Zestawienie - czy tylko kategoria składniowa?

Wojciech Górny

Zestawienie - czy tylko kategoria

składniowa?

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 53/1, 181-193

WOJCIECH GÖRNY

ZESTAWIENIE — CZY TYLKO KATEGORIA SKŁADNIOWA?

Wojciech Górny, u rodzony 29 marca 1932 w Łukow ie, zm arł 28 listopada 1961 w Lublinie. S tudia polon istyczn e od b yw a ł w latach 1950—1955 na K a ­ to lickim U n iw ersytecie L ubelskim , d y p l o m magistra filologii polskiej o trz y m a ł tam że w roku 1955. Od roku 1956 b y ł asy sten te m , od 1960 sta r szy m a sy ste n te m p r z y Katedrze J ę z y k a Polskiego KUL.

Ogłosił szereg prac i a r ty k u ł ó w z pogranicza ję zy k o zn a w s tw a i s t y l i ­ s t y k i oraz z zakresu g ra m a ty k i h istoryczn ej i dialektologii, m. in. w „Pa­ m ię tn ik u L ite ra c k im ”, „Języku P o lsk im ”, „Poradniku J ę z y k o w y m ”, „Roczni­ kach H u m a n isty czn yc h ”, „Zeszytach N au kow yc h K U L ”. Oddał do dru ku „Antologię czeskiej s ty lis t y k i str u k tu r a ln e j” (przekład, wstęp, komentarz) oraz rozpraw y: „Przegląd g w a r polskich p o w ia tu chełmskiego”, „Struktura te k s tu na tle s tr u k tu r y j ę z y k a ” (referat w y g ło szo n y na M ię dzyn arodow ej Sesji P oetyki w Warszawie, w sierpniu 1960). P r z y g o to w y w a ł rozpraw ę dokto rską „Składnia przytoczen ia w ję zy k u p o lsk im ”.

1

Jedną z najciekaw szych nowości, jakie wniosły podstawowe dla składni polskiej opracowania Zenona Klemensiewicza, jest kategoria nazw ana przez niego początkowo „splotem dw uwypow iedzeniow ym ” 1, później „w ypowiedzeniem zestaw ionym ” 2. Poza zmianą term inologii zasadnicze ujęcie pozostało to samo 3, autor nie w prowadził do podręcz­ nik a naw et drukow anych już odm iennych nieco klasyfikacji z Proble­

m a ty k i składniowej interpretacji s t y l u 4. Mamy więc do czynienia

z blisko dw udziestopięcioletnią już teorią ujm ującą zjawiska o w ielkiej 1 Składnia opisowa [= Z. K l e m e n s i e w i c z , Składnia opisowa w s p ó łc ze s­

n e j po lsz czy zn y kulturalnej. Kraków 1937], s. 274—278.

2 Z. K l e m e n s i e w i c z : 1) P ro b le m a ty k a [ = P roblem atyka składn iow ej

in ter p reta c ji stylu. „Pam iętnik L iteracki”, 1951, z. 1], s. 138— 147. 2) Z arys składni polskiej. Warszawa 1953, s. 58—59. 3) Z arys [ = Zarys składni polskiej. Wyd. 2, roz­

szerzone. Warszawa 1957], s. 104— 106.

3 Poza skróceniam i w ażniejsze zm iany to: a) termin „wypowiedzenie przy­ staw ion e” zam iast „w ypow iedzenie dodane”, b) w prow adzenie term inu „uwaga n aw iasow a” zam iast psychologizującego „zajmowanie stanow iska”, c) om ówiona dalej zmiana w interpretacji przy rzeczow nikow ej w ypow iedzi przytoczonej.

4 W dalszym ciągu będę się opierał głów nie na sform ułowaniach Zarysu, uw zględniając jednak bardziej szczegółow e w niektórych punktach ujęcia Pro­

wadze dla stylistyki i analizy literackiej, niew ątpliw ie dotyczące języ­ kowej w arstw y utw oru, niezbyt jednak jasno, a naw et niezbyt często poruszane przez opracowania językoznawcze. Ściśle mówiąc, w opraco­ w aniach idących za trady cją w. XIX pojaw iają się one regularnie, mało jednak popraw ia się stan dawny, gdy ten dział nie mógł się po­ chlubić choć trochę zadowalającymi, niesprzecznym i sformułowaniami. N atom iast w nowszych opracow aniach bardziej samodzielnych zjawiska te często albo nie pojaw iają się przy om awianiu języka, albo też przy­ najm niej nie są omawiane w związku ze sobą. Klem ensiewicz reprezen­ tu je tu w pew nej mierze starą tradycję, sięgającą aż do źródeł klasycz­ nych, łączy bowiem w kategorii zestaw ienia konstrukcje zwane oratio

recta i parenthesis, jednocześnie zaś d aje tem u ujęciu inne niż po­

przednio dawano uzasadnienie. Inne w yróżnia lub inaczej form ułuje cechy będące wspólnym m ianow nikiem i w yróżnikam i tych dw u od­ mian. To rzadkie twórcze zainteresow anie niezbyt popularnym i wśród syntaktyków konstrukcjam i m a chyba wszelkie szanse, aby znaleźć właściwy oddźwięk dziś w łaśnie, gdy ze w spółpracy językoznaw stw a i nauki o literatu rze rodzą się dociekania pretendujące naw et do osob­ nej nazw y — „nauka o budowie te k stu ”, a cały teren pograniczny jest badany z intensywnością nigdy chyba dotąd nie spotykaną.

2

W ykład na tem at wypowiedzenia zestawionego (WZ) zaczyna się od podania przykładów, które potem otrzym ują kom entarz teoretyczny:

Weźmy pod uw agę takie powiadom ienia językow e:

a) (A) I taki ło tr — (B) zaw ołał K lucznik — (A) ma pan ować?

b) (A) Taki sam krajobraz — (В) o ile m n ie pam ię ć nie zaw odzi — (A) w id zia łe m u nas w Tatrach.

Są tu połączone dwa w ypow iedzenia, z których albo a) każde pochodzi z innego źródła, bo jedno jest zdaniem w łasnym m ówiącego (B), drugie zaś zdaniem przytoczonym osoby trzeciej (A); albo b) oba pochodzą w prawdzie od tej samej osoby m ów iącej, ale w ynikają z dwu różnych jej stanowisk: wyraża ona m ianow icie jakieś jed no zdanie (A) i doraźnie w drugim (B) w y ­ powiada uw agi w ypływ ające ze stanow iska refleksyjnego, zajętego w łaśnie w zględem treści (A).

W obu wypadkach m ówiący dodaje do cudzego czy w łasnego w yp ow ie­ dzenia, zaw ierającego treść istotną, jakieś uw agi, spostrzeżenia, zastrzeże­ nia, odwołanie się do słuchacza itp.

W tych warunkach nie m ożna m ówić o stosunku w spółrzędności lub podrzędności w w ypow iedzeniu złożonym. Oba w ypow iedzenia biegną n ie­ zależnie od siebie, każde sw oim torem, ale poniew aż w sku tek takiego czy innego skojarzenia zaczepiają o siebie m yślow o, stanow ią jednak całość i od­ rębny twór syntaktyczny. N azyw am go w ypow iedzeniem z e s t a w i o n y m 5

Z E S T A W I E N I E — C Z Y T Y L K O K A T E G O R IA S K Ł A D N IO W A ? ₁₈₃

Już sama kompozycja w ykładu odbiega od przyjętej dla innych, b ar­ dziej dotąd opracowanych stru k tu r. Klemensiewicz powołuje tu czy­ telnika do współpracy, aby z analizy konkretnego m ateriału wydobyć nowe, bardziej adekw atne ujęcie. Daleko tu do aprioryzmu, jaki p a­ nował w w ykładzie Antoniego Małeckiego czy Antoniego K rasnowol- skiego, umieszczających przykłady w przygotowanej szufladzie „zdań nie połączonych syntaktycznie”, w których potem dawało się znaleźć oczywiście również i powiązane składniowo.

Samo ułożenie m ateriału do w stępnej analizy, w raz z pierw szym akapitem kom entarza, sugeruje zaraz zasadniczą dychotomię podziału, mimo iż w dalszym w ykładzie w yróżnia się więcej odmian. Są to od­ m iany następujące: 1) WZ z przytoczeniem, 2) WZ z uwagą naw ia­ sową (p aren tezą)6, 3) WZ z członem ak ceso ry jny m 7, 4) WZ z apo­ strofą 8. Te cztery rodzaje łatwo jednak dadzą się podporządkować dw u zasadniczym. WZ z członem akcesoryjnym jest bowiem, jak to w y­ nika z P r o b le m a ty k i9, odmianą WZ z przytoczeniem, przeciw staw ną odmianie z wprowadzeniem . N atom iast apostrofa to szczególna form a stylistyczna oparta n a w skaźnikach drugiej osoby, stanowiąca jednak odmianę parentezy. Gdyby zaś uważać za apostrofę każdy zwrot w d ru ­ giej osobie, bez tru d u da się znaleźć przytoczenie z w prowadzeniem typu: „Powiedz: »Nie mam czasu«. (Myślisz, że ci uwierzę)”. W tym w ypadku apostroficzność byłaby cechą o zakresie występowania krzy ­ żującym się z podziałem na WZ z przytoczeniem i z parentezą.

Opozycja m iędzy WZ z przytoczeniem a WZ z parentezą jest uka­ zana jako przeciw staw ienie różnego pochodzenia i różnicy stanowiska. P rzy szerszym rozwinięciu trzeba by w tym sform ułow aniu uwzględnić wypadek przytaczania słów własnych, jak również parentezę nie odno­ szącą się do treści, lecz do formy, np. w yjaśniającą w yraz lub zwrot: zapraszali na sw oje predykty — bo tam tak zowią kazanie — i tak kazali

circumspecte, żeby najm niejszego słow a nie w ym ów ić contra fid em [...].

[Pasek].

Nie zmieniłoby to jednak ujęcia, uzupełniło tylko. Wspólną podstawą obu odmian jest w ujęciu Klemensiewicza dodawanie do odcinka tekstu jakiejś uwagi. W tym sensie w prowadzenie w stosunku do wypowiedzi przytoczonej jest uwagą, analogicznie jak parenteza jest

6 Z a r y s : „uwaga n aw iasow a”; Problem atyka: „parenteza”.

7 Termin z P ro ble m aty ki (s. 138); w Zarysie (s. 105) określone całym zdaniem: „W ypowiedzenie przystaw ione podaje jakiś s z c z e g ó ł s y t u a c y j n y ”.

8 Termin z P r o b le m a ty k i ; w Zarysie: „ o d w o ł a n i e s i ę do słuchacza”. 9 P roblem atyka, s. 138—139.

uwagą w tekście własnym. Można by to chyba przedstaw ić w postaci proporcji:

wprowadzenie : w ypow iedź przytoczona = parenteza : tek st

Z takiego ujęcia w ynika dalsza terminologia, przy jęta w nie cyto­ w anej tu części paragrafu. Elem ent figurujący po lewej stronie w każ­ dej z proporcji składowych zostaje nazw any wypowiedzeniem przy­ stawionym w stosunku do ulokowanego po praw ej wypowiedzenia pod­ stawowego. Zwłaszcza w stosunku do w prowadzenia w przytoczeniu term in „wypowiedzenie przystaw ione” jest lepszy od dawnego te r­ m inu „wypowiedzenie dodane” 10. W omawianym dalej przez K lem en­ siewicza typie: „Pytanie: Co to jest? zam iera na jej w argach” (Sien­ kiewicz) — właśnie wypowiedź przytoczona „Co to jest?” w ystępuje jako „dodana” składniowo do rzeczownika. Z daw nej term inologii zdawało się w ynikać przyjęcie, że w tym w ypadku wypowiedź przy­ toczona jest wypowiedzeniem d o d atk o w y m n . W Zarysie, po zmianie terminologii, autor nie w yciąga już tego wniosku. Specyfika om awia­ nego typu przytoczenia nie polega bowiem na odwróceniu stosunku strukturalnego wypowiedzi przytoczonej i w prowadzenia, lecz n a od­ miennej jego realizacji składniowej.

Ale oto w trzecim akapicie cytowanego kom entarza do przykładów dochodzimy do ściśle składniowej problem atyki stosunku zestawienia. Je st on scharakteryzow any jako w ykraczający poza kategorie w spół­ rzędności i podrzędności przez specyficzną „niezależność” dwóch od­ rębnych torów, jakim i biegnie rozwój wypowiedzeń składowych. Wiążą się one jednak ze sobą i trzeba je uznać wobec tego za tw ór syntak- tyczny, niewątpliw ie odmienny od innych. Określenie sposobu „za­ czepiania” o siebie składników jako myślowego związku skojarzenio­ wego jest chyba traktow ane jako to m inimum , które musi w ystąpić, aby zachodził stosunek zestawienia, nie w ykluczające jednak związków ści­ ślejszych. W rzeczywistości bowiem spotykam y na terenie paragrafu przykłady posiadające w yraźniejsze powiązania między wypowiedzią przytoczoną a w prowadzeniem czy parentezą a tekstem, w którym ona w ystępuje. Klemensiewicz explicite w ym ienia związki wypowiedzi p rzy ­ toczonej z przechodnimi czasownikami d e k la ra ty w n y m i12: mówić, po­

wiedzieć, rzec, pomyśleć — lub rzeczownikami: okrzyk, pytanie, temat.

Czytamy wręcz o naw iązyw aniu syntaktycznym , a dalej, że w

ypowie-10 Składnia opisowa, s. 275. n Ib id e m , s. 275—276.

12 Wspólna nazwa czasow ników m ów ienia i innego nadawania, m yślenia, słyszenia i innego odbierania.

Z E S T A W I E N I E — C Z Y T Y L K O K A T E G O R IA S K Ł A D N I O W A ? _{1 8 5}

dzenie przystaw ione m iew a postać wypowiedzenia podrzędnego. Chodzi więc raczej o niezależność niż o w ykluczanie się ze zwykłymi sposo­ bami zespolenia. W yczuwa się, że istotne jest określenie w pierw ­ szych akapitach, jaki ch arak ter funkcjonalny ma zestawienie. N ato­ m iast akapit ostatni z cytowanych jest raczej ogólnym wskazaniem na odmienność problem atyki składniowej tu w ystępującej; od strony pozytywnej natom iast stara się on tylko dać ujęcie możliwie szerokie, pozwalające nie pominąć żadnego z realnie istniejących przykładów.

3

Kiedy porównać to ujęcie z dawnym i, nasuw a się kilka refleksji. Pierw sza dotyczy postępu, z jakim się m a do czynienia. U Małeckiego zjawiska wchodzące w skład kategorii zestawienia były ujęte pod rubryką zdań „bez węzła syntaktycznego”. Zaraz potem następow ały przykłady z parentezą w prowadzoną przez jak, mówiło się o w pro­ wadzeniu przytoczenia przez czasowniki typ u mówi „położone w yraźnie lub dom yślne”, które znów w zupełnie jak by odrębnej kategorii „zda­ nia wtrąconego” by ły traktow ane jako zdanie główne, nadrzędne w sto­ sunku do przytoczonej w y p ow iedzi13. W tym ujęciu dziwne się w ydaje omawianie w składni zjawisk, w których rzekomo związek syntaktyczny nie zachodzi, co jednak z kolei może być podane w wątpliwość na pod­ stawie dalszego tekstu. Dowodzenie autora szło w tym kierunku, aby wykazać, że tych „gatunków zdań [...] ani do głównych, ani też do po­ bocznych w łaściwie liczyć nie można, stoją bowiem między nim i ja k ­ by na pograniczu” 14. Ale „stanie na pograniczu” to naw et nie nowa odmiana składniowa, a już chyba wcale niekoniecznie brak „węzła syntaktycznego”. Krasnowolski w ym ienia te same zjawiska również wśród „zdań nie połączonych syntaktycznie”, nie w spółrzędnych a n i. podrzędnych, lecz pozostających w zw iązku logicznym. Rozdział ten zresztą, w brew tytułow i, skupia całą problem atykę oddawania „czyichś słów lub m yśli” plus zagadnienie zdań i wyrazów nawiasowych. Główna spraw a jest jednak u ję ta konsekw entniej. P roblem atyka zda­ nia w trąconego z czasownikami deklaratyw nym i zostaje podporządko­ wana problem atyce przytoczenia. Pojęcie zdania nawiasowego zostaje uściślone, w ykluczeniu ulegają zdania połączone syntaktycznie z re ­ sztą tekstu. Również uwagi o pochodzeniu, o zapożyczeniu tekstu, w pro­ wadzone przez jak, ile („jak powiada Solon”), zostały uznane za zdania podrzędne okoliczności ograniczającej, bynajm niej nie naw

ia-13 A. M a ł e c k i , G ram aty ka h istoryczn o-porów n aw cza ję zy k a polskiego.

T. 2. L w ów 1879, s. 486 n. 14 Ibidem, s. 486.

sowe 15. Zyskała na tym konsekwencja, ale i tak niejasne pozostaje oma­ wianie w składni nie połączonych składniowo przytoczeń i nawiasów. Zaś w uściśleniu parentezy, zgodnie z tytułem rozdziału, dokonał K ras­ nowolski rozcięcia tw orów o jednakow ej funkcji, którym w łaśnie ze względu na tę funkcję przyznano nazwę. O pracach Jan a Łosia trzeba powiedzieć, że w odniesieniu do przytoczenia ich autor reprezen­ tow ał tendencję przeciw ną, starał się sprowadzić przytoczenie do ściśle określonego związku syntaktycznego, w któ rym wypowiedź przyto­ czona jest bliższym przedm iotem czasownika m ów ienia 16, parentezę zaś rozumiał rów nie rygorystycznie składniowo jak K rasnowolski, w i­ dząc przy niej w ystępow anie tylko związku psychologicznego17.

Ujęcie Klemensiewiczowskie nie tra k tu je WZ jako nie powiązanego syntaktycznie. U jm uje ono WZ w łaśnie jako specyficzny rodzaj po­ łączenia składniowego. Podobne na pozór jak u Małeckiego i K rasno- wolskiego jest ustosunkow anie się do norm alnych sposobów zespole­ nia: współrzędnego i podrzędnego. W opozycji do stanow iska Łosia widać wyraźniej, że idzie tu o niepodporządkow ywanie zestawienia zespoleniu, które Łoś starał się przeprow adzić w stosunku do przyto­ czenia. Co do czystego ty p u parentezy panuje pod tym względem więk­ sza zgoda. W każdym razie faktem jest, że wypowiedź przytoczona może występować nie tylko w funkcji przedm iotu bliższego. Ciekawe przesunięcie dokonało się oo do zw iązku zwanego logicznym, psycholo­ gicznym, a przez Klem ensiew icza — myślowym. U daw nych autorów był on traktow any jako przeciw staw ienie związkowi składniowemu. T utaj stał się jednym z uzasadnień, że WZ tw orzy „całość i odrębny tw ór syntaktyczny” . W dziedzinie wskaźników językowych wymienia Klemensiewicz intonację, k tóra jest z reguły w skaźnikiem składnio­ wym najbliższym bezpośredniego odbijania procesów psychologicznych. N astąpiło jednak w każdym razie rozszerzenie rep ertu aru i zasięgu składni. Ale jednocześnie nastąpiło w yrów nanie daw nych sprzeczności i zbliżenie się do adekw atnej analizy konkretnego m ateriału. To świad­ czy, że rozszerzenie problem atyki nie było w yjaśnianiem ignoti per

ignotum, lecz odpowiadało rzeczyw istym potrzebom problem u, których

zaspokojenie daw niej mogło być krępow ane przez obciążenia wąskiej tradycji i logicznego aprioryzm u.

15 A. K r a s n o w o l s k i , S y ste m a ty c zn a składnia ję z y k a polskiego. Wyd. 2, poprawione. W arszawa 1909, s. 280—283.

18 J. Ł o ś , Składnia zdania. W pracy zbiorowej: J ę z y k polski i jego historia. Cz. 2. Kraków 1915, s. 208. Przedruk w: T. B e n n i, J. Ł o ś , K. N i t s c h , J. R o z ­ w a d o w s k i , H. U ł a s z y n , G ra m a ty k a ję zyka polskiego. Kraków 1923, s. 389.

Z E S T A W IE N IE — C Z Y T Y L K O K A T E G O R IA S K Ł A D N IO W A ? ₁₈₇

Dalsze refleksje dotyczyć mogą samej koncepcji zestawienia u ję­ tego jako kategoria syntaktyczna. C harakterystyczne, że w jego okre­ śleniu na plan pierw szy w ysuw a się funkcja dodaw ania uwagi do od­ cinka tekstu, jak spróbowałem zsumować odmienne nieco funkcje WZ z przytoczeniem i z parentezą. Na drugim m iejscu natom iast pozostaje raczej negatyw na i dość ogólna charak terysty ka czysto syntaktyczna. Ciekawy ten fak t wymaga in terp retacji.

N astępna spraw a dotyczy szczegółów składniowych. Poza rad yk al­ nym ujęciem z P r o b le m a ty k i18 pozostałe sform ułow ania można i trzeba w kontekście całości rozumieć jako stw ierdzenie, że problem atyka skład­ niowa zestawienia nie da się podporządkować ani poszczególnym od­ mianom stosunku zespolenia, ani zespoleniu w e wszystkich jego od­ mianach. W ypowiedzenie zestawione może bowiem być realizow ane również np. przez związek z uw agą akcesoryjną, która podaje jakiś szczegół sytuacyjny nie łącząc się z wypowiedzią przytoczoną przez jakieś środki w yraźnej konotacji składniowej. Nie wyklucza to jednak spośród WZ cytowanych przez Klem ensiewicza parentez rozpoczynają­ cych się od a, tak, jak, jeśli, o ile czy znanego w staropolszczyźnie przytoczenia z iż przed wypowiedzią przytoczoną, żywego również w dzisiejszej mowie ludowej, jak też i w ustnej odmianie języka kulturalnego. Słowem, WZ może być w yrażone w postaci wypowiedze­ nia współrzędnego, podrzędnego i nie podpadającego pod żadną z tych kategorii, a zatem w ew nątrz każdej praw ie z odmian ciągu w ypowie­ dzeń 19 można znaleźć zarówno w ypowiedzenia zestawione, jak i nie- zestawione, które można by nazw ać np. związanymi — za pierwszym chyba w ynalazcą obu term inów, P iotrem S k rzy p iń sk im 20. K ategoria zestawienia krzyżow ałaby się więc z tradycyjnym podziałem związków składniowych.

Istn ieje in n a jeszcze kom plikacja, z powodu której w tekście tego arty k u łu zdecydowałem się używać term inu „wypowiedź”, np. „wypo­ wiedź przytoczona” — zamiast mówić o zdaniu czy wypowiedzeniu przy­ toczonym. Biorąc bowiem pod uw agę w ew nętrzną budowę części przy­ taczanej w WZ z przytoczeniem, trzeba stw ierdzić częste w ystępow anie całych długich tekstów przypisanych jakiem uś podmiotowi mówiącemu lub ujętych jako anonimowe; podobnie obszerny i wielowypowiedze- niowy charakter mogą też mieć parentezy. Użycie w stosunku do takich tw orów term inu „w ypow iedzenie” nie je st ścisłe i może być mylące.

18 P ro b le m a ty k a (s. 138): „nie m ożna w ykryć gram atycznie w skazanego sto­ sunku logicznej w spółrzędności lub podrzędności”.

19 Por. Zarys, s. 65.

20 P. S k r z y p i ń s k i , M o w n ic tw o polskie. Warszawa 1873, s. 124. Zna­

D rugim argum entem na korzyść takiej term inologii może być fakt, że wypowiedzi przytoczone mogą występować, i to naw et jest b ar­ dziej podstawowe, jako człony zdania. Oto przykłady, gdy wypowiedź przytoczona w funkcji dopełnienia lub podmiotu jest naw et określana przydaw ką jak rzeczownik:.

W ynurzyło się jakieś zadowolenie, jakieś „ja tak postępuję [Gru­ szecka]

Tenże sam listek, listka m ojego połowa,

Który mi przypom ina ostatnie „bądź zdrow a”. [M ickiewicz]

Tak skrajne wyciągnięcie konsekwencji ze składniow ej substantyw i- zacji wypowiedzi przytoczonej nie jest zbyt częste, ale przecież pod­ staw ow y typ z wypowiedzią przytoczoną po przechodnich czasownikach mówienia ma charakter związku z dopełnieniem bliższym, jak pod­ kreślał Łoś, ,,bez względu na [...] budowę i rozciągłość” wypowiedzi przy toczonej21. Rzecz tylko w tym, że nie jest to jedyny typ przyto­ czenia, a jednocześnie pomiędzy dopełnieniem — wypowiedzią przyto­ czoną a zw ykłym dopełnieniem leży w innej płaszczyźnie różnica rów ­ nie zasadnicza jak różnica pomiędzy dopełnieniem a podmiotem: prze­ ciwieństwo zestawienia ze „związaniem”.

Na czym zaś zasadza się to przeciw ieństw o w płaszczyźnie form al­ nej? Pochodzenie od osoby trzeciej jest bowiem istotnym wskaźnikiem, ale wskaźnikiem genezy. Co praw da w w ielu w ypadkach ta geneza jest fikcyjna (wypowiedzi postaci fikcyjnych, personifikacje, rekon­ strukcje stanów psychicznych i myśli itp.) i n a rra to r pozoruje ją za pomocą wskaźników form alnych. Dla w ypow iedzi, przytoczonej wskaź­ nikiem takim jest to, że w ystępujące w niej zaimki i form y osobowe oznaczają takie same desygnaty jak i w „wypowiedzi pierw o tn ej”, któ ra jest, rzeczywiście czy fikcyjnie, jej wzorem. W yraz „ ja ” w w y­ powiedzi przytoczonej oznacza jej autora, a nie tego, kto ją przytacza. W tekście: „Powiedział mi: »Ja zawsze daję sobie radę«” — dw a „ja” oznaczają innych ludzi 22. Ta wierność stosunków oznaczeniowych i jej ko n trast ze stosunkami oznaczeniowymi w tekście prow adzącym jest właściwie jedyną cechą, która charakteryzuje w ypowiedź przytoczoną w sposób stały; inna rzecz, że w wielu w ypadkach nie m anifestuje się wystarczająco. Inne, często rów norzędnie w ym ieniane wyróżniki, jak

21 Ł o ś, op. cit.

22 W yrazów „oznaczać”, „oznaczanie” używam tu w sensie przyjętym przez polską term inologię logiczną. Z n a c z e n i e to zw iązek w yrazu z treścią przy­ pisyw aną mu przez zwyczaj językow y, o z n a c z a n i e to zw iązek wyrazu z jego desygnatam i. W obu wypadkach w yraz „ja” z cytow anego tekstu byłby tak sam o określony w słow niku (ma w ięc to samo znaczenie), odnosi się jednak do innych osób.

Z E S T A W IE N IE — C Z Y T Y L K O K A T E G O R IA S K Ł A D N I O W A ? ₁₈₀

stylizacja indyw idualna, ekspresywność itp., m ają charakter względny, zm ienny w zależności od założeń stylistycznych te k s tu 23.

Jeśli idzie o parentezę, którą zajął się szczegółowo Edw ard Schwy­ żer 24, trudniej tu jeszcze do ch arakterystyki funkcjonalnej dodać w skaź­ niki form alne. Trudność ta przenosi się autom atycznie na usiłowanie, aby wymienić wskaźniki form alne właściw e zestawieniu w ogóle. Schw yzer po stw ierdzeniu względności cech zew nętrznych stwierdza, iż o parentetyczności decyduje ,,innere Form”, którą określa podobnie do Klemensiewicza: raz jako uwagę, w yjaśnienie, kom entarz uczu­ ciowy do tekstu, drugi raz jako ,,Zwischengedanke oder Nebengedan­

k e ” 25. A zatem po pierwsze funkcja, po drugie charakter procesu psy­

chologicznego znów w ykazują swoją poręczność dla charakterystyki ze­ stawienia.

4

Stopniowo nasuw a się pytanie postawione w tytule: czy zestawie­ nie da się w yczerpać w ujęciu składniowym? Tak byłoby w starym ujęciu Skrzypińskiego, k tó ry w ew nątrz zdań „współrzędnie łączonych” wyróżniał: „zestawione, kiedy się łączą tylko wspólnością jednego obrazu, bez żadnego spójnika”, i „zw iązane” — spójnikowe, itp. Ale w tym, co nazyw a zestawieniem Klemensiewicz, bezspójnikowy zw ią­ zek styczności jest tylko pewnym w ariantem . Sam zaś stosunek zesta­ wienia jest określony inaczej. Nadrzędność funkcji „dodawania uwagi do tek stu ” nad charakterystyką czysto składniową, trudność takiej de­ finicji form alnej wobec różnorodności typów, w ystępująca przy tym względna łatwość określenia przez term in y innego rodzaju — to arg u­ m enty skłaniające do przypuszczenia, że jest to nie tyle kategoria o cha­ rakterze form alnosyntaktycznym , co funkcjonalna. Jednocześnie widać, że nie idzie o taką kategorię sem antyczno-funkcjonalną, jak np. przy- czynowość, również w yrażaną za pomocą różnych środków syntaktycz- nych w ew nątrz zdania pojedynczego, w wypowiedzeniu złożonym, a naw et, z pomocą intonacji, w ciągu o charakterze luźnym.

Często jednak mówi się jako o w skaźniku składniowym przytocze­ nia o tym, że wypowiedź przytoczona nie ulega transpozycji osób, cza­ sów, trybów itp. G dyby przyjąć to uzasadnienie składniow ej istoty p rzy ­ 23 Problem ten om awiam obszerniej w przygotow yw anej pracy pt. Składnia

p rzy toczen ia w ję z y k u polskim.

24 E. S c h w y z e r , Die Parenthese im e n g e m und im w e ite rn Sinne. Berlin 1939, s. 46. „Abchandlungen der Preussischen Akadem ie der W issenschaften”, P h ilo­ sophisch-historische K lasse, 1939, nr 6.

25 Ibidem, s. 32. W podsumowaniu pracy S c h w y z e r podkreśla, że zw iązki ze stylistyk ą są bardzo potrzebne językoznaw stw u.

toczenia, trzeba by stanąć na stanow isku zbliżonym do Łosia, uzna­ jącego tylko parentezę za zjawisko w ybiegające poza związki składnio­ we, choć Łoś argum entow ał to na inny sposób. Otóż w ydaje mi się, że funkcji osób, czasów i trybów przy dyferencjacji „m owy niezależ­ n e j” i „m owy zależnej” nie można traktow ać na równi. A bsurdalne byłoby bowiem uznanie, że języki słowiańskie nie posiadają form repro­ dukcji pośredniej (tzw. mowa zależna i pozornie zależna), skoro nie

są związane transpozycją trybów i czasów przy dokonyw aniu transpo­ zycji o só b 26. Czasy i try b y podlegają lub nie podlegają uzgodnieniu w zależności od system u składniowego języka i stanow ią jak gdyby dodatkow ą ch arak tery sty k ę wcielenia wypowiedzi w n arrację reprodu­ kującego. N atom iast „ b ra k ” względnie istnienie transpozycji osobowej stanow i w ogóle podstaw ow y w arunek, aby w arto było wyróżniać reprodukcję bezpośrednią i p o śred n ią27. W ydaje mi się też, że różnica ta nie jest n a tu ry składniowej. Poprzednio już starałem się ją przed­ stawić po prostu jako różnicę w stosunkach oznaczania. Różnica w sto­ sunkach oznaczania zachodzi również przy porów naniu tekstów mó­ wiących o tym sam ym zdarzeniu wypowiedzianych przez różne osoby. P orów najm y dw a teksty zeznań ze średniowiecznych zapisek sądo­ wych:

1) Tako m i pom oży Bog i św ięty krzyż, jakom ja od Piotra ó tę krzywdę w stał, eż m i rolą w ziął, na jejżem ja siedział.

2) Jako ja to w iem , Jan o tę krzyw dę od Piotra w stał, eż mu rolą wziął, na jejże on s ie d z ia ł28.

Trudno o w yraźniejszy przykład „transpozycji”, zastąpienia „ja” przez „ Ja n ”, „m i” przez „m u”, „ja” przez „on”. Czy jest ona uw arun­ kow ana składniowo? Chyba że przyjąć, iż osoba n arrato ra należy do przedm iotu składni.

Pc dobnie jest, moim zdaniem, w tekście zaw ierającym wypowiedzi różnych osób. Podział n a wypowiedzi różnych podmiotów mówiących w tekście, k tó ry nie zaznacza tego interpunkcją, jest dokonywany na podstaw ie różnych wskaźników, raczej „sensu”, składnia nie od­ gryw a tu roli czołowej. Niezgodność system u oznaczania w przytacza­ nym tekście i rozsądne użycie konkretnego zaimka lub form y osobowej w skazuje, iż mówi kto inny, nie n a rra to r główny. Dopiero na tej

26 W ten sposób, patrząc z perspektyw y bogatych w transpozycje języków zachodnioeuropejskich, Ch. H y a r t (Les Origines du sty le indirect latin et son

em plo i ju sq u ’à l’époque de César. B ruxelles 1954, s. 11) twierdzi, że języki sło ­

w iań skie posługują się w yłączn ie mową. niezależną (citation directe) poza u ży­ ciem spójników eto, że itp. po czasow niku deklaratywnym .

27 Inaczej w ystarczyłob y m ów ić o reprodukcji.

28 W. K u r a s z k i e w i c z , A. W o l f f , Zapiski i roty polskie X V —X V I w ie k u z ksiąg sądow ych zie m i w arszaw skiej. Kraków 1950, s. 13, zap. 165.

podstawie, znając już desygnat, mówi się o braku transpozycji. W rze­ czywistości jest to raczej nie negatyw ny brak transpozycji, w ażny do­ piero przy porów nyw aniu różnych form reprodukcji, lecz stosunków oznaczeniowych w stosunku do wypowiedzi pierw otnej, samodzielnego tekstu, k tóry przy przytaczaniu został w cielany w skład tekstu złożo­ nego.

Jakież więc proponow ałbym rozwiązanie? P raktykow ane czasem od­ sunięcie zagadnień przytoczenia i uwagi do stylistyki nie dawało do­ brych wyników. A utom atycznie rozum iana stylistyka pozostaje inw en­ tarzem tropów, w którym trudno o postęp i nie jest naw et potrzebna konsekw encja 29. Zaś stylistyka opierając się na językoznaw stw ie w spo­ sób m etodyczny musi mieć dane zjawisko najp ierw opracowane od strony langue, aby potem interpretow ać je w tekście.

Wyjścia, jak się zdaje, istnieją trzy. Tadeusz M ilewski zaproponował nazwę stylistyki dla nauki zajm ującej się tekstam i we w szystkich ich aspektach. Tak rozum iana stylistyka m ogłaby om awiać dodawanie do tekstu uw agi lub wypowiedzi przytoczonej, bo spraw y te niew ątpliw ie należą do problem atyki tekstu. Jednak nauka taka byłaby bardzo nie­ jednolita co do m etody i w spraw ach zestaw ienia przerastałab y swoim zakresem gmach językoznawstwa, do którego byłaby budow ana para- lelnie. Innym wyjściem, unikającym wieloznaczności term inu „styli­ styk a”, byłoby nazwać kom petentną tu dyscyplinę nauką o budowie tekstu (term in „tekstologia” przyjął się dla filologicznego opracowy­ w ania te k s tu )30. Stylistyka w tedy w ykorzystyw ałaby dane językowe do interpretacji indyw idualnego tekstu. Ta dyscyplina natom iast bada­ łaby tek st w aspekcie ogólnym i dostarczała obserw acji dotyczących zwyczaju językowego w tej dziedzinie, m ogłaby też być praktykow ana stylistycznie przy badaniu np. indyw idualnej stru k tu ry danego tekstu złożonego. Trzecie rozwiązanie, jakie byw a w ysuw ane p rzy dyskutow a­ niu tych spraw, to rozszerzenie tradycyjnych kom petencji składni rów ­ nież na budowę całych tekstów. Nie byłoby to sprzeczne z etymologią syntaksy, pozbawiłoby jednak tę dyscyplinę jednolitości. M usiałaby bo­ wiem opierać się nie tylko na danych form alnych, lecz również badać 29 Por. pom ieszanie różnych zupełnie w yróżników w term inach „direkte",

„indirekte", „erlebte R e de”.

30 Termin „budowa tek stu ” u m ieścił L. D o l e ż e l w podtytule swojej książki O sty lu m oderni ćeske prózy. W y s ta v b a textu. Praha 1960.

R eferat pt. S tru ktu ra te k stu na tle s t r u k t u r y ję z y k a przygotow ałem na M ię­ dzynarodową K onferencję P oetyki zorganizowaną w W arszawie przez IBL w sier­ pniu 1960. R eferat ten, powielony dla u czestników K on ferencji w językach p ol­ skim i angielskim , ma się ukazać w księdze K onferencji w w ersji angielskiej pod tytułem : T ext Structu re against the Background of the Language Structure.

znaczenie i oznaczanie poszczególnych wyrazów, rekonstruow ać sto­ sunki, których jedynym źródłem jest nieraz sytuacja zew nętrzna lub w ew nętrzna utw oru 31. Chyba w szystkie problem y autorstw a stałyby się półskładniowymi.

Z tych rozwiązań najbardziej mi przypada do gustu drugie. „Nauka 0 budowie te k stu ” mogłaby mieć dział ,,o budowie tekstu złożonego”, który omawiałby spraw y wcielania jednych tekstów w drugie w po­ staci przytoczeń i dodawania do tekstu innego tekstu, który by się do niego ustosunkowyw ał (parenteza). N auka o tekście w ogóle (nie tylko złożonym) byłaby chyba wreszcie właściwym m iejscem dla systema­ tycznego opracowania reprodukcji w ogóle, bezpośredniej i pośredniej. P rzy innych rozwiązaniach problem y te nie m ają nadal dobrze uza­ sadnionego m iejsca w planie badawczym, gdzie można by je zestawiać ze względu na genezę i funkcję mimo w szystkich różnic formalnych.

W ram ach tej dyscypliny w szystkie chyba podejrzane trudności z określeniem zestawienia okazują się zupełnie uspraw iedliw ionym i dla składni, a łatw ym i do uniknięcia na now ym terenie. To, co tam było minusem, tu często staje się plusem. I tak związek myślowy, mało określony dla składni, daje się tu przetłum aczyć na term iny bardziej strukturalnotekstow e. Skojarzeniow y w momencie kształtow ania tekstu, w samym tekście jest on co najm niej związkiem sem antycznym opar­ tym o sytuację utw oru, form alnie zaś jest związkiem styczności teksto­ wej i łączności intonacyjnej. Zestaw ienie mogłoby więc tu być ujęte jako różny w realizacji (z wym ienionym przed chwilą minimum ) zwią­ zek w ew nątrz tekstu złożonego łączący między sobą tekst prowadzący 1 dodane doń teksty przytoczone i naddane, k o m e n tu jąc e32. Jako wcie­ lone w tekst złożony — nazyw ałbym je raczej nie tekstam i, lecz wypo­ wiedziami. Opis różnych realizacji składniowych należałby do składni — w stosunku do przytoczenia staram się go w ykonać dla języka pol­ skiego, pracując pod życzliwą opieką profesora Klemensiewicza. Zgod­ nie z jego sform ułowaniam i stosunek tych w szystkich tekstów stara­ łem się przedstawić w proporcji podanej na stronie 184 Wprowadzenie, trzeba przypomnieć, jest częścią tekstu prowadzącego, można by więc to przedstawić i tak:

parenteza : tekst tekst : w ypow iedź przytoczona

31 Używ am tego term inu w sensie bliskim term inow i „consituałion du con­

tenu du t e x t e ”, wprowadzonemu przez L. Z a w a d o w s k i e g o w artykule La Signification des morphèm es polysemes. „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Języ­

koznawczego”, 1958, s. 79.

32 Podobne stanow isko przedstaw iłem w e w spom nianym referacie Struktura

Z E S T A W I E N I E — C Z Y T Y L K O K A T E G O R IA S K Ł A D N I O W A ? ₁₉₃

Stosunek poszczególnych par jest bez zmiany. Jednak w perspek­ tyw ie budow y tekstu złożonego osią konstrukcji byłby tekst prow a­ dzący i nie użyłbym dla niego term inu „przystaw iony”, choć w sto­ sunku do wypowiedzi przytoczonej jest czymś w rodzaju uwagi. R a­ czej wypowiedzi przytoczone i parentetyczne nazw ałbym „dostawio­ nym i”, w m yśl schem atu:

wyp. parentetyczna

tekst prow. tekst prow,

wyp. przytoczona

Powyższego w ykresu nie można oczywiście interpretow ać w d u ­ chu zwykłych w ykresów hipotaksy. W ypowiedź przytoczona może p rze­ cież być różnie realizow ana pod tym względem, podobnie parenteza, choć w rzeczywistości zarysow uje się statystyczna tendencja do prze­ wagi przytoczeń upodrzędniających, a parentez współrzędnych syntak­ tycznie. Jedn ak stosunek zaznaczony na w ykresie opiera się n a innej zasadzie. K ierunek z dołu w górę jest kierunkiem naw arstw iania się stru k tu r. A utentyczną wypowiedź pierw otną przytacza nadbudow any nad nią tekst, z kolei istnienie tekstu stanowi w arunek do pow stania parentezy.

5

Rozwiązania tu przedstaw ione są tylko propozycjami, których roz­ strzygnięcie w ym aga zaangażowania w ielu dziedzin językoznawstwa ogólnego i rozw iązania w ielu problem ów ogólnojęzykoznawczych. P ro- pofycje te wychodzą z podstaw y zbudowanej przez Zenona K lem ensie­ wicza, starając się jego rozwiązania domyśleć do końca i uzupełnić w y­ nikam i szczegółowych badań monograficznych. W istocie jednak są to m odyfikacje zasadniczej idei, że przytoczenie i parenteza są zjaw i­ skam i o podobnym charakterze funkcjonalnym . Klemensiewicz stw ie r­ dził to n a terenie składni, najbliższego z upraw ianych w ty m czasie działów lin g w isty k i33. Dziś nie jestem pewien, czy tam właśnie po­ w inny te stw ierdzenia pozostać, aby otrzym ać najpełniejsze rozwinięcie. Jed nak p rzy ew entualnym przeniesieniu ranga ich nie tylko nie spadnie, lecz jeszcze wzrośnie. Czy to w przeciw staw ieniu składniowym, czy tekstow ym zestaw ienia i złączenia — Klemensiewiczowska koncepcja zestaw ienia leży u podstaw obszernych dziedzin nauki.

33 W dziedzinie teorii tekstu jest to czas pojaw ienia się pierwszej pracy V. S k a l i ć k i na ten tem at, zatytułow anej Prom lu va ja ko lin gvistic ky pojem. „Slovo a S lovesn ost”, 1937, s. 163—166.