Maria Ewa Szatlach
Interregionalizm w strategii
polityki
zagranicznej
Unii
Europejskiej
Zainteresowanie interregionalizmemzbiegło sięw czasie z badaniami nad
nowym regionalizmem irodzącym się nurtem badań komparatywnych nadin tegracją regionalną1. Podczas gdy badania na temat integracji regionalnej zdobyły międzynarodowe uznanie isąszeroko realizowane, zainteresowanie interregio nalizmem w chwili obecnej zostało ograniczone głównie do Unii Europejskiej (UE), a badania dotyczą relacjimiędzyUE iróżnego rodzaju ugrupowaniami regionalnymi na świecie2. Ograniczenie badań dodziałalnościUE spowodowane
jest głównie faktem, żeWspólnota generuje logiczne zainteresowanie innych organizacji regionalnych,któredążą do wypracowaniadogodnych pozycjinegocja
cyjnychw rozmowachhandlowych i mają ambicje stworzenia wspólnej polityki
bezpieczeństwa i obrony - podobnej do unijnej. Zainteresowanie interregiona lizmem wypływaponadto z samejistotyUE jako globalnego gracza prowadzą cego wielowymiarowe interesy i promującego Europę jako civilian power.W tym
kontekście może być on postrzegany jako mechanizm realizacji ideieuropejskich wstosunkach międzynarodowych, w których ugrupowania regionalne występują
na równi zpaństwaminarodowymi3.
1A. Acharya,A. Johnson, Comparing regional institutions: an introduction[w:]CraftingCooperation: Regional Institutions in Comparative Perspective, [red.] A. Acharya, A. Johnson, Cambridge 2007, s. 1-25. 2 J. Rulând, Interregionalism and the Crisisof Multilateralism: How to Keep theAsia-Europe Meeting
(ASEM)Relevant, „European Foreign Affairs Review", Vol. 11, 2006, s.47.
31. Manners, Normative power Europe: A Contradiction in Terms?, Journal ofCommon Market Studies”, Vol. 40,Issue 2,2002, s.235-258.
4 H.Hanggi, Regionalism through interregionalism: East Asia and ASEM, [w:]Regionalism in East
Asia:Paradigm Shifting?, [red.] Fu-Kuo Liu,P. Regnier, London 2003, s. 198-218.
Początki interregionalizmu sięgają pierwszej Konwencjiz Yaounde z 1963 r., zawartej między Wspólnotami Europejskimi (WE) i państwami Azji, Pacyfiku
i Karaibów. W latachsiedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych WE podpisały szereg porozumień na zasadzie grupa-grupa, tworząc sieć wzajemnych relacji nazwanych hub-and-spokes- piasty i szprych. Od lat dziewięć dziesiątych liczba powiązańinterregionalnychpomiędzy ugrupowaniami inte
gracyjnymi nieprzerwanie wzrastała,a interregionalizm stał się jedną zważnych cech współczesnej polityki światowej4.
Maria Ewa Szatlach
Ogólna definicja interregionalizmu określa go jako proces powstawania szerszych i głębszych interakcji o charakterzepolitycznym, ekonomicznym
i społecznym pomiędzy międzynarodowymi regionami5. Definicjata zawiera
dwagłównekomponenty- podmioty regionalne oraz granice określające po
jęcie region. Jeśli chodzi o podmioty, interregionalizm postrzeganyjestczęsto
jako współpraca- mniej lubbardziej formalna - pomiędzy dwoma regionami, składającymi sięzpaństw narodowych. W rezultacieinterregionalizm postrze gany jestczęsto jako proces współpracy prowadzonej głównie przez państwa -z zastrzeżeniem, żenie określa się go jako porozumienie międzyrządowe. Ale oprócz państw w tę współpracę zaangażowani są również aktorzy niepań
stwowi, czyliwszelkiego rodzajupodmioty sektora prywatnego czyspołeczeń stwaobywatelskiego. Z kolei drugi aspektdefinicyjny- ustalanie granic regionu - jest bardziej złożony. Literatura przedmiotu podajewiele przykładów mniej
koherentnych i bardziej rozproszonychregionów, ale to wcale nie oznacza, że nie funkcjonują onew przestrzeni interregionalnej. Dlatego często dokonuje się klasyfikacji rozróżniającejpoziomy interregionalizmu. Interregionalizm
w czystej postaci występuje wówczas, gdyjeden odległy i zinstytucjonalizowany
region, jak na przykład strefa wolnego handluczy unia celna, współpracuje z drugim, czego dobrym przykładem sąrelacje Unia Europejska - Wspólny RynekPołudnia (Mercosur)6. Z drugiej strony UEwspółpracujezpaństwami
z innychregionów, które niesązintegrowane w uniecelneczy porozumienia
o wolnym handlu, czego przykładem jest Konwencja z Lome.
5 R. Roloff,Interregionalism in theoretical perspective. Stateoftheart,[w:JInterregionalism and Inter national Relations,[red.]H. Hanggi, R. Roloff, J.Rulând, London-NewYork2008,s. 18.
6 S. Santander, The European Partnership with Mercosur:ARelationship Based on Strategic and Neo
liberalPrinciples, „European Integration”,Vol. 27,Issue 3,September 2005, s. 285-306.
Interregionalizm, najogólniej rzecz ujmując, oznacza interakcję jednego
regionu z drugim. Często określanyjestjako proces regionalnego naśladowania,
dzięki któremu jedne regionymogąkreować drugie zewszystkimi - pozytyw nymi lub negatywnymi - konsekwencjami. W tym aspekcieinterregionalizm wpływa na naturęsamych regionów.
Podstawoweczynniki powstania interregionalizmuzwiązane są z ekono
mią i bezpieczeństwem.Jakogłówneprzykładyliteraturaprzedmiotu podaje:
- porozumienia związane z bezpieczeństwempo 11 września2001 r. - współ praca interregionalna służy jako narzędzie walki zzagrożeniami i wyzwa niamio charakterze transnarodowym (np. walka zterroryzmem);
-łatwiejszy dostęp do rynku innego regionu;
-połączenie wysiłkóww celu ochronywłasnychrynków narażonych naagre sywną liberalizację handlu multilateralnego;
Interregionalemwstrategiipolitykizagranicznej Unii Europejskiej
- obawę przed dyplomatycznym wykluczeniem lubizolacją,
- przyspieszenie liberalizacji handlu we wzajemnych kontaktach,
- strategię wchodzeniana nowe rynki - bądź tamwcześniej, zanim zrobią
to inni7.
7 Eul-SooPang, Embedding Securityinto Free Market: the Case oftheUnited States-Singapore Free
Trade Agreement, „ContemporarySoutheast Asia”, Vol. 29, Issue 1, 2007, s. 4.
8 E. Regelsberger, The Dialogue of the ЕС/Twelvewith other RegionalGroups: A New Identity in the
InternationalSystem? [w:] Europe’s Global Links:The European Community and Inter-regional Cooper
ation, [red.] G.Edwards, E. Regelsberger, London 1990, s. 13-15.
9L. Low, The Forum forEast-Asia-Latin AmericaCooperation (FEALAC). Embryonic interregionalism, [w:j Interregionalismand International Relations..., s. 85.
Wujęciuhistorycznym proliferacja relacji interregionalnych rozpoczęła
siępo zakończeniuzimnejwojny równolegle zrozwojemprocesów globalnych
i regionalnych. Możnadokonać podziału interregionalizmu na stary i nowy.
Ten stary występował wokresie zimnej wojny, kiedyrelacje te miałyrównież globalny zasięg, ale wynikały z odmiennych czynnikówiograniczały sięgłównie do dialogów nazasadziegrupa-grupa pomiędzy WE i innymi organizacjami
regionalnymi. Przykładem typowego starego interregionalizmu jest długo trwały dialog partnerski pomiędzy WEiASEAN (Stowarzyszenie Narodów Azji
Południowo-Wschodniej). Sieć porozumieńinterregionalnych z okresuzimnej
wojny została nazwana (użytym już wcześniej) pojęciem hub and spokes (piasta iszprychy) z centrum w Brukseli. Piastą byłyWE będące najbardziej zaawan
sowaną formą organizacji regionalnej,a szprychami -ugrupowaniaregionalne utrzymujące relacje zWE, ale nieprowadzące dialoguinterregionalnego między
sobą.Wspólnotymiały dominującą pozycjęw starym interregionalizmie i przez to stały się wzorem do naśladowaniadla innych regionów. WE czerpały wy mierne korzyści ze współpracy interregionalnej i używały jej jako narzędzia
do wzmocnienia swojej pozycjinaarenie międzynarodowej8.
Nowy interregionalizm z kolei jest zjawiskiem opartym nie na państwie, ale na systemie, i ma większywpływ na kształtowaniestosunków międzynarodo
wych. Głównymelementem tego systemuczy też sieci interregionalnej jest wciąż UE, ale w latach dziewięćdziesiątych zaczęły powstawać porozumienia pomiędzy ugrupowaniami regionalnymi z pominięciemUnii. Przykładem takiej współpracy
jest dialog Forum WspółpracyAzji Wschodniej i Ameryki Łacińskiej {Forum for East-Asia-LatinAmericaCooperation- FE AL AC). Forum to jestokreślanejakosze rokaplatforma służąca dowymianypoglądów-od politycznych do ekologicz nych, lepszego poznania partnera oraz promocji współpracy o charakterze
politycznym, ekonomicznym i kulturowym międzyregionami. Jakonowy dia
Maria Ewa Szatlach
Nowy interregionalizm tym się teżróżni od starego, żewypracował nowe typy i formy relacji region-region,czego przykłademjest forum APEC (Rada Współ pracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku- Asia-PacificEconomicCooperation), które wykra
czapoza ramy współpracy interregionalnej.Nową formą dialogujestrównież
forum Stowarzyszenie Współpracy Regionalnej Państw WybrzeżaOceanu In
dyjskiego (IndianOcean Rim Association for Regional Cooperation - IOR-ARC), które powstało w 1997 r. i obejmuje 14 państw leżącychu wybrzeży Oceanu Indyj skiego. Prawie wszyscy członkowie stowarzyszenia należą do jakiegoś ugrupo
wania regionalnego,tak więc tworządość gęstą sieć interregionalną10.
10 Ch.Wagner,Betweenregionalism and transregionalism. TheIndian Rim AssociationforRegional Cooperation, [w:J Interregionalism andInternationalRelations..., s. 285.
11 M. Doidge, Jo/ned atthe Hip: Regionalism and Interregionalism,Journal of European Integra tion”, Vol.29,Issue 2, May 2007, s.232.
12Ibidem, s. 232-233.
Interregionalizm omawiany jest również w kontekście pełnionychprzez niego funkcji. Taką typologię przedstawił Jurgen Rulând,który wyróżnił pięć
podstawowych ról:
-utrzymywanie równowagiwrelacjach międzynarodowych (balancing), - budowa instytucji współpracy (institution-building),
֊ racjonalizacja procesu podejmowania decyzji na forach międzynarodo
wych (rationalizing),
- tworzenie agend (agenda-setting),
-budowatożsamości regionu (collectiveidentity-building)11.
Powyższe funkcje wyraźnie odzwierciedlają całą kompleksowość relacji międzynarodowych zachodzących we współczesnym świecie. Funkcja utrzymy
wania równowagiwyrosła z realistycznej koncepcji związanejzrywalizacją pod
miotów stosunków międzynarodowych. Z kolei instytucje budują klimat zaufania w relacjach między podmiotami. Racjonalizacja i tworzenieagend zwracają uwagę narolę zasad, norm i procedur w procesie podejmowania de cyzji, które usprawniają komunikację i współpracę globalną. Wprzypadku
ostatniej funkcji interregionalizm promuje tożsamość regionu, którastanowi podstawę dalszeji owocnej współpracy regionalnej12.
Interregionalizm badany jesttakże w kontekście potencjału, dzięki któ
remu region odgrywa aktywną rolę międzynarodowegoaktora czyteż gracza.
W tym przypadku nie jest zaskoczeniem, żewiele opracowań koncentruje się
na UniiEuropejskiej. W opinii wielubadaczy interregionalizm jest dla Unii za
równo doktryną, jak i jednym z mechanizmów wykorzystywanych wunijnej polityce zagranicznej dla promowania Wspólnotyjako globalnegopodmiotu stosunków międzynarodowych. Unia Europejska posiada duży potencjał
Interregionalizmwstrategiipolitykizagranicznej Unii Europejskiej
do odgrywania ważnejroli nakilku poziomach polityki światowej -w relacjach bilateralnych, multilaterálnychw ramachONZi WTO, na poziomieregional nym poprzez tworzenie relacji interregionalnych z innymiugrupowaniami13.
13 Ibidem, s.233-240.
14 B. Hettne,F. Soderbaum, Civilian Power orSoft Imperialism? The EU asaGlobal Actorand the Role ofInterregionalism,„EuropeanForeign AffairReview”,.Vol. 10,2005,s. 552.
15http://eur-lex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:C:2007:306:SOM:PL:HTML [dostęp:12.04.2014]. 16 J. Simonides, Unia Europejska - państwo -region - nowe pojmowanie subsydiamości i suwerenności,
[w:] Unia Europejska. Nowy typwspólnoty międzynarodowej,[red.] E. Haliżak, S. Parzymies, Warszawa 2002, s.44.
Polityka interregionalna pozwala UE naodgrywanie roli jednego z głów nych podmiotów stosunków międzynarodowych.Im silniejszy jest jejpotencjał,
tym bardziej wiarygodnie i efektywnie wykorzystuje swoją wyjątkową soft power. Zapomocąrelacji interregionalnych promuje fundamentalne wartości, których
uniwersalność wykracza daleko poza europejskie doświadczenie14. Promuje
również regiony ipartnerstwo regionalne, implikującw ten sposób możliwość
przejścia odporządku międzynarodowego bazującego na państwach narodo
wych w kierunku porządku opartego naregionach i relacjachinterregionalnych.
Do wprowadzenia w życie Traktatu Lizbońskiego, który przerwał dyskusję
na temat osobowości prawnej UE jako podmiotu o charakterze ponadnarodo wym, literaturaprzedmiotu niewskazywała jednoznacznej odpowiedzi na py tanie, czyUE jest organizacją międzynarodową, federacją czy konfederacją15.
Wwielu opracowaniachterminy Europa, Unia Europejskaczy Europejczycy były i sąkonceptamitraktowanymizamiennie - co odzwierciedla dezorientację do
tyczącą samej naturyUE jako uczestnika stosunków międzynarodowych. Naj bardziej trafnie ujął ten problem Jacques Delors: „Unia jest podmiotem
politycznie niezidentyfikowanym”16. Wszystko to powodowało, że pojawiałysię koncepcje próbujące zdefiniować i opisać fenomenUE, tak jak to uczynił np. nie miecki Federalny TrybunałKonstytucyjny w Karlsruheworzeczeniuz 12 paź
dziernika 1993 r. w sprawie Traktatu o UE. Określono w nim, że UE jest
wspólnotą państw(związkiem) o ponadnarodowym charakterze, ale z drugiej strony nie jest państwem opartym na istnieniu narodu europejskiego. W tym ujęciu z jednej stronyłączy ona suwerenne państwa działające na zasadach współpracy międzyrządowej,az drugiej ma uprawnienia do uchwalania aktów prawnych wiążącychpaństwaczłonkowskie idzięki temuumożliwiawspólną realizację suwerennej władzy. Przykładem potwierdzającym, że UEnie jest ani
państwem narodowym, ani klasycznąorganizacją międzynarodową,są jej relacje
handlowe zpartnerami spoza ugrupowania. Komisjado sprawHandlu Zagra nicznego jestodpowiedzialnaza bilateralnerelacjehandloweUniinietylko z in
Maria Ewa Szatlach
ze ŚwiatowąOrganizacją Handlu. Jednakna tematfundamentalnych kwestii
handlu zagranicznego wewnątrz Unii toczone są debaty, w których ścierająsię
partykularneinteresy poszczególnych państw członkowskich. Powyższy pro
blem ilustruje stanowisko państw unijnych wobec gwałtownegowzrostu im
portu towarów zChińskiejRepubliki Ludowejna początku XXI w. Hiszpania,
Francjai Włochy zażądały od Unii ograniczenia chińskiego importu, ale już
WielkaBrytania, Niemcy ikraje skandynawskieopowiedziały się za wolnym handlem z Chinami17.
17 P. Nedergaard, EuropeanUnion Import Quotason Chinese Textile and ClothingExport in2005 -A Panic-Driven Commission or RationalExplanations?, Journalof Industry, Competition and Trade”,Vol. 9, Issue 1, 2009, s. 20-40.
18 D. Milczarek, Pozycjai rola Unii Europejskiej w stosunkach międzynarodowych. Wybraneaspekty teoretyczne, Warszawa 2003; s. 16; C. Mik, Europejskieprawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki,
t.1, Warszawa2000, s.97-98. 19 J. Simonides, op. cit., s.45.
20 D. Milczarek, Pozycjai rola Unii Europejskiej..., s.120-123.
SpecyfikastatusuUE była szczególniewidoczna, kiedy do analiz wprowa dzano podział na państwowei pozapaństwowe podmioty stosunków między
narodowych.Wedługniektórych badaczy UEniejestpodmiotempaństwowym, ponieważniespełnia podstawowych kryteriów państwowości.Nie marównież
charakteru terytorialnego (jedynie funkcjonalny) oraz nie posiadazdolności do określeniaswoich kompetencji. Cowięcej, jej system instytucjonalny nie
spełnia kryteriów przypisanych państwowemu systemowi sprawowania i po działu władzy18.
Unia Europejskaniejest również państwem ocharakterze federalnym czy konfederacją państw,które zachowałypodmiotowość prawnomiędzynarodową,
co jednak nie zmienia faktu,że mogą delegować na UE pewne atrybuty swojej
suwerenności.Można wyrazićpogląd,że UE jest swoistym tworem synkretycz-nym-znajdujesięna szczeblu pomiędzy państwem federacyjnym a konfedera
cją państw19.
Istniały również zróżnicowane podejścia doktrynalneco do uznania UE
za pełnoprawnąorganizację międzynarodową i podmiot stosunków między narodowych20. Zgodnie z klasycznądefinicją organizacji międzynarodowej UE
spełnia szereg jej podstawowych kryteriów, gdyż jest związkiem suwerennych
państw,stworzonym na podstawie umowy międzynarodowej określającejjej zasady i cele działania (Traktat o UE). Dysponuje też stałymi organami. Pań stwa członkowskie, podpisującTraktat oUE, nie zamierzały przyznaćjej au
tonomii,dlatego nie posiada ona własnych kompetencji, a odpowiedzialność za realizacjęjejcelówponosząpaństwa. W opiniiJanuszaSimonidesaUniapo siadaszereg cech ponadnarodowych, ale ich całokształt wyróżniająodtypowej
Interregionalemwstrategiipolitykizagranicznej Unii Europejskiej
organizacji międzynarodowej21. Zkolei Jerzy A. Wojciechowski uważa, że „Unia
Europejskanie jest nową organizacją międzynarodową, lecz jedynie nowym etapem współpracy między państwami członkowskimi. Oznacza to, że nie na była ona podmiotowości prawnomiędzynarodowej, a zatem niema zdolności
do działania na areniemiędzynarodowej”22.
21 Ibidem, s. 118.
22J.A. Wojciechowski,Instytucje iporządek prawnyWspólnotEuropejskich, Warszawa 1995, s. 13. 23 Ibidem, s. 126.
24Art. 2TUE - zob. К.Myszona-Kostrzewa,Wprowadzeniedo prawa Unii Europejskiej, Warszawa--Poznań 2005,s. 36.
25 B. Hettne, F. Soderbaum, op. cit., s. 540.
Wszystko to sprawiało, żeanimodeltradycyjnego państwa, ani organizacji
międzynarodowejnie byłyodpowiednie do określenia i kategoryzacji statusu UE
w stosunkach międzynarodowych. Powyższasytuacja ogranicza polemanewru politycznego oraz możliwości nawiązywania stosunków dyplomatycznych i tym samymzdolności do bezpośredniego oraz skutecznego oddziaływania narozwój sytuacji na świecie. Dziękistrategii interregionalnej Unia Europejska,mimoże
nie posiadała podmiotowości prawnomiędzynarodowej, mogła wzmocnić swoją tożsamość i obecność w stosunkach międzynarodowych i zpowodzeniem funk cjonowała jako pojedynczy (choć niekoniecznie spójny)podmiot. Z punktu wi dzenia praktyki gospodarczeji politycznej nie ma bowiem istotnego znaczenia,
czy UEzajmujeczołową pozycję głównego eksportera w handluświatowym albo
odgiywa rolę mediatora wkonflikcie bałkańskim jakoformalnie uznawany pod
miot prawa międzynarodowego lubjako gracz politycznybez formalnej pod
miotowości prawnomiędzynarodowej. Liczy się jej rzeczywista pozycja i rola- mierzoneskutecznością unijnejpolityki zagranicznej23.
Polityka zagranicznaUniiEuropejskiej realizowanajest poprzez Wspólną PolitykęZagraniczną i Bezpieczeństwa (WPZiB),której celem jest„potwierdze
nietożsamościUEna arenie międzynarodowej”24. Współczesna unijna polityka
zagraniczna obejmuje cztery główne obszary działania:
-politykę rozszerzenia dotyczącą potencjalnych członków;
-EuropejskąPolitykę Sąsiedztwawobec państw sąsiednich, które nie będą członkami UE;
֊ politykę bilateralnych relacjizgłównymi mocarstwami światowymi; ֊strategii interregionalnej wstosunkudo regionów iorganizacjiregional
nych w AmeryceŁacińskiej, Azjii Afryce25.
Trzypierwsze obszary działaniaUE jakouczestnikastosunków międzyna
rodowych reprezentują tradycyjną praktykęgospodarczą, polityczną i dyplo
Maria Ewa Szatlach
nowym ijednocześniekluczowymwrelacjach UEz innymi regionami świata.
Poosiągnięciu najwyższego etapuintegracji regionalnej Unia tworzy centrum
porozumieńz odległymi partnerami w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskieji to
w pełni koreluje z jejregionalną ideologią,obejmującą nie tylko wymianęhand lowąi przepływ bezpośrednichinwestycjizagranicznych, ale i dialogpolityczny,
promowanie europejskich wartości oraz wymianę kulturową. Strategia inter- regionalna obejmuje przedewszystkim:
֊ relacje z państwamiAfryki, Karaibów i Pacyfiku (African, Caribbean, andPa cific countries-ACP) oraz UE-SADC (Southern AfricanDevelopment Commu
nity - WspólnotaRozwojuAfryki Południowej)՛,
֊ relacje UE- państwa AmerykiŁacińskiejw ramach WspólnegoRynku Po łudnia (Mercosur);
֊ partnerstwo UniaEuropejska-ASEAN (Stowarzyszenie NarodówAzjiPołu
dniowo-Wschodniej)՛,
- współpraca w ramach ASEM (Asia-Europe Meeting - ForumAzja-Europa). Ponadto pomiędzy szefami rządów i głowami państw członkowskich UE oraz ich partneramiz państw Ameryki Łacińskiej iAfryki odbywają się regu larne spotkania na szczycie UE-LAC (European Union-Latin American andCarib
bean Countries) orazUE-GCC (EU-Cooperation Councilforthe Arab States of the
Gulf). Częścią strategii interregionalnej sąrelacjebilateralne pomiędzyinsty
tucjami UE a StanamiZjednoczonymi, Kanadą, Japonią, KoreąPołudniową,
Rosją,Chinami i Indiami.
Relacje interregionalne z ACP, nazywane interregionalizmem wyobrażo nym (imagined interregionalism), sięgają deklaracji Roberta Schumana z 1950 r.:
„Europa będziedążyćdo jednego znajważniejszych celów, spełniającswójobo wiązek przyczynienia siędo rozwoju kontynentu afrykańskiego”26 oraz zapisów
Traktatu Rzymskiego w artykule 131: „Państwaczłonkowskie postanawiają stowarzyszyć ze Wspólnotą pozaeuropejskie kraje iterytoriautrzymująceszcze gólne stosunki z Belgią,Holandią, Francją i Włochami”27. W ten sposób jed
nostronnie włączono do współpracy 27 państw i terytoriów (w większości kolonii), którym przyznano preferencje handlowe oraz gwarancje pomocy
finansowej z Europejskiego Funduszu Rozwoju.Projekt europejski powstawał
w okresie procesu dekolonizacji Afryki i w kontekście ówczesnej sytuacji poli tycznej i gospodarczej nagłe odcięcie od dostaw surowców z terytoriów kolo
26 Deklaracja Roberta Schumana z9 maja 1950 roku,[w:] R.Schuman, Dla Europy, Kraków 2003, s.93-97.
27 S. Miklaszewski,Politykahandlowa Unii Europejskiej w stosunku do krajów roziupających się, [w:] Krajerozwijające sięw światowym systemiegospodarczym,[red.] S. Miklaszewski, Warszawa 2007, s.249.
Interregionalemwstrategiipolitykizagranicznej Unii Europejskiej
nialnych oraz rezygnacja z uprzywilejowanej pozycji stanowiły duże zagrożenie
dla całej gospodarkiWspólnoty. W lipcu1963 r. w Yaounde, stolicy Kamerunu,
podpisano pierwszą pięcioletnią umowę ostowarzyszeniu WspólnotEuropej
skich (WE) z krajami rozwijającymi się, przedłużoną następnie na dalsze
pięć lat,zwaneKonwencjami Yaounde I iII28.Dzięki tymkonwencjom państwa
(skupione później wACP) uzyskałypreferencyjnydostęp do rynku europej
skiego, cooznaczało wprowadzenie niższych taryfcelnychbez warunku stoso wania reguły wzajemnościdla podstawowychtowarów afrykańskich29.
28 M. Paszyński, Druga Konwencja z Lome,„SprawyMiędzynarodowe” 1990, nr 5,s. 69-70. 29 Reguławzajemności jest jednąz podstawowychzasad WTO ipolega natym, że żadne pań stwo niemożeobniżyćcełi udzielać koncesji bez uzyskania wzajemnych przywilejów.
30S. Miklaszewski, op. cit.,s. 250-256.
31 M.Holland, 20/20 Vision? The EU’ Cotonou Partnership Agreement, „BrownJournal ofWorld Affairs”,Vol. 9, Issue 2, Winter/Spring 2003, s. 161-173.
32 G.McCann, Recolonisation byStealth: GlobalMarket Liberalisationandthe EU’Development Policy, Journalof ContemporaryEuropeanStudies”,Vol. 11,Issue2, November2003, s.215-221.
W 1975 r. powstałagrupa państw ACP,którastałasię partnerem
interre-gionalnym WE/UE. Wlatach siedemdziesiątych iosiemdziesiątychwspółpraca WE-ACP poszerzała się o nowe obszary, aw 2000r. zostało podpisane (na 20 lat) porozumienie z Cotonou, nazwane zmodyfikowaną Konwencją Lome IV. Po
rozumienie z Cotonou obejmuje w chwili obecnej79 państw ACP30. Lome IV
zostałouznane za innowacyjne, ponieważ wprowadzało elementypartnerstwa
pomiędzy państwami o skrajnie symetrycznej sile. Dzięki porozumieniu po wstałyteżramy instytucjonalne dla prowadzenia regularnych spotkańobu re gionów na forum Rady Ministrów ACP-UE, KomitetuAmbasadorówACP-UE,
Wspólnego Zgromadzenia ACP-UE oraz dwóch instytucji o charakterze tech
nicznym - Centrum Współpracy Rolnej i Centrum Rozwoju Przemysłu31.
Za pomocą Lome IV Unia Europejska realizuje politykęrozwojową w stosunku do państw, które przez kilkadziesiąt lat były jedynie rynkami zbytu dlaeuro pejskich towarów.Konwencja ta wprowadziła równieżzasadęrównościwrela cjach UE-ACP. Stała się stymulatoremwzrostu gospodarczego państwACP, zapewniającrealizację wspólnych interesów regionalnych, łagodząc globalną
asymetrię ekonomicznąi niedoskonałości rynku orazzachęcając państwa roz wijające siędo planowania iochronyswoichrynkówprzed nieprzewidywalnym działaniemmechanizmów rynkowych32. Lome IV, obok kwestii dotyczących
wzajemnej wymianyhandlowej, gospodarczej i regionalnejoraz procesów in
tegracyjnych, zawiera 13 artykułów odnoszących siędowartościdemokratycz nych, praw człowieka, dobrego zarządzania, równości płci itp. W ramach Lome IV UniaustanawiaPorozumienia Partnerstwa Ekonomicznego {Economic
Maria Ewa Szatlach
Partnership Agreements -EPAs) z organizacjamiregionalnymiw Afryce, naprzy kład ze Wspólnotą Rozwoju AfrykiPołudniowej -SADC33.
33A. Nunn, S.Price,Managing Development: EU and African Relations throughthe Evolutionofthe
Lome andCotonouAgreement, „Historical Materialism”, Vol. 12,Issue4,2004, s. 220-221. Oprócz tradycyjnychzwiązków zpaństwamiACP, opartych w głównejmie
rze nawspółpracy gospodarczej ipomocy rozwojowej, UniaEuropejskarozwi nęła współpracę w ramach szerszego partnerstwa Europa-Afryka. Pierwszy
szczyt UE-Afryka - Cairo Summit - odbyłsięw2000 r. i stanowił początek dia logu interregionalnegona takim poziomie, najakim prowadzone są dialogi UE zugrupowaniami zAzji (ASEAN) i AmerykiŁacińskiej (Mercosur). Na szczycie, który zgromadziłpaństwaz wszystkichregionów Afryki, strona afrykańska pod
nosiła kwestie zadłużeniai dostępu swoich towarów do rynku europejskiego, z kolei UE poruszała kwestie demokracji i zasad dobrego zarządzania, walki
z narkotykami i nielegalną imigracją. Promowałarównież integrację regionalną jako istotny etap integracji Afryki z gospodarkąświatową. W październiku
2001 r. prezydenci czterech państw: Algierii, Nigerii, Senegalu i Południowej Afryki, zainicjowali Nowe Partnerstwo dla Rozwoju Afryki (New Partnership far Africa’s Development- NEPAD). CelemNEPAD było zaangażowanie Afrykii całej społeczności międzynarodowej do walki z ubóstwem poprzez promowanie
zrównoważonegorozwoju i integracjikontynentuzgospodarkąświatową. Ini
cjatywata otrzymała wsparcie polityczne ze strony G-8 podczasszczytu w Ka nadzie w 2002 r. Kolejny szczyt UE-Afrykaodbyłsię dopierow 2007 r.w Lizbonie.
Na szczycie przyjęto Wspólną Strategię Afryki i UE (Joint Africa-EU Strategy - JAES), która uznała jednośćAfryki, równepartnerstwoobustron, poszanowanie
prawczłowieka, zasad demokracji i rządów prawa. PrzyjęcieJAES oznaczało
odejścieod tradycyjnej relacjidonor-beneficjent wramach pomocy rozwojowej na rzecz równoprawnegopartnerstwaoraz rozszerzenia dialogu poza kwestie wyłącznie afrykańskie, a także wzmocnienie współpracyinterregionalnej. W tym
przypadku UE wzmocniła swoją legitymację ważnego uczestnikastosunków
międzynarodowych poprzez budowanie wzajemnych relacjiopartych na poko
jowej współpracy, ponieważ w dokumentach JAES pojawiła się propozycja
stworzenia instytucjonalnychraminterregionalnych UEiAfryki. Zapropono
wano, że wspólne szczyty odbywać się będąnaprzemian w państwie Afryki lub Europy, adwa razy w roku będąorganizowanespotkania ministerialne. Pod
czas szczytu wLizbonie ustalono, że JAESzostaniewdrażana za pomocą ośmiu
tzw.partnerstw tematycznych zawartych wPierwszymPlanie Działania nalata 2008-2010 (potwierdzonych w Drugim Planie Działania na lata 2011-2013).
Interregionalizmwstrategiipolitykizagranicznej Unii Europejskiej
człowieka, handlu,integracji regionalnej i infrastruktury,energii, zmian kli matycznych,migracji i zatrudnienia,społeczeństwainformacyjnego oraz Mi lenijnych CelówRozwoju34.
34 Communication from the Commission to theEuropeanParliament andthe Council -from Cairo to Lis bon - the EU-Africa Strategic Partnership, (SEC (2007)855), SEC (2007) 856, COM/2007/0357 final.
35 Ibidem.
36Na tematMercosur szerzej: M.F. Gawrycki, Unia Europejska - AmerykaŁacińskai Karaiby. Trudnepartnerstwodwóch regionów, Warszawa 2004.
37 Ibidem, s.33.
38 F. Pena,Newapproaches toeconomic integrationin the Southern Cone, „Washington Quarterly”, Vol.13,Issue 3, Summer 1995, s. 115.
JAES ma zarówno zwolenników, którzy zwracają uwagę na osiągnięcia i korzyści z prowadzonegodialogupolitycznego- na przykładwodniesieniu
dokryzysu na Madagaskarzeczy w Nigrze, jak iprzeciwników, którzy wskazują głównie nabrak instrumentów finansowych na prowadzenie działańwobsza rach tematycznych35.
Relacjepomiędzy Unią Europejską i Mercosurokreślone zostały mianem właściwego interregionalizmu (pureinterregionalism) na zasadzie grupa-grupa36. Traktaty rzymskie z 1957 r. niezawierały żadnych postanowieńregulujących
relacje WE z państwami Ameryki Łacińskiej -opróczgeneralnych zasaddoty
czących współpracy z krajami rozwijającymi się. Pierwszym dokumentem regu lującym stosunki obu regionów było Memorandum na temat stosunków z Ameryką
Łacińską z maja 1958 r., ale dokument ten nie wpłynął na zacieśnieniewzajem nych relacji. Początki zinstytucjonalizowanego dialogu politycznego sięgają
marca 1976 r.,kiedy Komisja Europejska (KE) przyjęła pierwszy dokument
o współpracy z państwami Azji iAmerykiŁacińskiej. Kiedyw latach dziewięć dziesiątych Stany Zjednoczone wystąpiły z projektem Enterprise for the Americas Initiative (EAl) stworzeniastrefy wolnego handluod Alaski na północydoTerra
del Fuego na południu i rozpoczęły negocjacje na temat Strefy Wolnego
HandluAmeryk (FreeTrade Area of the Americas-FTAA),UE uznaładziałalność USA zazagrażającąjej interesom i przyjęław 1994 r. dokument podtytułem
Stosunki gospodarcze i handlowe Unii Europejskiej z Ameryką Łacińską. Dokument zakładał, że głównymipartneramiUE w tymregionie będą Grupa z Rio, państwa Ameryki Środkowej oraz WspólnyRynek Południa, czyliMercosur37.
WspólnyRynek Południa powstał w wynikupodpisania przezArgentynę, Brazylię,Paragwaj i Urugwaj w marcu 1991 r. Traktatu z Asuncion. Głównym celem Mercosur był rozwój gospodarczypołączony ze sprawiedliwością spo
łeczną. Filarami Mercosurbyłydwie zasady -idea otwartego regionalizmu oraz
promocja wzrostu gospodarczegopaństwAmeryki Łacińskiej38. Traktatwszedł
Maria Ewa Szatlach
dotyczących ram instytucjonalnych porozumienia. Nowe ugrupowanie regio nalne miało niezwykle zróżnicowany charakter.Ekonomicznym i politycznym liderem grupy była Brazylia, najsłabszym elementem Paragwaj. Traktat z Asun
cionzakładał trzy etapy powstaniaMercosur:
- okres tranzycji do 1994 r. polegający naprocesie liberalizacji handlu we wnętrznego poprzez redukcję taryf i innych barier w handlu oraz promocji
uczciwej konkurencji,
- ustanowienie od 1994r.strefywolnegohandlu i od 1995r. unii celnej, która miała doprowadzić do stworzenia wspólnego rynku i wspólnej polityki
handlowej w stosunku dopaństw trzecich na wzór UE,
- stworzenie mechanizmu rozstrzygania sporów i stałej strukturyinstytu cjonalnej łącznie zprocedurami podejmowania decyzji39.
39 R. Bouzos, H. Soltz, Institutions and regionalintegration, [w:] Regional integration in LatinAmerica
and the Caribbean: the political economyofopenregionalism, [red.] V. Bulmer-Thomas, London 2001, s. 94-96.
40 Traktat z Asuncion z1991r.powoływał dożycia Mercosur - P. Cammack, Mercosur: from
Domestic Concerns toRegionalInfluence, [w:] Subregionalism and World Order, [red.]G.Hook, I. Kearns, London 1999,s. 95-115.
41S. Santander, The European Partnership with Mercosur..., s. 294.
Relacje interregionalne UE-Mercosur datują sięodchwilipodpisaniaTrak
tatuz Asuncion w 1991 r. iprowadzone są dwutorowo - z jednej strony są to
bilateralneporozumienia UE zposzczególnymi państwami, z drugiej są to re lacje z Mercosur jakocałością40. W kwietniu1992 r. doszło do pierwszego spot
kania ministrów spraw zagranicznych państw WE i Mercosur, na którym uzgodniono, że Europejski Bank Inwestycyjny rozpocznie finansowanie pro
jektów szczególnie ważnych dla Mercosur. Miesiąc później obiestrony podpi sały Porozumienie o współpracyMiędzyinstytucjonalnej i Wzajemnych Kontaktach, które regulowało ogólne zasady współpracy. W1994 r., podczas szczytu UE wKorfu, zostałapodjęta decyzjao sformalizowaniu wzajemnych relacji inter-regionalnych, co nastąpiło wgrudniu 1995 r. wwynikupodpisania Interregio-
nalnej Umowy Ramowej oWspółpracy.Konferencja w SaoPaulo w 1995r. została określona jako kamień milowywrozwoju relacji interregionalnych pomiędzy
ugrupowaniami, ponieważ porazpierwszy zaproponowano projekt utworzenia interregionalnejstrefywolnegohandlu. W tym samym roku na szczycie w Mad rycieobie stronypodpisały Umowę Ramową o WspółpracyInterregionalnejpomię
dzy USA iMercosur (EU-Mercosur InterregionalFramework for CooperationAgreement
֊ EMIFCA), którabyła projektem współpracy dwóchunii celnych. Umowa ta weszła w życie w1999r. i stała się podstawą utworzenia wspólnej strefy wolnego handlu41. EMIFCA stanowi potwierdzenie, że UE prowadzi strategię wzmoc
Interregionalemwstrategiipolitykizagranicznej Unii Europejskiej
nienia współpracy regionalnej państw AmerykiŁacińskiej i realizuje jedną z funkcji interregionalizmu,jaką jesttworzenieinstytucji ułatwiających współ pracę międzyregionami.
Relacje interregionalne pomiędzy UE i ASEAN są relacjami opartymi
na zasadzie grupa-grupa o charakterze bilateralnymi w opiniibadaczy mogą służyć za wzórdialogu interregionalnego42.ASEAN jest ugrupowaniem regio nalnym z siedzibą w Dżakarcie, które powstałow sierpniu 1967 r. w Bangkoku. Współpraca państw członkowskich opiera się na trzech filarach - promocji
wzrostu gospodarczego w regionie, rozwoju społecznego i kulturowego oraz
pokoju i stabilizacji regionalnej zgodnie z Kartą NarodówZjednoczonych.
Członkami ugrupowania są obecnie Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur,
Tajlandia, Brunei, Wietnam, Laos, Birma(Myanmar), Kambodża i od lipea 2008 r. Korea Północna43.
42M. Mols,Cooperation withASEAN: Asuccess story, [w:] Europe’s Global Links: The European Com munity and Inter-regionalCooperation,[red.] G. Edwards, E. Regelsberger,London 1990,s. 66-83.
43 www.economywarch.com/country-grouping/safta.hrml [dostęp: 15.04.2014].
44 G. Mazur, Unia Europejska-ASEAN: międzyregionalna współpraca gospodarcza iperspektywy jej
rozwoju, [w:] Znaczenie państwazjatyckich we współczesnym swiecie, [red.] J. Marszalek-Kawa, Toruń 2008, s.103.
45 A.Forster, Evaluating the EU-ASEM relationship: a negotiated order approach, Journalof Euro pean Public Policy”,Vol. 7, Issue5, 2000.
Początki relacjiinterregionalnychUE-ASEAN sięgają początku lat siedem dziesiątych XX w., kiedyoba ugrupowania utworzyły system porozumień bila
teralnych znany pod wspomnianą już nazwą hub-and-spokes. Jeszcze wlatach sześćdziesiątych państwaASEANnie odgrywały istotnej roli w polityce zagra nicznej WE i dopiero wejście do Wspólnot Wielkiej Brytanii spowodowało wzrostzainteresowania współpracą na poziomie interregionalnym (byłe kolonie brytyjskie- Singapur i Malezja- straciłypreferencje handlowe z byłą metropo lią). Ponadto po stopniowym wycofywaniu się wojsk amerykańskich region stawał się niestabilny, co w świetle strategicznych interesów handlowych i in westycyjnych niektórych państw europejskich zagrażało interesom WE. Jedynym rozsądnym rozwiązaniem wydawało się bliższe porozumienieo współpracy
z państwami Azji Wschodniej44.
Wyróżnia siętrzyetapy relacjiinterregionalnychWE/UE-ASEAN:
֊ lata 1967-1980 będące początkowym etapem prac nad opracowaniem regularnych kontaktów o charakterze mniej lub bardziej nieformalnym;
֊ lata1980-1994 będące etapem formalizacji relacji dzięki podpisaniu Poro zumieniu o Współpracy UE-ASEAN w 1980r.;
-trzeci etapokreślanyjestjako nowaeraw relacjach UE-ASEANw wyniku
Maria Ewa Szatlach
Na początku latdziewięćdziesiątych porozumienie o współpracy UE-ASEAN z 1980 r. poddane zostało dośćostrej krytyce. Pojawiły się również problemy
związanez brakiemodpowiednich środkówfinansowych zestrony WE napro
mocjęwspólnych działań interregionalnych. Krytyka dotyczyła faktu, że poro
zumieniekoncentrowało się na handlu, pomijając kwestie pozaekonomiczne,
a współpraca bazowałagłównie na pomocyrozwojowej. Cowięcej, UEzaczęła
kłaść nacisk na przestrzeganiepraw człowieka i wprowadzać warunkowość jako jedną zgłównych zasad relacji UE-ASEAN, coz kolei dla Azjatów byłopodejściem w pewnym sensiekontrowersyjnym, ponieważ podkreślało różnicę w hierarchii wartości obupartnerów.Niemniej jednak w kontekście interregionalizmu współ praca zASEAN oferowała Unii możliwość budowania instytucji. Dziękitakim
relacjom Unia mogławyeliminować kontakty na zasadzie państwo-państwo i ominąć w ten sposób napięcia związanez interesami państw członkowskich, wynikającymi z historycznych powiązań z regionem46.
46 J. McMahon, ASEAN and the Asia-Europe Meeting: strengthening the European Union’srelations with South-East Asia, „European Foreign Affairs Review”, Vol. 3, 1998, s. 246.
47 M. Dziembała, Stosunki gospodarcze i polityczneUE z krajami ASEAN napoczątku XXI wieku, [w:] Procesy integracyjne wregionieAzjii Pacyfiku,[red.] B. Drelich-Skulska,Wrocław2008, s. 96. 48Opinia Europejskiego KomitetuEkonomiczno-Społecznego w sprawiestosunków UE-ASEAN, 2011/C 21/04, 26-27 maja 2010.
W 2001 r. współpracainterregionalna obu stron została potwierdzona ko
munikatemKE: Unia Europejska-Azja: RamyStrategicznenarzeczWzmocnienia Part
nerstwa oraz w 2003r.dokumentem Nowe Partnerstwo z Azją Południowo-Wschodnią.
Nabazie nowegopartnerstwa w 2005 r. powołana został grupa ekspertów (Vision
Group)w celu zbadania możliwości utworzenia strefy wolnego handlu.Jednocześ
niewDżakarcie przyjętyzostał Instrument InterregionalnegoDialogu UE-ASEAN, którystał siępodstawą dalszej współpracy47. Oficjalne negocjacje na tematpo wstania strefy wolnegohandlu, wzmocnienia dialogu interregionalnegowobsza
rze bezpieczeństwa energetycznego, zmian klimatycznych, ochrony środowiska
oraz współpracykulturowej rozpoczęłysięw 2007 r.
Dokumenty unijne podkreślają, że partnerstwo UE-ASEAN nie osiągnęło jak dotądzadowalającegopoziomu współpracy,czegoprzykładem byłozawieszenie negocjacjihandlowychw marcu 2009 r. i jednoczesne podpisanie umówhandlo
wych ASEAN z Chinami, Australią, Indiami oraz USA,Koreą Południową i Japo
nią. Z drugiej strony zwracasię uwagę nafakt, że partnerzy wyznaczyli bardzo
ambitnecele iposzerzyli porozumienia handlowe oprzestrzeganie prawa pracy,
norm ochrony środowiska io dialogspołeczny48.
Jeśli chodzi o funkcje interregionalne, dialog UE-ASEAN, pomimo ruty nowych spotkań na szczycie i zapewnień o dążeniu dopogłębiania współpracy,
Interregionalizmwstrategiipolitykizagranicznej Unii Europejskiej
słabo realizujeracjonalizację i tworzenie agend, atakże tworzenierównowagi (np. utworzenie sojuszu na wypadek zagrożenia).
Podsumowując,promowanieintegracji regionalnej zapomocąprojektów
interregionalnych pozwala Unii Europejskiej na kreowanie podmiotowości
prawnej regionówjako uczestników stosunków międzynarodowych49. Javier
Solana podkreślił znaczenie politykiinterregionalnej, twierdząc,że„w latach,
które nadejdą, dialogi interregionalne będą natrwałe przekształcać i tworzyć
nowe mechanizmy zarządzaniaglobalnymi współzależnościami i problemami o charakterze transgranicznym”. A według KarenSmithpromocja współpracy interregionalnejwynikabezpośrednio z wewnętrznejtożsamości UEi wszędzie
tam,gdzieangażuje się ona wewspółpracę interregionalną, zawszewykorzys
tuje swąwyjątkową civilian power50.
49 F. Soderbaum, P.Stalgren,L. Van Langenhove, The EU asa GlobalActorand theDynamic of
Interregionalism: AComparative Analysis, „European Integration”, Vol.27, Issue3, September 2005, s. 370.՜
50K. Smith, EuropeanUnionForeignPolicy: What itisand Whatit Does, London 2002, s. 26. Bibliografia
Źródła:
Communication from the Commission to the European Parliament and the Council -from Cairo to Lisbon - the EU - Africa Strategic Partnership, (SEC (2007) 855), SEC (2007) 856,
COM/2007/0357 final.
Deklaracja Roberta Schumana z 9 maja 1950 roku, [w:] R. Schuman, Dla Europy, Kraków
2003.
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie stosunków UE-ASEAN,
2011/C 21/04, 26-27 maja 2010.
Literatura:
Acharya A., Johnson A., Comparing regional institutions: an introduction, [w:j Crafting
Cooperation: Regional Institutions in Comparative Perspective, [red.] A. Acharya, A. John
son, Cambridge 2007.
Bouzos R., Soltz H., Institutions and regional integration, [w:] Regional integration in Latin
America and the Caribbean: the political economy of open regionalism, [red.] V. Bulmer-
-Thomas, London 2001.
Cammack P., Mercosur: from Domestic Concerns to Regional Influence, [w:] Subregionalism and World Order, [red.] G. Hook, I. Kearns, London 1999.
Doidge M., Joined at the Hip: Regionalism and Interregionalism, Journal of European In tegration”, Vol. 29, Issue 2, May 2007.
Maria Ewa Szatlach
Dziembała M., Stosunki gospodarcze i polityczne UE z krajami ASEAN na początku XXI wieku, [w:] Procesy integracyjne w regionie Azji i Pacyfiku, [red.] B. Drelich-Skulska,
Wrocław 2008.
Eul-Soo Pang, Embedding Security into Free Market: the Case of the United States-Singapore Free Trade Agreement, „Contemporary Southeast Asia”, Vol. 29, Issue 1, 2007. Forster A., Evaluating the EU-ASEM relationship: a negotiated order approach, Journal of
European Public Policy”, Vol. 7, Issue 5, 2000.
Gawrycki M.F., Unia Europejska - Ameryka Łacińska i Karaiby. Trudne partnerstwo dwóch regionów, Warszawa 2004.
Hanggi H., Regionalism through interregionalism: East Asia and ASEM, [w:] Regionalism in East Asia: Paradigm Shifting? [red.] Fu-Kuo Liu, P. Regnier, London 2003.
Hettne B., Soderbaum F., Civilian Power or Soft Imperialism? The EU as a Global Actor and the Role of Interregionalism, „European Foreign Affair Review”, Vol. 10, 2005. Holland M., 20/20 Vision? The EU’ Cotonou Partnership Agreement, „Brown Journal of
World Affairs”, Vol. 9, Issue 2, Winter/Spring 2003.
Low L., The Forum for East-Asia-Latin America Cooperation (FEALAC). Embryonic interre- gionalism, [w:] Interregionalism and International Relations, [red.] H. Hanggi, R. Roloff, J. Rulând, London-New York 2008.
Mazur G., Unia Europejska-ASE AN: międzyregionalna współpraca gospodarcza i perspektywy
jej rozwoju, [w:] Znaczenie państw azjatyckich we współczesnym świecie, [red.] J. Mar-
szałek-Kawa, Toruń 2008.
McCann G., Recolonisation by Stealth: Global Market Liberalisation and the EU’ Development Policy, Journal of Contemporary European Studies”, Vol. 11, Issue 2, November 2003.
McMahon J., ASEAN and the Asia-Europe Meeting: strengthening the European Union’s rela tions with South-East Asia, „European Foreign Affairs Review”, Vol. 3, 1998. Manners I., Normative power Europe: A Contradiction in Terms? Journal of Common Mar
ket Studies”, Vol. 40, Issue 2, 2002.
Mik C., Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki, t. 1, Warszawa 2000.
Miklaszewski S., Polityka handlowa Unii Europejskiej w stosunku do krajów rozwijających się, [w:] Kraje rozwijające się w światowym systemie gospodarczym, [red.] S. Miklaszewski, Warszawa 2007.
Milczarek D., Pozycja i rola Unii Europejskiej w stosunkach międzynarodowych. Wybrane
aspekty teoretyczne, Warszawa 2003.
Mols M., Cooperation with ASEAN: A success story, [w:] Europe’s Global Links: The European
Community and Inter-regional Cooperation, [red.] G. Edwards, E. Regelsberger, Lon don 1990.
Myszona-Kostrzewa K., Wprowadzenie do prawa Unii Europejskiej, Warszawa-Poznań 2005.
Nedergaard P., European Union Import Quotas on Chinese Textile and Clothing Export in 2005 - A Panic-Driven Commission or Rational Explanations? Journal of Industry,
Competition and Trade”, Vol. 9, Issue 1, 2009.
Nunn A., Price S., Managing Development: EU and African Relations through the Evolution
Interregionalizmwstrategiipolitykizagranicznej Unii Europejskiej
Paszyński M., Druga Konwencja z Lome, „Sprawy Międzynarodowe” 1990, nr 5.
Pena F., New approaches to economic integration in the Southern Cone, „Washington Quar terly”, Vol. 13, Issue 3, Summer 1995.
Regelsberger E., The Dialogue of the ЕС/Twelve with other Regional Groups: A New Identity in the International System? [w:] Europe’s Global Links: The European Community and Inter-regional Cooperation, [red.] G. Edwards, E. Regelsberger, London 1990. Roloff R., Interregionalism in theoretical perspective. State of the art, [w:] Interregionalism and
International Relations, [red.] H. Hanggi, R. Roloff, J. Rulând, London-New York 2008.
Santander S., The European Partnership with Mercosur: A Relationship Based on Strategic and Neo-liberal Principles, „European Integration”, Vol. 27, Issue 3, September 2005. Simonides J., Unia Europejska - państwo - region - nowe pojmowanie subsydiarności i suwe renności, [w:] J. Rulând, Interregionalism and the Crisis of Multilateralism: How to Keep
the Asia-Europe Meeting (ASEM) Relevant, „European Foreign Affairs Review”,
Vol. 11,2006.
Smith K., European Union Foreign Policy: What it is and What it Does, London 2002.
Soderbaum F., Stalgren P., Van Langenhove L., The EU as a Global Actor and the Dynamic
of Interregionalism: A Comparative Analysis, „European Integration”, Vol. 27, Issue 3,
September 2005.
Unia Europejska. Nowy typ wspólnoty międzynarodowej, [red.] E. Haliżak, S. Parzymies,
Warszawa 2002.
Wagner Ch., Between regionalism and transregionalism. The Indian Rim Association for Re
gional Cooperation, [w:] Interregionalism and International Relations, [red.] H. Hanggi, R. Roloff, J. Rulând, London-New York 2008.
