ie w p o lity c e g o sp o d a rc z e j z a k o n u ja k o c a łości, to w k a ż d y m ra z ie je g o z a c h o d n ic h p ro w in c y j. 5 M a h n : о. c., s. 179. 6 S ta tu ta ... I, 85. 7 S ta tu ta ... I, 449. 8 S ta tu ta ... II, 131 — 132 і 141 — 142. " D e fin ito ra m i n a z y w a n o g ru p ę c z te re c h o p a tó w , w y z n a c z a n y c h p rz e z o p a ta C îte a u x p o c z ą tk o w o ty lk o w w y p a d k u b r a k u je d n o m y ś ln o ś c i w k a p it u le g e n e ra ln e j. D e fin ito rz y o p ra c o w y w a li w n io s e k k o m p ro m is o w y p rz y jm o w a n y p o te m p rz e z p le n u m . M a h n : о. c., s. 190 — 192. 10 Z o b a c z o d sy ła c z 3. 11 S ta tu ta ... I, 1
I
P o w o ła n e do ż y c ia p rz e z R o b e rta z M o lesm e c y s te rs k ie o d g a łę z ie n ie z a k o n u b e n e d y k ty ń s k ie g o w y m a g a ło od sw o ic h c z ło n k ó w ry g o ry s ty c z n e g o p rz e s tr z e g a n ia r e g u ły B e n e d y k ta z N u r s ji i co za ty m id zie — s to s o w a n ia s u ro w e j ascezy.
K o n s e k w e n c ją te g o s ta n o w is k a w d z ie d z in ie e k o n o m ik i k la s z to rn e j b y ło o p a rc ie je j n a z a sa d z ie s a m o w y s ta rc z a ln o ś c i. T a k w ię c p o d s ta w ą e g z y s te n c ji d o m u z a k o n n e g o m ia ła b y ć u p r a w a r o li i h o d o w la .12 W p rz e c iw ie ń s tw ie je d n a k do b e n e d y k ty nó w , k tó rz y , n ie p ro w a d z ą c n a jc z ę ś c ie j p o d k o n ie c X I w ie k u s a m o d z ie ln e j g o sp o d a r k i, p r a c ę tę s k ła d a li n a b a r k i c h ło p ó w o p ła c a ją c y c h czy n sz,13 c y s te rs i ze w z g lę d ó w z a s a d n ic z y c h w y k o n y w a li ją rę k o m a w ła s n e g o k o n w e n tu . A p o n ie w a ż re g u ła b e n e d y k ty ń s k a m ó w iła w y ra ź n ie , że p r a w d z iw y z a k o n n ik w in ie n się u tr z y m y w a ć z p r a c y r ą k w ła s n y c h ,14 c y s te r s i w y rz e k li się p o s ia d a n ia w s i czy n szo w y ch , lu d n o ś c i p o d d a ń c z e j, m ły n ó w i p ie k a r n i p rz y n o s z ą c y c h z y sk i o ra z d z ie się c in . Z te g o sam eg o też b e z w ą tp ie n ia p o w o d u re z y g n o w a li z z a jm o w a n ia się d u s z p a s te r s tw e m .15
P o d c z a s g d y n o w o p o w s ta ły z a k o n u s iło w a ł o p rz e ć s w ą e k o n o m ik ę n a z a s a d a c h p rz e b r z m ia łe j ju ż p o d ó w c z a s g o s p o d a rk i n a tu r a ln e j , w E u ro p ie z a c h o d n ie j o d b y w a ł się p ro c e s ró ż n ic o w a n ia p r a c y m ię d z y w s ią i m ia s te m , i d o s to s o w y w a n ia o rg a n iz a c ji p r o d u k c ji do p o tr z e b n o w e j g o s p o d a rk i to w a ro w o -p ie n ię ż n e j. Id ą c y z ty m w p a rz e ro z w ó j m ia s t i h a n d lu z a w a ż y ł w w y s o k im s to p n iu n a p o ło ż e n iu ro ln ic tw a , k tó r e z e rw a ło z d a w n y m s y s te m e m p ro d u k c ji, o b lic z o n e j je d y n ie n a z a s p o k o je n ie w ła s n y c h p o tr z e b r o ln ik a i zaczęło w y tw a r z a ć n a z b y t.
W b re w p a n u ją c e j w li te r a tu r z e b u r ż u a z y jn e j o p i n i i 16 o n o w a to r s tw ie g o s p o d a rk i c y s te rs k ie j n a le ż y stw ie rd z ić , że u s iło w a ła o n a u tr z y m a ć się p o c z ą tk o w o w r a m a c h n a le ż ą c e j ju ż d o p rz e s z ło śc i g o s p o d a rk i n a tu r a ln e j , a p r z e s ta w ia n ie się je j n a go s p o d a r k ę to w a ro w o - p ie n ię ż n ą o d b y w a ło się e ta p a m i, n ie z w y k le c h a r a k te r y s ty c z n y m i d la w e w n ę trz n e j e w o lu c ji sa m e g o z a k o n u .
P ie r w s z e i z re s z tą n a jw c z e ś n ie js z e o d s tę p s tw o od p ie r w o tn ie g ło s z o n y c h z a sa d n a s tą p iło n a o d c in k u o b o w ią z k u p r a c y z a k o n n ik ó w .
W y c z e rp u ją c e siły z a ję c ia z w ią z a n e z u p r a w ą ro li i k a r c z u n k ie m u tr u d n ia ł y p ie r w s z y m c y s te rs o m s p e łn ia n ie ic h o b o w ią z k ó w re lig ijn y c h i d a w a ły p o le do z ło ś liw o śc i ze s tr o n y n ie c h ę tn y c h , k tó r z y m ó w ili o tw a rc ie : „cóż to z a z a k o n , k tó r y z a jm u je się k o p a n ie m ziem i, k a r c z u n k ie m la s u i w o ż e n ie m g n o ju “ .17 T o te ż ju ż n a p rz e ło m ie r o k u 1100 i 1101 ó w c z e sn y o p a t C îte a u x A lb e r y k w p ro w a d z ił in s ty tu c ję n ie z n a n ą w p ra w d z ie r e g u le B e n e d y k ta z N u rs ji, a le s p o ty k a n ą w w ie k u X I w k la s z to r a c h b e n e d y k ty ń s k ic h , tzw . b r a c i św ie c k ic h c z y li k o n w e rs ó w .18 A c z k o lw ie k p r z e 12 S ta tu ta ... I, 14. 13 E. H o f f m a n n : D as K o n w e r s e n in s titu t d es Z is te rz ie n s e ro r d e n s . F r e ib u r g i. S ch w . 1905, s. 33. 11 S. B e n e d ic ti R e g u la M o n a c h o ru m X L V III : q u ia tu n c v e r e m o n a c h i s u n t, si la- b o re m a n u u m s u a r u m v iv u n t , s ic u t e t p a tr e s n o s tr i e t A p o sto li. 15 S ta tu ta ... I, 14 — 15, c fr M a h n : о. с., s. 48.
16 H is to ir e d u M o y e n A ge, p u b lié e so u s la d ir e c tio n d e G. G 1 o t z, V III, s. 64. 17 Q u a lis v e r о relig io e s t f o d ere te r r a m , s ilv a m e x c id e r e , ste rc o ra c o m p o rta r e . — z lis tu B e r n a r d a z C la ir v a u x p is a n e g o o k o ło 1119 r. P a tr o lo g ia L a tin a C L X X X II, k o lu m n a 73.
c h o d z ili o n i o k re s p ró b y i n o w ic ja tu o ra z s k ła d a li ś lu b y z a k o n n e , n ie m ie li ta k ic h j a k in n i m n is i o b o w ią z k ó w re lig ijn y c h , n ie p o s ia d a li je d n a k ró w n ie ż ty c h s a m y c h co oni p r a w i s ta n o w ili w k o n w e n c ie k la s z to r n y m ja k g d y b y d r u g ą k a te g o r ię jeg o czło n k ó w . U d e rz a ło to ju ż a u to r ó w X II-w ie c z n y c h , k tó r z y p is a li w y ra ź n ie o is tn ie n iu w o b rę b ie d o m ó w c y s te rs k ic h d w ó c h ró ż n y c h k la s z to ró w — b r a c i św ie c k ic h i d u c h o w n y c h .10 S łu s z n ie w ię c są o n i n a z y w a n i p rz e z n ie k tó r y c h w s p ó łc z e s n y c h b a d a czy p ó łm n ic h a m i. O tóż ci p ó łm n is i m ie li w z ią ć n a sw e b a r k i g łó w n y c ię ż a r p r a c y n a ro li p o z w a la ją c o d c ią ż o n y m w te n sp o só b m n ic h o m n a śc isłe w y p e łn ia n ie p rz e w id z ia n y c h p rz e z re g u łę o b o w ią z k ó w re lig ijn y c h . N ie n a le ż y w y c ią g a ć s tą d je d n a k w n io sk u , j a k to u c z y n ił H a u c 'k , 20 że n a s k u te k w p ro w a d z e n ia in s ty tu c ji k o n w e rs ó w c y s te rs i w y rz e k li się c a łk o w ic ie p r a c y fiz y c z n e j. Ic h p r a c a n a r o li u le g ła je d y n ie o g ra n ic z e n iu do w y p a d k ó w , w y m a g a ją c y c h k o n c e n tr a c ji w ię k sz e j a n iż e li z a z w y czaj ilo śc i ro b o tn ik ó w , ta k ic h w ię c j a k s ia n o k o sy czy ż n iw a . L ic z n e u c h w a ły k a p itu ły g e n e r a ln e j w s p r a w ie u ż y w a n ia m n ic h ó w do ty c h ty lk o r o b ó t są n a jle p s z y m d o w o d e m p ra w d z iw o ś c i w y s u n ię te j t u te z y .81
K o n w e rs i r e k r u to w a li się p rz e d e w s z y s tk im sp o ś ró d lu d n o ś c i c h ło p s k ie j, p rz y z w y -* c z a jo n e j do p r a c y n a ro li. S ta n o w ili b o w ie m b e z p ła tn ą siłę ro b o c z ą k la s z to ró w c y ste rs k ic h . P ó ź n ie js z a w p ra w d z ie , b o p o c h o d z ą c a z r o k u 1224 u c h w a ła k a p it u ły g e n e r a l n e j s tw ie rd z a ła n a w e t w y ra ź n ie , że k o n w e rs e m m o że z o sta ć je d y n ie ta k i k a n d y d a t, k tó r y d a je g w a r a n c ję w y k o n a n ia p r a c y je d n e g o r o b o tn ik a n a je m n e g o . 28 N ie m ó g ł n a to m ia s t z o sta ć k o n w e rs e m w sp o só b le g a ln y c z ło w ie k p o s ia d a ją c y ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie lu b n a le ż ą c y do k la s y f e u d a łó w .23 W ra z ie z a ta je n ia sw eg o s ta n u i p o d s tę p n e g o w e jś c ia do g ru p y k o n w e rs ó w ś c ią g a ł n a sie b ie o s tre re p re sje .* 1 P rz e js c iů z g r u p y k o n w e rs ó w do g r u p y m n ic h ó w b y ło n ie d o p u s z c z a ln e ,26 a d la u tr w a l e n ia is tn ie ją c e g o p rz e d z ia łu p rz e s trz e g a n o p iln ie , b y k o n w e rs i n ie o p a n o w y w a li s z tu k i c z y ta n ia . M o żliw e b y ło n a to m ia s t p rz e jś c ie z g ru p y m n ic h ó w do k o n w e rs ó w . T r a k to w a n o je ja k o d e g r a d a c ję s to s o w a n ą w w y ją tk o w y c h w y p a d k a c h , j a k n p . p o m ie sz a n ie u m y s łu .2“ N a p ły w k o n w e rs ó w do k la s z to ró w c y s te rs k ic h w w ie k u X I I m ia ł c h a r a k t e r m a sow y. D w ie w y d a ją się b y ć te g o p rz y c z y n y . T a k w ię c p rz e d e w s z y s tk im p o ra z p ie r w s z y w d z ie ja c h b r a m y z a k o n n e z o s ta ły sz e ro k o o tw a r t e d la lu d n o ś c i c h ło p 19 N o s m o d o h a b e m u s in fr a a m b itů m , m o n a s te r n , d u o m o n a s te r ia — u n u m s c ili c e t la ic o ru m fr a tr u m , e t a liu d c le r ic o ru m . D ia lo g u s i n t e r c lu n ia c e n s e m m o n a c h u m e t c is te rc ie n s e m . T h e s a u r u s n o v u s a n e c d o to ru m ... D o m n i E d m u n d i M a r t ě - n e & D o m n i U rs in i D u r a n d , L u te tia e P a r is io r u m 1717, k o lu m n a 1648. 20 H o f f m a n n : o. с., s. 50. 21 S ta tu ta ... I, 57, 71, 87, 102, 145, II, 14. • 22 T a le s de c e te ro r e c ip ia n tu r in c o n v e rs o s, q u i in la b o re ta lite r o c c u p e n tu r , q u o d e v id e n s s it e t c e r tu m ip so s in o ffic io s ib i c o m m isso la b o r e m u n iu s m e r c e n a r ii c o m - p e n sa r e , e x c e p tis m a g is tr is g ra n g ia r u m , q u i s in g u lis d ie b u s e x c i te n t e t c o m p e lla n t a d o p e ra m e r c e n a rio s e t co n v e rso s. S ta tu ta ... II, 30.
23 N o b ile s la ici v e n ie n te s a d m o n a s te r iu m n o n f i a n t c o n v e r s i se d m o n a c h i. S ta tu ta ... I, 108.
24 S ta tu ta ... 1,277.
25 S ta tu ta ... I, 429, 448, II, 174.
28 D e su b d ia c o n o V a llis cla ra e q u i p ro in f ir m i ta t e c a p itis ad c o lle g iu m c o n v e r -so r u m tr a n s la tu s est, e t d e c o n s im ilib u s , p r a e c ip itu r u i c u m sc a p u la ri s a lte m , e t c a r a c tè re coronae, s e o r s u m s e c u n d u m d is p o s itio n e m a b b a tis c o n v e r s e tu r . S ta tu ta ... I, 298.
s k ie j. P r a w d a , że c h o d ziło je d y n ie o z d o b y c ie tą d ro g ą b e z p ła tn e j siły ro b o c z e j. A le je ś li się w e ź m ie p o d u w a g ę tr u d n o ś c i is tn ie ją c e g d z ie in d z ie j i p rz y p o m n i, że w ię k szość k la s z to ró w b e n e d y k ty ń s k ic h o g ra n ic z a ła w ty m cza sie sw ą r e k r u t a c j ę do p r z e d s ta w ic ie li g ru p y f e u d a ln e j,27 s ta n ie się ja s n e ja k w ie lk ą b y ło to a t r a k c ją d la u p o śle d z o n e j lu d n o ś c i c h ło p s k ie j. Z d ru g ie j s tr o n y n ie n a le ż y ró w n ie ż z a p o m in a ć , że p rz e m ia n y g o sp o d a rc z e w si z a c h o d n io - e u ro p e js k ie j w z w ią z k u z p rz e c h o d z e n ie m je j n a g o s p o d a rk ę to w a ro w o - p ie n ię ż n ą w y w o ła ły w n ie k tó r y c h d z ie ln ic a c h p r z e ja w y w z g lę d n e g o p r z e lu d n ie n ia w si. N ie m o g ą c z n a le ź ć d la sie b ie z a tr u d n ie n ia lu d n o ść sz e re g u o k rę g ó w ro ln ic z y c h o d p ły w a ła do m ia s t, e m ig ro w a ła n a w sc h ó d , a n ie je d n o k r o tn ie p o w ię k s z a ła rz e sz e w łó c z ę g ó w i ż e b ra k ó w . S p o ś ró d ty c h o s ta tn ic h m o g li n a jła tw ie j r e k r u to w a ć się k o n w e rs i, d la te j b o w ie m k a te g o r ii lu d n o ś c i c h ło p sk ie j b y ł to n a jła tw ie js z y sp o só b r o z w ią z a n ia cięż k ieg o p ro b le m u b e z ro b o c ia .
Z a p e w n ie n ie so b ie w o so b ie k o n w e rs ó w b e z p ła tn e j siły ro b o c z e j p o zw o liło c y s te r so m u s p r a w n ić i ro z b u d o w a ć p o s ia d a n ą g o s p o d a r k ę r o ln ą i h o d o w la n ą . W z ra s ta ją c y z r o k u n a r o k a r e a ł z a k o n n y b y ł e k s p lo a to w a n y w r a m a c h n ie w ie lk ic h fo lw a rk ó w , z w a n y c h g ra n g ia m i. R o z m ia r ta k ie g o f o lw a r k u o c e n ia P i r e n n e n a 200 do 300 h a 28 z ie m i o rn e j. O c zy w iście je d e n i te n s a m k la s z to r m ó g ł p o s ia d a ć k ilk a lu b n a w e t k ilk a n a ś c ie g ra n g ij. W b a r d z ie j o d d a lo n y c h o d k la s z to r u g ra n g ia c h z a m ie sz k iw a li o b s łu g u ją c y fo lw a r k k o n w e rs i p o d k ie r o w n ic tw e m je d n e g o sp o ś ró d sieb ie, n o sząceg o m ia n o m a g is te r g ra n g ia e lu b g ra n g ia riu s . W z a sa d z ie k o n w e rs i s ta n o w ili n a f o lw a r k u s ta łą siłę ro b o c z ą , w c zasie z aś ż n iw i sia n o k o só w b y li w s p o m a g a n i p rz e z m n ic h ó w sw eg o k la s z to ru .
B a d a c z e z a jm u ją c y się c y s te rs a m i p o z o s ta ją z a z w y c z a j p o d s u g e s tią w ie lk ie j liczb y k o n w e rs ó w p o s ia d a n y c h p rz e z sz e re g k la s z to ró w fr a n c u s k ic h .29 P rz e z a n a lo g ię d o p a tr u j ą się i g d zie in d z ie j p o d o b n y c h sto s u n k ó w , w ią ż ą c z ty m ro z w ó j g o sp o d a rc z y z a k o n u . W rz e c z y w is to ś c i s p r a w a p r z e d s ta w ia ła się je d n a k zgoła in a c z e j. J u ż w r o k u 1134 ilo ść k o n w e rs ó w n ie m u s ia ła b y ć w sz ę d z ie w y s ta r c z a ją c a , s k o ro k a p it u ła g e n e r a ln a d o p u ś c iła m o ż n o ść k o r z y s ta n ia n a r ó w n i z k o n w e rs ą m i z n a je m n y c h r o b o tn ik ó w (m e r c e n a r ii) . 30 W p ra w d z ie w u c h w a ła c h k a p it u ły g e n e r a ln e j n ie z n a jd u je m y b e z p o ś re d n ie g o s tw ie rd z e n ia f a k t u , że lic z b a k o n w e rs ó w w k la s z to ra c h cy s te r s k ic h n a w sc h o d z ie b y ła z n a c z n ie m n ie js z a n iż n a z ach o d zie, je s t o n n a m je d n a k z n a n y n a p o d s ta w ie in n y c h ź ró d e ł.31 U c h w a ły k a p it u ły g e n e ra ln e j w s p o m in a ją n a to m ia s t w ie lo k r o tn ie o z a m ie s z k a c h w ś ró d w y z y s k iw a n y c h k o n w e rs ó w ,32 o g ra n i c z a n iu ic h lic z b y w k la s z to ra c h , k tó r e b y ły te r e n e m tu m u ltó w .33 P r z y te j z a ś s p o so b n o ści m ó w ią o ty c h k o n w e n ta c h , k tó r e p o s ia d a ją c ic h w ogóle p o n iż e j o śm iu, m ia ły p ra w o z a tr u d n ia ć w k u c h n i k la s z to r n e j ś w ie c k ic h n a je m n ik ó w .34
27 D om P h il ib e r t S c h m i t z : H is to ire d e ľ o r d r e d e S a in t B e n o it. M a re d so u s 1948, s. 290—291.
28 H is to ire d u M o y e n A ge, j.w . V III, s. 64.
29 M . A u b e r t: L 'a r c h it e c tu r e c is te rc ie n n e e n F ra n c e . P a r i s 1947, I, 54. 30 P e r c o n v e r s e s a g e n d a s u n t e x e r c itia a p u d g ra n g ia s e t p e r m e r c e n a r ie s ... S t a tu ta ... I, 14. 31 C fr W ą s o w i c z ó w ц a: r e c e n z ja z J . D o n n e l l y : T h e D e c lin e of th e M e d ie v a l C is te rc ia n L a y b ro th e rh o o d (P rz e g lą d H is to ry c z n y X L I II, s. 133). 32 C h a r a k te r y z u je te tu m u lt y D o n n e l l y : о. с., p a ss im . 33 S ta tu ta ... И , 52—53. 34 S ta tu ta ... II , 169.
W ty c h w a r u n k a c h n ie d a się w ię c w sp o só b je d n o lity p o w ią z a ć w sz ę d z ie g o sp o d a r k i c y s te rs k ie j z lic z b ą p o s ia d a n y c h p rz e z z a k o n k o n w e rs ó w . S p o só b e k s p lo a ta c ji p o s ia d a n y c h g r u n tó w b y ł b o w ie m u z a le ż n io n y b e z w ą tp ie n ia od w a r u n k ó w l o j a l n y c h . II J a k i e p o tr z e b y z a s p a k a ja ć m ia ła g o s p o d a r k a ro ln o - h o d o w la n a k la s z to ró w c y s te rs k ic h ?
O czy w iście ch o d ziło p rz e d e w s z y s tk im o p o k ry c ie w ła s n e g o sp o ży cia, k tó r e w p e w n y c h p r z y n a jm n ie j d z ie d z in a c h b y n a jm n ie j n ie b y ło n is k ie . T a k w ię c w ła s n a p r o d u k c ja w in n a z a p e w n ić w y ż y w ie n ie i o d z ia n ie k o n w e n tu , w y n a g ro d z e n ie r o b o tn i k ó w n a je m n y c h , je ś li ic h k la s z to r p o s ia d a ł, w re s z c ie u tr z y m a n ie g o ści z a k o n n y c h , w ś ró d k tó r y c h p o z a u b o g im i w s p o m a g a n y m i p rz e z k o n w e n t w ię k sz o ść s ta n o w ili p o d ró ż u ją c y z a ró w n o d u c h o w n i j a k św ieccy . O b o w ią z e k ic h p rz y jm o w a n ia m u s ia ł b y ć d la n ie je d n e g o k la s z to r u u c ią ż liw y , sk o ro k a p it u ła g e n e r a ln a z a jm o w a ła się k a r a n ie m ty c h , k tó r z y go n ie d o p e łn ia li,35 a p o te m z a c z ę ła n a w e t z w a ln ia ć z teg o o b o w ią z k u k la s z to r y z n a jd u ją c e się w tr u d n o ś c ia c h g o s p o d a rc z y c h .36 I s tn ia ł y je d n a k ż e s p o re ró ż n ic e w sp o ż y c iu p r o d u k c ji ro ln e j i h o d o w la n e j. B ior'ąc p o d u w a g ę ja d ło s p is z a k o n n y , k tó r y p rz e w id y w a ł w z a s a d z ie p o tr a w y w a rz y w n e i m ą c z n e , d o p u sz c z a ł rz a d z ie j n a b ia ł i r y b y , a m ię so p r z e z n a c z a ł je d y n ie d la c h o ry c h , m u s im y p r z y ją ć w y s o k ą n o rm ę sp o ż y c ia p r o d u k tó w r o ln y c h p rz e z sa m k o n w e n t. J e ś li u w z g lę d n im y p o n a d to w y n a g ro d z e n ie n a je m n ik ó w w y p ła c a n e z a p e w n e w p r o d u k ta c h ro ln y c h i k o s z ta u tr z y m a n ia gości, a z d ru g ie j s tr o n y u ś w ia d o m im y so b ie n is k o ść p lo n ó w ó w czesn eg o ro ln ic tw a , to d o jd z ie m y do p rz e k o n a n ia , że p r o d u k c ja ro ln a p o k r y w a ła z a p e w n e je d y n ie w ła s n e sp o ży cie k la s z to ru . P rz e m a w ia ło b y za ty m to ró w n ie ż , że k a p it u ła g e n e r a ln a o m a w ia ją c w ie lo k r o tn ie h a n d e l z a k o n n y n ig d y n ie w y m ie n ia ła w ś ró d je g o p rz e d m io tó w p r o d u k tó w ro ln y c h . I s tn ia ł w sz e la k o je d e n w y ją te k , a ty m b y ło w in o . J e g o p r o d u k c ja m u s ia ła p rz e w y ż sz a ć z n a c z n ie w ła s n e p o tr z e b y w ie lu k la s z to ró w , s k o ro s p r a w a h a n d lu w in e m s ta w a ła się w ie lo k r o tn ie p rz e d m io te m o b ra d k a p it u ły g e n e ra ln e j. In a c z e j n a to m ia s t p r z e d s ta w ia ła się s p r a w a p r o d u k c ji h o d o w la n e j. D ą żn o ść do z a p e w n ie n ia so b ie p o trz e b n e g o s u r o w c a do w y ro b u o d zieży i o b u w ia o ra z p o m o cy b y d lę c e j p rz y u p r a w ie r o li z m u s z a ła c y s te rs ó w do z w ró c e n ia s p e c ja ln e j u w a g i n a g o s p o d a rk ę h o d o w la n ą . O b o k w ię c n ie z b ę d n e g o do ro b ó t p o ln y c h s p r z ę ż a ju h o d o w a li o n i o w ce ja k o d o s ta rc z y c ie lk i w e łn y , a c z a sa m i ró w n ie ż w o ły d la z a p e w n ie n ia sobie p o tr z e b n e j sk ó ry . W p rz e c iw ie ń s tw ie do p r o d u k c ji ro ln e j, p r o d u k c ja h o d o w la n a w w a r u n k a c h sp o ż y c ia z a k o n n e g o s tw a r z a ła ła tw o n a d w y ż k i, k tó r e m o g ły b y ć r z u co n e n a ry n e k .
Z d e c y d o w a n e p o tę p ie n ie p rz e z z a ło ż y c ie li z a k o n u c y s te rs k ie g o w sz e lk ie g o ty p u r e n t y g r u n to w e j d o p ro w a d z iło , j a k w y k a z a liś m y to w y ż e j, do z a s to s o w a n ia w d o b r a c h c y s te rs k ic h g o s p o d a rk i fo lw a r c z n e j w tz w . g ra n g ia c h . G o s p o d a rk a ta w y m a g a ła je d n a k ż e je ż e li n ie p e łn y c h zesp o łó w ro b o c z y c h z ło ż o n y c h z k o n w e rs ó w , to p r z y n a jm n ie j n ie w ie lk ic h g r u p a d m in is tr a to r ó w , m o g ą c y c h p o k ie r o w a ć p r a c ą r o
35 S ta tu ta ... I, 337, 410, 444, 504, 509, II , 193.
b o tn ik ó w n a je m n y c h . O tóż z b ie g ie m c zasu o k a z u je się, że w n ie k tó ry c h o k o lic a c h k la s z to r y c y s te rs k ie n ie są z d o ln e do o b s a d z e n ia s w y m i k o n w e rs a m i n a w e t ty c h k ie ro w n ic z y c h s ta n o w is k . I o to w ty m m o m e n c ie z a c z y n a ją się p r ó b y z a s to s o w a n ia w g o sp o d a rc e c y s te rs k ie j o d rz u c o n e j p o c z ą tk o w o r e n t y fe u d a ln e j. P r ó b y te s p o tk a ły się n a ra z ie z o s try m p o tę p ie n ie m k a p it u ły g e n e r a ln e j, k tó r a u z n a ła je za w y ra ź n e p o g w a łc e n ie p rz e p is ó w z a k o n n y c h . T a k w ię c w r o k u 1205 z o s ta ł p o c ią g n ię ty do o d p o w ie d z ia ln o ś c i je d e n z o p a tó w za to, że c h c ia ł z ie m ię k la s z to r n ą o d d a ć c h ło p o m w u ż y tk o w a n ie w z a m ia n za p o ło w ę p lo n ó w .37 O k a z a ło się je d n a k ry c h ło , że w t a
k ic h w a r u n k a c h sz e re g k la s z to ró w , zw ła sz c z a p o ło ż o n y c h n a w sch o d zie, n ie je s t w s ta n ie p ro w a d z ić g o s p o d a rk i ro ln e j. T o też k a p itu ła g e n e r a ln a m u s ia ła w y c o fa ć się z z a ję te g o p o p rz e d n io s ta n o w is k a i w r o k u 1208 z e z w o liła o fic ja ln ie , b y ziem ie „ n ie u ż y te c z n e “ (leżące o d ło g iem ) lu b tru d n e , do u p r a w y ze w z g lę d u n a ic h odle* g łość o d k la s z to r u o d d a w a ć w u ż y tk o w a n ie p o ło w n ik o m , lu b te ż e k s p lo a to w a ć w ja k i k o lw ie k in n y sp o só b .38 U c z y n io n y w te n sp o só b w y ło m z o s ta ł w la ta c h n a s tę p n y c h ro z szerzo n y . T a k w ię c w r o k u 1220 k a p it u ła g e n e r a ln a w y ra z iła sz e ro k ą z g o d ę n a w y p u s z c z a n ie w d z ie rż a w ę ju ż n ie ty lk o zie m „ n ie u ż y te c z n y c h “ , a le c a ły c h g r a n - gij-S® Z g o d ę tę p o n o w iła i ro z s z e rz y ła u c h w a ła z r o k u 1224.40 M u s im y je d n a k ż e z d a w a ć so b ie s p r a w ę z teg o , że p o d o b n e g o r o d z a ju tr a n z a k c je u m o ż liw ia ły ro z m a ite n a d u ż y c ia , p ro w a d z ą c e p r o s tą d ro g ą do a lie n a c ji d ó b r z a k o n n y c h . T o te ż k a p itu ła g e n e r a ln a u c h w a liła w r o k u 1223 z a s a d n ic z y z a k a z d a w a n ia w d o ży w o cie ziem k la s z to rn y c h o so b o m ś w ie c k im b e z p ła tn ie , z e z w a la ją c n a ta k ie p o s tę p o w a n ie ty lk o w ty m w y p a d k u , k ie d y w y m a g a ł te g o w y ra ź n ie in te r e s d o m u z a k o n n e g o .41 J a k ła tw o się d o m y ś lić ch o d ziło tu o p o z y s k a n ie t ą d ro g ą ż y czliw o ści b a rd z ie j lu b m n ie j w p ły w o w e j o so b y św ie c k ie j.
N ie b y ł to z re s z tą je d y n y sp o só b p o w ią z a n ia o so b y ś w ie c k ie j z in te r e s a m i z a k o n u . Z o stre g o z a k a z u k a p it u ły g e n e ra ln e j z r o k u 1214 w s p r a w ie n ie d o p u s z c z a ln o ś c i z a w ią z y w a n ia sp ó łe k z o so b a m i ś w ie c k im i d la u p r a w y r o li i h o d o w li b y d ła 4* d o w ia d u je m y się, że tr a n z a k c je te g o ty p u m ie w a ły m ie js c e w p o c z ą tk a c h X I I I w ie k u . E s p i n a s , 43 o p is u ją c n a m ta k ą s p ó łk ę z p o c z ą tk u X IV w ie k u w e F la n d r ii, d o w o d zi że p o le g a ła o n a n a sp rz e d a ż y k la s z to rn e g o s ta d a o w iec k u p c o w i z są s ie d n ie g o m ia s ta . N a b y w c a p o z o s ta w ia ł s ta d o k la s z to ro w i n a p rz e c ią g tr z e c h la t. W ty m czasie d o c h ó d ze s p rz e d a ż y w e łn y d zielo n o m ię d z y k la s z to r i n a b y w c ę . P o u p ły w ie t e r m in u tr z e c h le tn ie g o a n a lo g ic z n e m u p o d z ia ło w i u le g a ło c a łe sta d o , z ty m w sz e la k o ,
37 S ta tu ta ... I, 309— 310.
38 D e te r r is q u i m in u s u tile s f u e r in t a u t sic r e m o ta e q u o d u ti li te r e x c o li n o n p o s s in t, sic d is p e n s â t C a p itu lu m g e n e ra le , u t lic e a t eis q u i ta le s h a b u e r in t d a re ad m e d ie ta te m v e l a lite r p r o u t p o te r u n t c o m p e te n te r . S ta tu ta ... I, 346.
39 D e g ra n g iis e t te r r is m in u s u tilïb u s co lo n is a d te m p u s c o n c e d e n d is, p e r m it ti - tu r a b b a tib u s u t c u m c o n silio s e n io r ů m s u o r u m , p a tr u m a b b a tu m v e l v is ita to r u m , si p a tr u m h a b e r i n o n p o s s it copia, fa c ia n t s u p e r h o c q u o d iu s s u m fu e r it fa c ie n d u m . S ta tu ta ... I, 517.
40 S ta tu ta ... И , 31.
41 I n h i b e tu r n e de c e te ro p o sse ssio n e s a b b a tia r u m g ra tis d e n tu r sa e c u la rib u s a d wi ta m , n is i p ro e v id e n ti d o m o r u m u tilita te , e t d e c o n silio p a tr is a b b a tis e t c o n v e n tu s . S ta tu ta ... II , 23.
42 C o n s titu tio d e n o n h a b e n d a s o c ie ta te c u m sa e c u la rib u s in te r r is e x c o le n d is e t p e c o rib u s n u tr ie n d is fi r m it e r in p o s te r ů m te n e a tu r ... S ta tu ta ... I, 428—429.
43 G. E s p i n a s: L a d r a p e r ie d a n s la F la n d r e F r a n ç a is e a u M o y en A ge. P a r i s 1923, II, 37—40.
że k la s z to ro w i p rz y s łu g iw a ło p ra w o o d k u p ie n ia n ie n a le ż ą c e j d o ń jeg o p o ło w y . O z a s a d a c h s p ó łk i ro ln e j n ie p o s ia d a m y ta k d o k ła d n y c h in f o rm a c y j. M o żn a się je d y n ie d o m y śla ć , że b y ła o n a o p a r ta n a p o d o b n y c h z a s a d a c h .
Z a k a z z a w ie r a n ia sp ó łe k z o so b a m i św ie c k im i n ie u tr z y m a ł się. O to b o w ie m ju ż w r o k u 1226 k a p it u ła g e n e r a ln a d o p u śc iła p ie r w s z y w y ją te k od te j z a sa d y , z e z w a la ją c je d n e m u z k la s z to ró w w ło sk ic h ze w z g lę d u n a je g o p o ło ż e n ie g o sp o d a rc z e n a z a w a rc ie s p ó łk i z o so b ą św ie c k ą d la h o d o w li b y d ła .44 T a k w ię c z a k o n c y s te rs k i re z y g n o w a ł k o le jn o z w y ró ż n ia ją c y c h go d o tą d cech g o s p o d a rk i ro ln o - h o d o w la n e j, u p o d a b n ia ją c się c o ra z b a rd z ie j do o ta c z a ją c y c h go w ie lk ic h p o s ia d ło śc i fe u d a ln y c h . I I I
G ło szo n a p rz e z c y s te rs ó w z a s a d a s a m o w y s ta rc z a ln o ś c i n ie o g ra n ic z a ła się rzecz p r o s ta do g o s p o d a rk i ro łn o -h o d o w la n e j, a le o b e jm o w a ła ró w n ie ż n ie z b ę d n ą d la e g z y s te n c ji k o n w e n tu z a k o n n e g o w y tw ó rc z o ś ć rz e m ie ś ln ic z ą . R z e m ie ś ln ik a m i k la s z to r n y m i m o g li b y ć z a ró w n o m n isi j a k k o n w e rs i.45 K a p itu ła g e n e ra ln a z a jm o w a ła się n im i s to s u n k o w o m ało , g łó w n ie z r a c j i z a k a z u w y p o ż y c z a n ia rz e m ie ś ln ik ó w k la s z to r n y c h o so b o m ś w ie c k im .10 Z ty c h n ie lic z n y c h w z m ia n e k d a się w k a ż d y m ra z ie s tw ie rd z ić is tn ie n ie k la s z to r n y c h b u d o w n ic z y c h ,17 m u r a r z y i szew có w .48 C h o ciaż n ie ’ w y m ie n ie n i w u c h w a ła c h k a p it u ły g e n e r a ln e j is tn ie ć m u s ie li b ez w ą tp ie n ia ta c y sp e c ja liśc i j a k tk a c z e , fo lu sz n ic y , k ra w c y , g a rb a r z e , sto la rz e , k o w a le , m ły n a rz e , p ie k a rz e , a w n ie k tó r y c h k la s z to r a c h ró w n ie ż i w in ia rz e . R z e m ie śln ic y ci p ra c o w a li w z a sa d z ie n a p o k ry c ie z a p o tr z e b o w a n ia k o n w e n tu i lu d n o ś c i św ie c k ie j z a m ie s z k u ją c e j d o b ra k la s z to rn e . F a k t je d n a k p a ro k r o tn e g o p o n a w ia n ia z a k a z u w y p o ż y c z a n ia , z a p e w n e n ie b e z in te re s o w n e g o , n ie k tó r y c h s p e c ja lis tó w k la s z to r n y c h oso b o m św ie c k im , św ia d c z y o p r ó b a c h c ią g n ię c ia s tą d k o rz y ś c i p rz e z c y ste rsó w . W y d a je się n a to m ia s t, że s p r a w a w a lk i k o n k u r e n c y jn e j m ię d z y rz e m ie ś ln ic z ą w y tw ó rc z o ś c ią k la s z to r n ą a c e c h o w ą z a ry s o w u je się d o p ie ro n a p rz e ło m ie w ie k u X I I I i X IV .
IV.
A c z k o lw ie k re g u ła b e n e d y k ty ń s k a d o p u sz c z a ła sp rz e d a ż ry n k o w ą n a d m i a r u p r o d u k c ji k la s z to r n e j,49 w p ie r w o tn e j e k o n o m ic e c y s te rs k ie j, d o s to s o w a n e j d o z a sa d g o s p o d a rk i n a tu r a ln e j , s p r a w a r y n k u n ie o d g ry w a ła w ie lk ie j ro li. S ta n t a k i w ro z r a s ta ją c y m się z r o k u n a ro k z a k o n ie n ie d a ł się je d n a k u tr z y m a ć p rz e z czas d łu ż szy. J u ż w ię c s t a tu t y z a k o n n e z r o k u 1134 ż a lą się, że s p r a w a h a n d lu p o w o d u je r o z lic z n e s p o ry w ło n ie w s p ó ln o ty I c y s te rs k ie j. S tw ie r d z a ją ró w n ie ż , że z a c h o d z i n ie k ie d y p o tr z e b a w y s y ła n ia b r a c i z a k o n n y c h n a ta r g i w c e lu n a b y c ia k o n ie c z n y c h d la e g z y s te n c ji k o n w e n tu a r ty k u łó w (np. sól, m e ta le ). P r z y te j sp o so b n o śc i w y c h o d z i n a ja w , że k la s z to r y c y s te rs k ie w ty m czasie z d o ła ły się z w ią z a ć śc iśle z r o z w ija
-44 S ta tu ta ... II, 54. 45 S ta tu ta ... I, 66, 84. 46 S ta tu ta ... I, 66, 84. 47 S ta tu ta ... I, 62, 66. 48 S ta tu ta ... I, 70. 49 S. B e n e d ic t! R e g u la M o n a c h o ru m L V II.
ją c y m się r y n k ie m i n ie ty lk o z b y w a ły n a n im s w o je w ła s n e p ro d u k ty , lecz t r u d n iły się ró w n ie ż p e w n e g o r o d z a ju p o ś re d n ic tw e m . Z te g o p o w o d u w s p o m n ia n e w y żej s t a tu t y z a k a z u ją w y m ia n y to w a ró w w c e lu d a ls z e j ic h o d s p rz e d a ż y i d la z a p o b ie ż e n ia tr a n z a k c jo m te g o ro d z a ju p o le c a ją s p r z e d a w a ć p r o d u k ty g o s p o d a rk i k la s z to r n e j je d y n ie za g o tó w k ę , zło to lu b s re b ro , a ty lk o w d ro d z e z u p e łn e g o w y ją tk u z g a d z a ją się n a p rz y jm o w a n ie w z a m ia n a r ty k u łó w p rz e z n a c z o n y c h d o n a ty c h m ia s to w e g o sp o ży cia w k la s z to rz e . S ta t u ty p o z a ty m z a k a z u ją w y w o ż e n ia p r o d u k c ji z a k o n n e j za m o rz e i u s t a la ją , że d o p u s z c z a ln e j e s t u d a w a n ie się z n ią je d y n ie n a ta r g i w o d le g ło śc i co n a jw y ż e j 3 do 4 d n i d ro g i. R o b ią w s z e la k o od te j z a s a d y w y ją te k , z e z w a la ją c k la s z to ro m s ą s ia d u ją c y m z p o rte m m o r s k im n a p rz e p ły w a n ie L a M a n c h e w ce lu u c z e s tn ic z e n ia w ta r g a c h o d b y w a ją c y c h się n ie d a le j j a k d w a d n i d ro g i od m ie js c a w y lą d o w a n ia . S ta t u ty s t a r a j ą się o g ra n ic z y ć lic z b ę w y s y ła n y c h n a ta r g i cz ło n k ó w k o n w e n tu do d w ó c h m n ic h ó w lu b k o n w e rs ó w . W w y p a d k u w sz e la k o , g d y ch o d zi o z a k u p p o tr z e b n y c h k la s z to ro w i s k ó r z e z w a la się d la d o k o n a n ia ty c h t r a n - z a k c y j o d b y w a ć p o d ró ż e tr w a j ą c e n a w e t p o n a d c z te ry d o b y .50 T a k sz e ro k ie ro z w o d z e n ie się n a d s p r a w ą u c z e s tn ic tw a z a k o n u w tr a n z a k c ja c h h a n d lo w y c h je s t p rz e k o n y w u ją c y m d o w o d e m , że k o n t a k t d o m ó w c y s te rs k ic h z ta r g a m i i to n ie ty lk o lo k a ln y m i b y ł ju ż w ty m c zasie o ży w io n y . Cóż b y ło p rz e d m io te m d o k o n y w a n y c h tr a n z a k c y j? K la s z to ry c y s te rs k ie z a k u p y w a ły w ię c sól, so lo n e ry b y , m e ta l su ro w y , skóry),51 a w ic h b r a k u w o ły p rz e z n a c z o n e n a u b ó j.52 W c z a sa c h p ó ź n ie js z y c h z n a jd u je m y w z m ia n k i ró w n ie ż o in n y c h a r t y k u ła c h . T a k w ię c w r o k u 1183 je s t m o w a o k u p n ie b ie liz n y k o ś c ie ln e j,53 z a ś w 1216 o n a b y c iu d e lik a tn e g o s u k n a .54 S p rz e d a w a ły n a to m ia s t w in o , k tó r e g o w y s z y n k je d n a k ż e b y ł z a k a z a n y .55 w e łn ę ,50 k o n ie ,57 B r a k n a to m ia s t ja k ie jk o lw ie k w z m ia n k i o s p r z e d a w a n iu p r o d u k tó w ro ln y c h , czego m o ż n a b y w n o sić, że tr a n z a k c je teg o ty p u n ie m u s ia ły b y ć a n i z b y t częste, a n i te ż m aso w e.
S ta le p r z e p r o w a d z a n e tr a n z a k c je h a n d lo w e w y m a g a ły s p e c ja lis tó w w te j d z ie d zin ie. W y s tę p o w a li o n i w te r m in o lo g ii z a k o n n e j p o d m ia n e m m e r c a to r e s 58 i r e k r u to w a li się p o c z ą tk o w o z a ró w n o sp o ś ró d m n ic h ó w j a k k o n w e rs ó w ,50 p o te m n a to m ia s t w y łą c z n ie ju ż z k o n w e rs ó w .60 U ję ty w rę c e fa c h o w e h a n d e l z a k o n n y ro z w ija ł się szy b k o , s tw a r z a ją c p o w a ż n ą k o n k u r e n c ję d la h a n d lu św ie c k ie g o . T o też d o ch o d ziło m ię d z y k o n k u r u ją c y m i s tr o n a m i do z a ta rg ó w , zw ła sz c z a n a o d c in k u lu k r a ty w n e g o h a n d lu w e łn ą . P rz o d o w a ły w n im o p a c tw a c y s te rs k ie w A n g lii, k tó r e ro z b u d o w a w s z y z n a c z n ie s w o ją g o s p o d a r k ę h o d o w la n ą w y s tę p o w a ły z a ró w n o w ro li 50 S ta tu ta ... I, 24— 25. 51 S ta tu ta ... I, 61. 52 S ta tu ta ... I, 64. 53 S ta tu ta ... I, 93. 54 S ta tu ta ... I, 454. 55 N e q u e p e r m o n a c h u m , n e q u e p e r c o n v e r s u m , n e q u e p e r a liq u e m h o m in u m lic e t n o b is v i n u m n o s tr u m v e n d e r e ad ta b e r n a m , s iv e v u lg o d ic itu r a d b ro c a m , siv e u t lin g u a te u to n ic a d ic itu r a d ta p p a m , in n o s tr is s e u in d o m ib u s a lie n is, n e c a lic u b i o m n in o . S ta tu ta ... I, 25. 56 S ta tu ta ... I, 60. 57 S ta tu ta ... I, 64. 58 S ta tu ta ... I, 24, 64, 87, 171, 187. 50 S ta tu ta ... I, 25. 00 S ta tu ta ... I, 187.
p ro d u c e n tó w j a k k u p c ó w i k o n k u r o w a ły s k u te c z n ie z k u p c a m i z a o p a tr u ją c y m i w w e łn ę a n g ie ls k ą o d b io rc ó w k o n ty n e n ta ln y c h . O d g ło se m te j w a lk i k o n k u r e n c y jn e j b y ła s k a r g a k u p c ó w z B e rg e n , ro z p a tr y w a n a n a d w ó c h k o le jn y c h z g ro m a d z e n ia c h k a p it u ły g e n e ra ln e j w r o k u 1206 i 1207.C1 S ta ły u d z ia ł w tr a n z a k c ja c h h a n d lo w y c h n ie w p ły w a ł d o d a tn io a n i n a m e r k a - to r ó w z a k o n n y c h a n i te ż n a w y s y ła ją c e ic h k la s z to ry , k tó r e co ra z częściej s p o g lą d a ły n a d z ia ła ln o ś ć h a n d lo w ą z p u n k tu w id z e n ia je d y n ie k o m e rc y jn e g o . D o w o d y te g o w id z im y w u c h w a ła c h k a p it u ły g e n e ra ln e j. T a k w ię c w r o k u 1182 p o d p r e t e k s te m tr u d n o ś c i, w ja k i c h z n a la z ły się k la s z to r y p r o d u k u ją c e w in o n a z b y t, k a p itu ła g e n e r a ln a z ła g o d z iła sw o je p o s ta n o w ie n ie z r o k u 1134 w s p r a w ie z a k a z u sp rz e d a ż y w in a do k a rc z e m .62 O g ra n ic z e n ie to z o sta ło u c h y lo n e czaso w o z z a strz e ż e n ie m , że z k a rc z m y w ż a d n y m w y p a d k u n ie m oże k o rz y s ta ć a n i m n ic h a n i k o n w e rs c y s te rs k i. U lg a p o w y ż sz a z o s ta ła p rz e d łu ż o n a w r o k u ' 1183 63 n ie w ie m y je d n a k ż e n a j a k d łu go. N a to m ia s t w r o k u 1186 z o s ta ła p o w z ię ta p rz e z k a p itu łę g e n e ra ln ą u c h w a ła , a b y k la s z to r y s p rz e d a ją c e w in o do k a rc z e m b y ły k a r a n e z a k a z e m o d p r a w ia n ia m szy śp ie w a n e j, zaś ic h o p a c i p o c ią g a n i do o d p o w ie d z ia ln o śc i."4 P o s ta n o w ie n ie to m oże s p r a w ia ć w ra ż e n ie c o fn ię c ia cza so w e j u lg i o m ó w io n e j w y żej. Z d a je się je d n a k , że ch o d ziło tu o rz e c z in n ą , k tó r ą w y ra ź n ie o m ó w iła k a p it u ła g e n e r a ln a w sw o je j u c h w a le z r o k u 1205.05 Z a k a z y w a ła o n a w sp o só b d o b itn y m n ic h o m sz y n k o w a n ia w in a , p o le c a ją c s p r z e d a w a ć je do k a rc z e m z n a jd u ją c y c h się w e w s ia c h i p ro w a d z o n y c h p rz e z o so b y św ie c k ie .00 S ą d z ą c ze s k a r g w n o sz o n y c h p rz e c iw k o p o szczeg ó l n y m o p a to m , n ie w s z y s tk ie k la s z to r y do ty c h w s k a z a ń się z a s to s o w a ły .07 W b re w w y r a ź n e m u z a k a z o w i sz y n k o w a n o ta m w in o w z a b u d o w a n ia c h p rz y k la s z to rn y c h , a w je d n y m n a w e t w y p a d k u w d o m u k o b ie ty n ie r z ą d n e j.08
K a p itu ła g e n e ra ln a z a jm o w a ła się n a d to s z e re g ie m in n y c h n a d u ż y ć , k tó r y c h d o p u sz c z a li się m e r k a to r o w ie z a k o n n i. T a k w ię c w r o k u 1157 z a k a z a ła p o b ie r a n ia n ie u c z c iw y c h c e n za s p r z e d a w a n e p ro d u k ty ,09 p o tę p iła s k u p o w a n ie p rz e z k o n w e r só w a n g ie ls k ic h w e łn y z z a m ia re m s p r z e d a n ia je j po w y ższej ce n ie ,70 tę p iła ró w n ie ż p o d o b n e tr a n z a k c je w o d n ie s ie n iu do in n y c h a r ty k u łó w .71 P r z y te j sp o so b n o śc i w y
01 S ta tu ta ... I, 332 i 342— 343.
62 T e m p e r a n te s p ro te m p o r e q u a e d e ta b e r n is a n te a r ig id iu s s u n t in s titu ta , tole~ r a m u s p ro in to le r a b ili q u o r u m d a m in d ig e n tia , q u o d in p r o p r iis d o m ib u s e x tr a a b b a - tia m e t g ra n g ia s, licea t v i n u m v e n d i in s u m m a a lic u i sa e c u la ri. S a e c u la r is a u te m illu d v e n d e r e p o s s it ad b ro c a m ; ita ta rn e n q u o d q u a m d iu ta b e r n a d u r a v e r it, n u lli o m n in o m o n a c h o v e l c o n v e rs o lic e a t h a b ita r e in a liq u a p a r te d o m u s illiu s , se d n e c e d ere, n e c b ib e r e , n e c ia cere. S ta tu ta ... I, 90. 03 S ta tu ta ... I, 94. 61 S ta tu ta ... I, 103— 104. 03 ...Et u t c a v e a tu r in p o s te r ů m n e v i n u m v e n d a tu r ad b ro c a m in m o r e m sa e c u - la r iu m , d i f f i n it u m e st in C a p itu lo e t s e n te n tia te m p e r a tu r d e v in o v e n d e n d o ad b ro c a m , u t ta n t u m in v illis , e t n is i p e r s a e c u la r e m p e r s o n a m v e n d a tu r . S ta tu ta ... I, 312. 00 S ta tu ta ... I, 312. 07 S ta tu ta ... I, 163, 312, 333.
68 A b b a tib u s d e P in u e t d e G ra tia D ei c o m m i tti tu r d e m o n a c h o d e C a ste lla r iis q u i d ic itu r v i n u m d iu v e n d id is s e in d o m o in fa m is m u lie r is... S ta tu ta ... I, 366.
00 S ta tu ta ... I, 60. 70 S ta tu ta ... I, 426, 71 S ta tu ta ... I, 145.
c h o d z iły n a ja w ró ż n e m a c h in a c je m e r k a to r ó w z a k o n n y c h , k tó r z y d la u z y s k a n ia w y ższej ce n y p o tr a f ili z a ta ja ć b r a k i s p r z e d a w a n y c h p rz e z sie b ie a r t y k u ł ó w 72, lu b te ż w y k o rz y s ty w a ć z w o ln ie n ia to w a r ó w k la s z to r n y c h o d c ła d la d o k o n y w a n ia t r a n - z a k c y j n a r a c h u n e k osób trz e c ic h i p rz e m y c a n ia z a k u p io n y c h d la n ic h to w a ró w bez w n o s z e n ia n a le ż n y c h o p ła t c e ln y c h .73
P rz e p r o w a d z a n e p rz e z k la s z to r y c y s te rs k ie tr a n z a k c je h a n d lo w e s tw a r z a ły m o ż liw o śc i ła m a n ia r e g u ły w in n e j ró w n ie ż d z ie d z in ie . T a k w ię c w r o k u 12Í6 k a p itu ła g e n e r a ln a ro z w a ż a ła s p r a w ę d w ó c h k la s z to ró w , k tó r e s p r z e d a w a ły w y p ro d u k o w a n ą p rz e z sie b ie w e łn ę , za u z y s k a n e n a to m ia s t p ie n ię d z e k u p o w a ły d e lik a tn e s u k n o , n ie d o zw o lo n e m n ic h o m p rz e z z w y c z a je z a k o n n e .74
V
P rz e p is y z a k o n n e , j a k b y ła o ty m m o w ą w y ż e j, z a k a z y w a ły k la s z to ro m c y s te rs k im p o s ia d a n ia o k re ś lo n y c h d o ch o d ó w . Z a k a z te n w p r a k ty c e n a t r a f i a ł w sz e la k o n a ró ż n e tru d n o ś c i. Z d a rz a ło się w ięc, że te n lu b ó w k la s z to r o tr z y m y w a ł w d ro d z e n a d a n ia n ie d o z w o lo n e p rz e z r e g u łę d o ch o d y . S k ą d in ą d z n o w u do w sp ó ln o ty c y s te r sk ie j p rz y s tę p o w a ły n ie je d n o k r o tn ie k la s z to r y b e n e d y k ty ń s k ie p o s ia d a ją c e w sw o im m a j ą tk u p o tę p io n e p rz e z z w y c z a je c y s te rs k ie d o ch o d y . O tóż k a p it u ła g e n e ra ln a w y ra ź n ie ro z r ó ż n ia ła o b a te w y p a d k i. W s to s u n k u d o d a w n y c h k la s z to ró w b e n e d y k ty ń s k ic h z a ję ła s ta n o w is k o k o m p ro m iso w e . Z g o d z iła się m ia n o w ic ie n a to, b y za je j z g o d ą k la s z to ry te z a tr z y m a ły p o s ia d a n e d o tą d m ły n y , p o d w a r u n k ie m n ie n a b y w a n ia n o w y c h i w y z b y c ia się n a b y ty c h po w łą c z e n iu się d o w sp ó ln o ty c y s te r s k ie j.75 N a to m ia s t k la s z to r y z a ło ż o n e ja k o c y s te r s k ie m u s ia ły się b e z w a ru n k o w o d o c h o d ó w te g o ty p u w y z b y w a ć . I t u t a j n a p o ty k a m y n a p ró b ę o m in ię c ia te j u c h w a ły p rz e z n ie k tó r e k la s z to ry . U w a ż a ły o n e , że d a się ro z w ią z a ć is tn ie ją c e tr u d n o ś c i n ie w d ro d z e a lie n a c ji z a k a z a n y c h d o c h o d ó w , lecz p rz e z ic h o d d a n ie o so b ie trz e c ie j w d o ży w o cie. K a p itu ła g e n e r a ln a p o tę p iła w p ra w d z ie w r o k u 1157 te n w y b ie g ,76 a le u c h w a ła t a n ie ro z w ią z a ła is tn ie ją c y c h tr u d n o ś c i.
C o ra z s iln ie js z e p o w ią z a n ie z a k o n u c y s te rs k ie g o z r y n k ie m s ta ło się n ie ty lk o p rz y c z y n ą d e m o r a liz a c ji w ie lu c z ło n k ó w z a k o n u z w ią z a n y c h b e z p o ś re d n io z f u n k c ją m e r k a to r ó w , a le z a w a ż y ło ró w n ie ż n a p o lity c e g o sp o d a rc z e j z a k o n u . U z y sk iw a n e z h a n d lu z y sk i k la s z to r y o b ra c a ły b o w ie m n ie ty le n a o p ie k ę n a d u b o g im i, ile n a ro z b u d o w ę p o m ie sz c z e ń k la s z to r n y c h i z a k u p n o w y c h te re n ó w . C h c iw o ść w y k a z y w a n a w te j d z ie d z in ie p rz e z c y s te rs ó w b y ła ju ż w d ru g ie j p o ło w ie X I I w ie k u p r z y sło w io w ą .77 A m ó w ili o n ie j n ie ty lk o w ro g o w ie z a k o n u , a le n a w e t i je g o p r z e d s ta w iciele.
Ż ą d z a p o s ia d a n ia p ro w a d z iła z b r a k u w ła s n y c h fu n d u s z ó w do z a c ią g a n ia d łu g ó w , k tó r y c h w y so k o ść g ro z iła n ie je d n o k r o tn ie b a n k r u c tw e m z a d łu ż o n y m k la s z to ro m .
72 Q u i c e la n t p r a v i ta t e m in r e b u s v e n d e n d is , u t e m p to r e s d e c ip ia n t, n o n c o m m u -n ic e -n t d o -n e e c o -n fite a -n tu r e t s a tis fa c ia -n t a d p r o p r ii a b b a tis a r b itr iu m . S ta tu ta ...
I, 172. ' 73 S ta tu ta ... I, 373. 74 S ta tu ta ... I, 454. 75 S ta tu ta ... I, 67. n S ta tu ta ... I, 64. 77 D o n e 1 1 у, о. c., s. 38 c y ta ty z p rz y p is ó w 3 і 4. N a d to P r im o ad te m p e r a n d a m c u p id ita te m ... S ta tu ta ... I, 117.
T e n s ta n rz e c z y z a n ie p o k o ił ju ż w r o k u 1157 k a p it u łę g e n e ra ln ą , k tó r a n a k a z a ła w ła d z o m z a k o n n y m ro z to c z y ć s p e c ja ln ą o p ie k ę n a d k la s z to r a m i z n a jd u ją c y m i się w p o d o b n y m p o ło ż e n iu , w ra z ie z a ś s tw ie rd z e n ia n ie u z a s a d n io n e g o lu b n a d m ie r n e g o z a d łu ż e n ia — p o c ią g a ć d o o d p o w ie d z ia ln o śc i o p a tó w w in n y c h ta k ie g o s t a n u rz e c z y .78 M im o o s tr y c h z a rz ą d z e ń s y tu a c ja n ie u le g ła w id a ć r a d y k a l n e j z m ia n ie , s k o ro w r o k u 1181 tr z e b a b y ło u c h w a łę p o w y ż sz ą r a z je s z c z e p o w tó rz y ć .79 P r z y te j o k a z ji k a p it u ła g e n e r a ln a s tw ie rd z iła ze w s ty d e m , że b y ł w y p a d e k z a d łu ż e n ia się k la s z to r u d la z a k u p u w in a n a p o tr z e b y k o n w e n tu .80 W r o k p ó ź n ie j k a p it u ła g e n e r a l n a p rz e k o n a w s z y się, że n a d m ie r n e d łu g i g ro ż ą r u i n ą w ie lu k la s z to ro m , p o s ta n o w iła , a b y d o m y z a k o n n e z a d łu ż o n e p o w y ż e j 50 g rz y w ie n n ie m o g ły k u p o w a ć z ie m i, a n i te ż b ez s p e c ja ln e j p o tr z e b y w z n o sić n o w y c h b u d o w li k la s z to r n y c h .81 D la p o k ry c ia n a d m ie r n y c h d łu g ó w u p o w a ż n io n o w r o k u 1184 w ła d z e z a k o n n e do p r z y m u s z a n ia z a d łu ż o n y c h k la s z to ró w d o sp rz e d a ż y ru c h o m o ś c i, a g d y b y to n ie w y s t a r czało — ró w n ie ż i p o s ia d a n y c h n ie ru c h o m o ś c i.82 U c h w a łę p o w y ż sz ą p o n o w iła k a p itu ła g e n e r a ln a w r o k u 1188, g ro ż ą c w in o w a jc o m s u r o w y m i k a r a m i.8» Z a k a z z a c ią g a n ia p o ż y c z e k p rz e z k la s z to r y od lic h w ia rz y p o w ta r z a się w la t a c h 1189 i 1190.M M im o to w y p a d k i n a d m ie rn e g o z a d łu ż a n ia się k la s z to ró w w y s tę p o w a ły n a d a l. T o te ż w r o k u 1224 k a p it u ła g e n e r a ln a z a k a z a ła k la s z to ro m p o s ia d a ją c y m d łu g i p r z e k r a c z a ją c e 100 g rz y w ie n w a g i T ro y e s p r z y jm o w a n ia d o sw e g o k o n w e n tu n o w y c h m n i c h ó w i k o n w e rs ó w .85 S y tu a c ja m u s ia ła b y ć rz e c z y w iś c ie k a ta s tr o f a ln a , s k o ro w r o k u 1227 k a p it u ła g e n e r a ln a p o s tw ie r d z e n iu o lb rz y m ie g o z a d łu ż e n ia w ie lu k la s z to ró w f r a n c u s k ic h z a k a z a ła w c ią g u te g o r o k u p r z y jm o w a n ia w e F r a n c j i k a n d y d a tó w , z g ła s z a ją c y c h się do n o w ic ja tu , a to w ty m c e lu , b y k la s z to r y b o g a ts z e m o g ły p rz y jś ć z p o m o c ą z a d łu ż o n y m .80 S p r a w a u c ią ż liw y c h d łu g ó w ra z p o r a z s t a je się w ty m czasie p r z e d m io te m o b r a d k a p it u ły g e n e ra ln e j. W r o k u 1245 w id z i się o n a z m u s z o n a do o fic ja ln e g o w e z w a n ia o p a ta C îte a u x i o p a tó w c z te re c h n a jd a w n ie js z y c h filij (L a F e rté , P o n tig n ji* C la ir v a u x i M o ry m u n d ), a b y p rz e z w y s ła n y c h n a n a jb liż s z e ta r g i w P r o v in s p e łn o m o c n ik ó w u re g u lo w a li d łu g i z a k o n u w o b e c ta m te js z y c h k u p
78 D e a b b a tib u s q u i d o m o s su a s n im is o b lig a n t d e b itis , d ic t u m e s t u t p a te r a b b a s in v is ita tio n ib u s ÿ i q u i r a t s t a tu m filia e d orm is ta rn i n te m p ó r a lib u s 'ą u a m in s p ir itu a lib u s , e t si i n t e ll e x e r i t d é b ita m o d u m e x c e d e r e , v e l o ccas io n e m d e b ito r u m ir r a tio n a b ile m , in h ib e a t fi l i u m a b b a te m e t a r g u a t s e c u n d u m q u o d v id e r it e x p e d ir e . S ta tu ta ... I, 66.
79 S ta tu ta ... I, 88.
80 E r u b e s c e n d u m e s t n im is q u o d d ic itu r , q u o s d a m p r o v in o e m e n d o g r a v ia d é b ita c o n tr a x is s e , s ic u t illo s de S c a la - n o v a , q u o s p a tr ib u s a b b a tib u s r e lin q u im u s p u n ie n d o s . S ta tu ta ... I, 89. 81 E x n im ie ta te d e b ito r u m , n o n ta m p e r ic u lu m q u a m e x c id iu m p lu r ib u s m o n a s te - riis n o s c itu r im m m e re ; p r o p te r h o c p r o v id e m u s , u t q u i d e b u e r in t u ltr a p r e c iu m q u in q u a g in ta m a r c a r u m , te r ra s n o n e m a n t, n e q u e n o v a s a e d ific a tio n e s fa c ia n t, n is i ta n ta c o e g e rit n é c e ss ita s , u t de a ss e n s u p a tr u m a b b a tu m id fa c ia n t... S ta tu ta ... I, 90 — 91. 82 S ta tu ta ... I, 97. 83 S ta tu ta ... I, 109 — 110. 84 S ta tu ta ... I, 113 і 120. 85 S ta t u it u r a C a p itu lo g e n e r a li n e a liq u a d o m u s O rd in is n o s tr i q u a m d iu fu e r it d e b ito c e n tu m m a r c a r u m a d p o n d u s T r e c e n s e o b lig a ta , p e r s o n a m a liq u a m re c ip ia t in m o n a c h u m v e l c o n v e r s u m , n is i fu e r it ta lis p e r s o n a q u a e s in e sc a n d a lo r e p e lli n o n p o ss it. S ta tu ta ... II , 34.
80 S ta tu ta ... II , 56 — 57. P rzeg lą d H isto ry czn y — 7
ców i k o le k to ró w p a p ie s k ic h . G d y b y z aś z a b ra k ło im g o tó w k i do p o k ry c ia ty c h p il n y c h z o b o w ią z a ń , m o g li w d ro d z e w y ją tk u z a c ią g n ą ć n o w ą p o ży czk ę, n a w e t n a lic h w ę , a s p ła tę je j ro zło ży ć n a p o szczeg ó ln e lin ie z a k o n u .87 W p ię ć l a t p ó ź n ie j w o b e c n ie p o k r y c ia z a c ią g n ię ty c h p rz y te j o k a z ji d łu g ó w k a p it u ła g e n e r a ln a u c h w a liła o b c ią ż y ć c a ły z a k o n d a n in ą w w y so k o śc i 1000 g rz y w ie n , ro z ło ż o n ą w e d le c ie k a w e g o k lu c z a . T a k w ię c k la s z to r y z lin ii k la r e w a le ń s k ie j m ia ły z a p ła c ić 500 g rz y w ie n , n a le ż ą c e do lin ii m o r y m u n d z k ie j — 250, p o z o sta łe z a ś 250 g rz y w ie n m ia ły ro z ło ż y ć m ię d z y sie b ie k la s z to r y z lin ii C îte a u x , L a F e r t é i P o n tig n y .88
W z ra s ta ją c e s ta le z a d łu ż e n ie z a k o n u z m u s iło je g o w ła d z e d o w y d a n ia w r o k u 1189 g e n e ra ln e g o z a k a z u k u p o w a n ia p rz e z k la s z to r y c y s te rs k ie g r u n tó w i n ie ru c h o m o ś c i. Z a k a z te n w r o k u n a s tę p n y m u z y s k a ł p o tw ie r d z e n ie k a p it u ły g e n e r a ln e j.89 O d tą d z a k a z k u p n a n ie ru c h o m o ś c i i w z n o sz e n ia n o w y c h b u d o w li p o w ta r z a się r a z p o ra z w u c h w a ła c h k a p itu ły g e n e r a ln e j.90 D o p ie ro r o k 1216 p rz y n o s i je g o u c h y le n ie .91 J u ż je d n a k w r o k u 1229 tr z e b a go b y ło w p ro w a d z ić n a n o w o . K a p itu ła g e n e r a ln a , p r z y w r a c a ją c d a w n e w te j m ie rz e p o s ta n o w ie n ie z a s trz e g ła , że czy n i to je d y n ie n a l a t d z ie s ię ć .02 P o ic h u p ły w ie w r o k u 1240 o k a z a ło się, ż e z a c h o d z i p o tr z e b a u tr z y m a n ia z a k a z u n a d a l, co te ż u c h w a lo n o , cz y n ią c je d y n ie w y ją te k d la k la s z to ró w n o w o z a ło ż o n y ch , k tó r y m w o ln o b y ło w c ią g u p ie r w s z y c h 1 5 la t is tn ie n ia n a b y w a ć g r u n t a i w z n o sić n o w e b u d o w le .93 D o p ie ro r o k 1248 p rz y n ió s ł p e w n e z ła g o d z e n ie te j z a s a d y p o le g a ją c e n a ty m , że o p a c i k la s z to ró w m a c ie rz y s ty c h m o g li u d z ie la ć z e z w o le ń sw o im filio m n ą k u p n o n ie ru c h o m o ś c i i b u d o w ę n o w y c h g m a c h ó w .04
K la s z to ry c y s te rs k ie , k tó r e k o rz y s ta ły s a m e z k r e d y tu , b y ły p rz e z ó w c z e sn y c h f e u d a łó w i n ie k ie d y n a w e t k u p c ó w tr a k to w a n e ja k o s w o is te g o r o d z a j u k a s y o szczęd n o śc i. S k ła d a n ie d e p o z y tó w p ie n ię ż n y c h w k la s z to r a c h n ie m u s ia ło n a le ż e ć do w y j ą t k u s k o ro s p r a w ą tą z a ję ła się k a p it u ła g e n e r a ln a w r o k u 1183. O g ra n ic z y ła o n a w ó w c z a s w y so k o ść p rz y jm o w a n y c h d e p o z y tó w do 100 so lid ó w , z a k a z u ją c r ó w n o cz e śn ie b r a n i a p rz e z k la s z to r o d p o w ie d z ia ln o śc i p ie n ię ż n e j w w y p a d k u u t r a t y p r z e c h o w y w a n e j su m y . N a k a z y w a ła je d n a k o ta c z a n ie d e p o z y tó w tą s a m ą tr o s k ą , co i w ła s n y c h f u n d u s z ó w k la s z to rn y c h .95 T o o s ta tn ie z a s trz e ż e n ie b y ło w id a ć p o tr z e b n e , b o w ie m w r o k u 1206 k a p it u ła g e n e r a ln a z m u s z o n a b y ła z a ją ć się p r z y k r ą s p r a w ą z a m ia n y m o n e t d e p o z y tu , z a p e w n e n a in n e p rz e d s ta w ia ją c e m n ie js z ą w a rto ś ć
87 S ta tu ta ... II, 290 — 291.
88 Q u ia O rd o ia m p lu r ib u s d e b itis u s u r a r iis o b lig a tu r , e t q u o tid ie o c c u r u n t a r d u a n e g o tia p e ra g e n d a , s ta tu i t e t o rd in a t C a p itu lu m g e n e ra le , u t m ille m a r c h a e p e r O r d in e m c o llig a n tu r q u a r u m m e d ie ta te m co llig i fa c ia t a b b a s C la ra e v a llis in g e n e r a tio n e su a ; m e d ie ta t e m a lte r iu s m e d ie ta tis v id e lic e t d u c e n ta s q u in q u a g in ta m a r c h a s fa c ia t co llig i a b b a s M o r im u n d i in lin e a su a ; r e s id u a s d u c e n ta s q u in q u a q in ta m a r c h a s , C iste rc ie n sis , F ir m ita tis e t P o n tin ia c e n s is in t e r se d is tr ib u a n t c o llig e n d a s p r o u t v id e r in t e x p e d ir e ; e t h o c fi a t u s q u e a d p r o x i m u m v e n t u r u m C a p itu lu m g e n e ra le . S ta tu ta ... II, 350. 89 S ta tu ta ... I, 117 — 118. •° S ta tu ta ... I, 142, 147, 306 — 307, 321, 330, 427 — 428, 448. 91 S ta tu ta ... I, 449. 92 S ta tu ta ... И , 75. 93 S ta tu ta ... II, 215 — 216. 84 S ta tu ta ... II, 327. 95 S ta tu ta ... I, 93.
r e a l n ą .98 W z w ią z k u z p o w ta r z a ją c y m i się n a d u ż y c ia m i u c h w a lo n o w r o k u 1209 z a k a z p o ż y c z a n ia d e p o z y tó w o so b o m trz e c im , lu b o b r a c a n ia ic h n a w ła s n e p o tr z e b y k la s z to r u .07 S a m o w o la w d y s p o n o w a n iu p ie n ię d z m i z n a jd u ją c y m i się w r ę k a c h p o sz c z e g ó ln y c h o p a tó w d o ty c z y ła ta k ż e fu n d u s z ó w z a k o n n y c h . W r o k u 1226 k a p it u ła g e n e r a ln a z m u s z o n a b y ła p o c ią g n ą ć do o d p o w ie d z ia ln o śc i je d n e g o z o p a tó w , k tó r y n a le ż n e je j p ie n ią d z e w y p o ż y c z y ł sa m o w o ln ie o so b ie tr z e c ie j.08 Z d a r z a ły się te ż n a d u ż y c ia p o p e ł n ia n e n a sz e rsz ą sk a lę . T a k w ię c w r o k u 1233 p rz e d m io te m o b r a d s ta ła się s p r a w a m n ic h a , k tó r y p rz e z z d e n e rw o w a n y c h c z ło n k ó w k a p it u ły z o s ta ł n a z w a n y p e r s e c u to r a n tią u u s O rd in is e t d e s tr u c to r , p o n ie w a ż u d a ło m u się d z ię k i n ie z n a n y m n a m b liż e j .m a c h in a c jo m sk ło n ić sz e re g k la s z to ró w do z a c ią g n ię c ia w y s o k ic h z o b o w ią z a ń p ie - :n iężn y ch .90
* * *
P r z e d s ta w io n y p rz e z n a s o b ra z j e s t o c z y w iśc ie je d n o s tr o n n y . O p ie ra się p rz e c ie ż ■w o lb rz y m im s to p n iu n a w y p a d k a c h , k tó r e b y ły p r z e d m io te m d o c h o d z e ń k a r n y c h '.k ap itu ły g e n e ra ln e j. J e s t rz e c z ą o c z y w istą , że ź ró d ła lo k a ln e , w p ro w a d z a ją c e s p e
c y fik ę p o sz c z e g ó ln y c h o b sz a ró w , z m u s z ą n a s do p e w n e j k o re k ty . A le n a w e t ta k j.e d n o s tro n n y i f r a g m e n ta r y c z n y m a te r ia ł, ja k i m są z a c h o w a n e u c h w a ły k a p itu ły .g e n e ra ln e j, p o z w a la n a p r z e p r o w a d z e n ie re w iz ji ro li p rz y p is y w a n e j d o tą d c y s te r
som w ż y c iu g o sp o d a rc z y m ś re d n io w ie c z a . R z u c a o n p rz e d e w s z y s tk im in n e ś w ia tło n a g e n e z ę b o g a c tw a z a k o n u , b o g a c tw a , k tó r e c y s te rs i z a w d z ię c z a li n ie w ty m s to p n iu j a k to d o ty c h c z a s p rz y jm o w a n o p r a c y s w o ic h c z ło n k ó w , co ś lis k im często m a c h in a c jo m h a n d lo w y m i k re d y to w y m .
06 A b b a s d e In s u la D ei q u i c o m m u t a v it n u m m o s d e d e p o s ito q u o d il li b a tu m e t f id e lite r p e n e s se sevvcire d e b u it, tr ib u s d ie b u s s it in le v i c u lp a , u n o e o r u m in p a n e e t a q u a . S ta tu ta ... I, 326.
07 S ta tu ta ... I, 357. 88 S ta tu ta ... II , 52.
00 M a la cia s H y b e r n e n s is m o n a c h u s , p e r s e c u to r a n tiq u u s O rd in is e t d e s tr u c to r e t p e r s u a m m a litia m O rd in i b e n e n o tu s , q u i in t e r p lu r im a m a la q u a e fe c it, q u a s d a m d o m o s O rd in is in m a g n a s u m m a p e c u n ia e o b lig a v it, p r o p te r h o c a C a p itu lo sic p u n it u r q u o d n u m q u a m a d a liq u o d o ffic iu m c u i c u ra s it a n im a r u m a n n e x a п е с
