IZABELLA PISAREK', MARIUSZ GŁOWACKI2
ZRÓŻNICOWANIE ZAWARTOŚCI RTĘCI W GLEBACH
LEŚNYCH OPOLSZCZYZNY
VARIABILITY OF MERCURY CONTENT IN FOREST
SOILS OF OPOLE REGION
'Zakład Nauk o Glebie i Geologii Środowiska, 2Zakład Gospodarki Odpadami i Ściekami**, Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi, Uniwersytet Opolski
A b s tr a c t: In o u r rep o rt w e p resen t the studies on H g c o n cen tratio n in hum ic h o rizo n s o f selected profiles
o f P od zo ls and D ystrict C am bisols, d e v elo p ed from loam y sand and p o ssessin g v arious p h y sico -ch em i cal and chem ical prop erties. In surface horizo n s o f the stu d ied soils, the fractional com p o sitio n o f hum ic su b stan ces w as also d eterm in ed acco rd in g to A m erican C o llo id C om pany P ro ce d u re 3009. T he tran sfo r m ation p ro cesses o f organic m atter in the stu d ied soils lead to the form ation o f hum ic su bstances p re d o m in an tly o f the fulvic acid fraction, as e v id e n ced by the H A /FA ratio b elo w 1. A m o n g the analyzed soils th e h ig h est value o f this p aram eter c h ara cteriz ed hum ic su b stan ces from ep ih u m u s horizons. T he total co n ten t o f m ercury in the soils ran g ed w ith in 0 .0 8 8 -0 .2 3 5 m g-kg-1. A sig n ifican t influence o f organic ligands and total o rg an ic m atter on the im m o b ilizatio n o f m ercury w as n o ticed in soils, w h ich w as d em o n strated by the c o rrelatio n coefficients.
S ło w a kluczowe', rtęć, su b stan c je hum usow e, gleb y leśne. K ey words', m ercury, hu m ic substances, forest soils.
WSTĘP
Pokrywa glebowa spełnia w środowisku przyrodniczym szereg istotnych funkcji, wśród których wymienia się: tworzenie warunków wzrostu i rozwoju dla zbiorowisk roślinnych oraz ochronę przed zanieczyszczeniami mineralnym i organicznymi. W grupie zanieczyszczeń nieorganicznych na szczególną uwagę zwraca zawartość metali ciężkich, w tym rtęci, której nadmierna obecność w glebie stwarza potencjalne zagrożenie dla środowiska. W ostatnich latach obserwuje się zwiększenie koncentracji rtęci zarówno w glebach użytkowanych rolniczo, jak i w glebach leśnych. Rtęć wpływa do ekosystemów lądowych w efekcie zanieczyszczeń antropogenicznych oraz ze źródeł naturalnych. Procesy transformacji rtęci zachodzące w glebie są szczególnie złożone i słabo poznane [Scholtz i in. 2003]. Szacuje się, że ok. 90 procent glebowej rtęci jest włączana w siatki krystaliczne minerałów [Qing, Mu 1995]. Jednocześnie zdolność substancji humusowych do tworzenia trwałych kompleksów próchniczno-mineralnych sprawia, że rtęć podlega kumulacji w poziomach organicznych i próchnicznych. Rtęć wprowadzona do środowiska
w formie metalicznej bardzo szybko podlega przemianom. Jedną z wielu transformacji, jakim może podlegać, jest jej alkilacja do związków organicznych. Kwasy organiczne i substancje humusowe abiotycznie redukują rtęć, a abiotyczna metylacja może zachodzić w drodze transmetylacji z alkilowych form innych metali. Badania Aijun i in. [2006] oraz Senesiego i Loffredo [2005] wskazują, iż substancje humusowe odgrywają szczególną rolę w procesach transformacji rtęci. Z jednej strony substancje wielkocząsteczkowe o charakterze kwasów huminowych zwiększają sorpcję rtęci w glebie, a z drugiej strony substancje o charakterze kwasów fulwowych przyczyniają się do zwiększenia udziału form metylowych rtęci podlegających wyparowaniu z gleby. Aijun i in. [2006] oraz Senesi i Loffredo [2005] podkreślają jednocześnie, iż procesy te są mało poznane oraz silnie skorelowane z właściwościami chemicznymi środowiska glebowego i jego aktywnością biologiczną.
Celem pracy było określenie zróżnicowania całkowitej zawartości rtęci w poziomach Ah i Oh wybranych gleb leśnych Opolszczyzny oraz wpływu materii organicznej, a zwłaszcza substancji humusowych na jej immobilizację.
OBIEKTY I METODY BA DA Ń
Obiektami badań było 12 profili gleb leśnych zlokalizowanych na terenie Borów Niemodlińskich. Badane gleby reprezentowały dwie jednostki systematyczne: bielice
(Podzols) i gleby brunatne kwaśne {Dystrict Cambisols). W próbkach glebowych
pochodzących z poziom ów próchnicznych - Ah (gleb brunatnych kwaśnych) i epihumusowych-Oh (bielic) wykonano następujące analizy fizykochemiczne i chemiczne: pH w KC1; przewodnictwo właściwe (A) ekstraktów wodnych (5:1) - metodą kondukto- metryczną; analizę całkowitej zawartości Hg na analizatorze rtęci AMA 254; zawartość materii organicznej (MO) - metodą strat żarowych (spalanie w temp. 550°C); zawartość węgla organicznego, substancji humusowych (SH), kwasów huminowych (KH) i kwasów fulwowych (KF) - metodą rekomendowaną przez American Colloid Company Procedure 3009 [1998]; zawartość azotu ogółem - metodąKjeldahla.
Na podstawie zawartości węgla organicznego i azotu ogółem obliczono wskaźnik humifikacji glebowej materii organicznej C/N.
Wszystkie analizy wykonano w trzech powtórzeniach, wyniki przedstawione w tabelach są ich średnią arytmetyczną. Obliczenia statystyczne: współczynnik korelacji (r) i zmienności (V) zostały wykonane przy użyciu arkusza kalkulacyjnego Excel.
WYNIKI B A D A Ń I DYSKUSJA
Obszar Chronionego Krajobrazu „Bory Niemodlińskie” to największy kompleks leśny w zachodniej części dorzecza górnej Odry obejmujący powierzchnię 480 km2 cennych przyrodniczo lasów będących pozostałością Przesieki Śląskiej, z wciąż jeszcze zachowa nymi fragmentami typowych dla polskiego niżu lasów mieszanych i liściastych. Analizowane profile glebowe reprezentowały dwie jednostki glebowe bielice (Podzols) i gleby brunatne kwaśne {Dystrict Cambisols) wytworzone z piasków o składzie granulometrycznym piasków słabo gliniastych. Miejsca poboru próbek glebowych były zlokalizowane w pobliżu dębów pomnikowych (200-500-letnich). W naturalnych glebach leśnych w wyniku pierwotnej sukcesji roślinnej zachodzi akumulacja materii organicznej do osiągnięcia stanu równowagi charakterystycznego dla danego typu glebowego i siedliska roślinnego [Gonet 2007]. Skład chemiczny dostającego się do gleby opadu roślinnego uwarunkowany jest zarówno składem gatunkowym, jak i warunkami fizykochemicznymi i klimatycznymi siedliska.
TA B ELA 1. W ybrane w łaściw o ści fizykochem iczne i chem iczne b ad an y ch po zio m ó w gleb leśnych
TA BLE 1. Som e p h y sic o -ch em ical and chem ical p ro p e rties o f investigated horizons o f fo rest's soil
N r profilu N o o f profile P oziom i genet. G enetic [horizon
P Hkci P rzew o d n ictw o
w łaściw e C onductivity [^iS-crrf1] S tra ta ż aro w a L o ss on ignition [%] C /N 1. A h 3 ,2 8 2 9 ,6 11,80 16 9 ; o h 4 ,8 9 96,3 4 8 ,0 5 26 3. A h 3 .5 8 5 5 .0 9 ,3 5 12 4. ;Ah 3 ,1 4 55,5 18,21 19 5. O h 2 ,7 9 4 4 ,2 3 0 .5 5 22 6. A h 2 .9 7 42,1 1 6 .5 4 15 |7. A h 3 ,7 4 5 2 ,6 19.03 14 |8. Ah 3 ,6 9 3 2 ,0 8 ,12 12 |9. A h 3 ,3 7 69,3 2 1 ,1 3 17 10. ! A h 3 ,1 7 6 3 ,0 14,48 14 111. Ah 3 ,1 2 [24,0 12,59 13 |l2 . O h 3 ,1 0 142,6 4 2 ,6 9 29 V* [%] i1 16 56 66 32
V* - w spółczynnik zm ienności - variability coefficient
Właściwości skał macierzystych oraz specyfika siedliska leśnego wpłynęły na ukształtowanie właściwości fizykochemicznych i chemicznych analizowanych gleb (tab.
1). Wyrażało się to przede wszystkim w ich kwaśnym i bardzo kwaśnym odczynie, wartości pH wahały się od 2,79 (w poziomie Oh profilu 5) do 4,89 (w poziomie Oh profilu 2). Wartość przewodności właściwej w analizowanych poziomach genetycznych gleb leśnych była zróżnicowana, co wyrażało się współczynnikiem zmienności równym V= 56%. Najwyższą wartość przewodnictwa właściwego odnotowano w profilu 12, co wskazuje na zawartość kationów w roztworze glebowym równą 1,426 cmol(+)/dm3 w poziomie epihumusowym analizowanej gleby.
Zawartość materii organicznej w poziomach próchnicznych i epihumusowych wykazy wała także znaczne zróżnicowanie, na co wskazuje wartość współczynnika zmienności V równa 66% (tab. 2). Analizie chemicznej poddano poziomy Ah i Oh jako zawierające substancje humusowe charakteryzujące się z definicji największym stopniem humifikacji materii organicznej dla wybranych typów glebowych i jednocześnie zalegające bezpośrednio na podpowierzchniowych poziomach mineralnych. Całkowita ilość MO (strata żarowa) wahała się w analizowanych glebach od 8,12% w profilu 8 do 48,05% w profilu 2. Średnia wartość tego parametru w poziomach Ah kształtowała się na poziomie 13,50%, a w poziomach Oh - 40,40% przy wyrównanej dla wszystkich analizowanych poziomów zawartości substancji humusowych (dla Ah 32,4%, dla Oh 37,5%).
Powstawanie określonych form substancji humusowych zależne jest od podstawowych właściwości fizykochemicznych i chemicznych gleb oraz przebiegu procesu glebo- twórczego [Schnitzer 1978; Stevenson 1994]. W analizowanych glebach obserwujemy
TA B ELA 2. W ybrane w łaściw ości su b stan cji hum usow ych b ad an y ch poziom ów gleb
TABLE 2. Som e p ro p e rtie s o f humic su b sta n c e s in investigated soil horizons N r profilu Profile N o P oziom genet. G enetic horizon j SH - HS [%] K H - H A [%] K H /K F H A /FA 11. A h 3 5 ,6 0 9,1 2 0 ,3 4 12. O h 3 9 ,5 0 11,8 0,43 3. A h 3 4 ,1 6 7 ,2 9 0 ,2 7 4. A h 3 1 ,1 5 8,13 0 ,3 5 5. O h !3 2 .6 10,12 0 ,45 6. A h 2 8 ,2 5 8,01 0 ,3 9 [7. Ah 3 2 ,1 3 7 ,1 7 0 ,2 9 8. Ah 2 9 ,1 5 6,15 0 ,2 6 9. A h 3 8 ,6 0 8 ,1 7 0 ,2 7 1 0 . A h 2 9 ,7 8 ,12 0 ,3 8 11. A h 3 2 ,4 8,08 0,33 12. O h 4 0 ,5 13,30 0 ,4 9 V* [%] 12,2 2 3 ,1 4 16,5
V* - w spółczynnik zm ienności - variability coefficient
zróżnicowaną zdolność kumulacji węgla ogółem oraz zróżnicowanie ilościowe połączeń próchnicznych (tab. 2). Powszechnie stosowanym wskaźnikiem jakości materii organicznej jest stosunek C/N. Dla większości gleb jego wartość jest typowa i obrazuje zasobność próchnicy w azot oraz mówi o stopniu jej humifikacji [Kononova 1966]. Według Kononowej [1966] w leśnych glebach bielicowych i bielicach wartość tego indeksu kształtuje się w zakresie 20-30:1, a w glebach brunatnych kwaśnych 12-18:1. W analizowanych poziomach genetycznych gleb leśnych wartość tego parametru wykazuje zróżnicowanie na poziomie 32%. Wyższe wartości stosunku C/N w poziomach epihumusowych (powyżej 20:1) w porównaniu z poziomami próchnicznymi świadczą o znacznym udziale w tych warstwach niezhumifikowanej materii organicznej.
Innym wskaźnikiem przemian związków próchnicznych w glebach jest stosunek węgla kwasów huminowych do węgla kwasów fulwowych KH/KF, który wskazuje na różnorodność substancji humusowych i kierunek procesu humifikacji. Początkowa faza tego procesu charakteryzuje się wyższą produkcją kwasów fulwowych w porównaniu z huminowymi. Kwasy fulwowe mogą znacznie przewyższać ilość kwasów huminowych, a wartość tego ilorazu może osiągać wartości niższe od 0,20 [Dziadowiec 1990]. W późniejszym okresie transformacji materii organicznej, jej heterogeniczność i różnice w jej jakości (odmienna reaktywności i podatność na procesy biodegradacji) wpływają na zmiany proporcji pomiędzy obiema grupami związków humusowych, a wartość omawianego parametru układa się korzystniej dla kwasów huminowych. Zatem postęp humifikacji materii organicznej w glebach wyraża się wzrostem wartości tego parametru. Procesy transformacji materii organicznej w badanych glebach prowadzą do powstania substancji humusowych o przewadze grupy kwasów fulwowych, o czym świadczy wartość stosunku KH/KF niższa od 1. Spośród analizowanych gleb najwyższą wartością
T A B E L A 3. W s p ó łc z y n n ik i k o re la c ji (r) po m ię d zy w y b ra n y m i p a ra m e tra m i a n alizow anych gleb leśnych i z a w a rto ś c ią w nich rtę c i [m g H g -k g l ]
T A B L E 3. C o rre la tio n c o e ffic ie n t (r) betw een some param eters o f analyzed fo re st's so il and m ercu ry co n c e n tra tio n [m g H g -kg ] ]
C echa - Feature ( X ) ( Y ) ; M O - O M M O - O M C ^ r SH - HS K H - H A K H / K F - H A /F A A C /N 0 .9 5 4 * S I I - H S 0 ,6 9 1 * 3 ,6 9 4 * K H - H A 0 ,9 2 9 * 3 ,9 4 9 * 0 ,7 3 5 * K H / K F 0 .7 9 8 * H A /F A 3 .8 2 4 * 0 ,3 0 6 0,866* A 0 .7 8 3 * 3 .8 0 7 * 0 ,7 1 1 * 0 .7 8 7 * 0 ,5 8 2 * H g 0 ,5 9 1 * j0 ,7 6 2 * 0 ,3 9 5 0 ,6 6 0 * 0 ,6 4 3 * 0 ,6 9 9 * ! n = 36 * istotne - significant at p = 0 .0 0 1 , * * istotne - sig n ifica n t at p = 0 .0 5
tego parametru charakteryzowały się substancje humusowe poziomów epihumusowych (tab. 2). Jednocześnie wysokie, istotne współczynniki korelacji (tab. 3) pomiędzy wskaźnikami charakteryzującymi jakość materii organicznej wskazują, iż w analizowanych glebach leśnych, wytworzonych z piasków słabo gliniastych, kierunek transformacji związków węgla organicznego prowadzi do wytworzenia substancji humusowych o wzajemnie podobnym charakterze i zbliżonej charakterystyce ilościowej.
W literaturze gleboznawczej [Dąbkowska-Naskręt i in.1999; Pisarek, Głowacki 2007; Zaccone i in. 2009] poświęca się wiele uwagi chemicznym zmianom w glebach leśnych na skutek niekontrolowanego wprowadzania ksenobiotyków do środowiska. Rtęć jest uważana za jeden z najbardziej toksycznych pierwiastków śladowych. Naturalna zawartość rtęci w glebach nie przekracza 1 mg*kg_1 i jest ona wiązana w glebach przez grupy sulfhydrylowe substancji humusowych [Baran, Turski 1996; Kabata-Pendias, Pendias
R Y S U N E K 1. Z różnicow anie zaw artości rtęci w p o zio m ach O h i A h analizow anych gleb leśnych
(V=33,4%)
R Y S U N E K 2. Z ależn o ść p o m ięd z y k o n c e n tra c ją rtęci w p o z io m ach p ró ch n iczn y ch i e p ih u m u so w y ch an alizo w an y ch gleb leśnych a w a rto śc ią p rz ew o d n ic tw a w łaściw eg o
F IG U R E 2. D ep en d en ce b etw een m ercu ry co n ce n tra tio n in hum ic and ep ih u m ic h o riz o n s o f analy zed forest's soil an d v alu e o f co n d u ctiv ity
1999]. Nie stwierdza się jednak wysokiej koncentracji w glebach tego pierwiastka, gdyż ulega on łatwo ługowaniu z profilu glebowego, a zredukowany do formy metalicznej wyparowuje. Przeprowadzone badania wykazały zróżnicowanie w koncentracji rtęci w badanych poziomach genetycznych gleb leśnych w zależności od ich właściwości fizycznych, fizykochemicznych i chemicznych (przewodnictwa właściwego, zawartości materii organicznej oraz ilości kwasów huminowych w składzie frakcyjnym próchnicy). Ogólna ilość rtęci w badanych glebach kształtowała się na poziomie zawartości naturalnych i wahała się od 0,088 mg-kg-1 w profilu 3 do 0,235 mg-kg"1 w profilu 12 (rys. 1) i jedno cześnie nie przekraczała wartości dopuszczalnych dla gleb obszarów chronionych (0,5 mg-kg"1), określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z 2002 r. w sprawie standardów jakości gleb i standardów jakości ziemi [Rozporządzenie... 2002].
W badanych poziomach genetycznych gleb leśnych stwierdzono zróżnicowanie ilości rtęci na poziomie V = 33%. Jak wynika z literatury [Allard, Arsenie 1991; Anderson 1979] jedną z wielu transformacji, jakim może podlegać rtęć, jest jej alkilacja do związków organicznych. Kwasy organiczne i substancje humusowe abiotycznie redukują rtęć, a abiotyczna metylacja może zachodzić w drodze transmetylacji z alkilowych form innych metali. Dlatego też, pomiędzy koncentracją rtęci i innych pierwiastków z grupy metali obserwuje się wysokie zależności, co wykazano we wcześniejszej pracy [Pisarek, Głowacki 2007]. Jednocześnie przeprowadzone analizy wykazały wysoką istotną zależność pomiędzy zawartością rtęci a wartością przewodnictwa właściwego (rys. 2). Przewodnictwo właściwe jest miarą zawartości jonów, które są nośnikiem ładunku elektrycznego i jednocześnie wskazują na stopień zasolenia roztworu glebowego. Przeprowadzone przez Klavins i in. [2006] badania wskazują, iż tworzenie kompleksów: substancje humusowe - rtęć zachodząz różną intensywnością w zależności od warunków odczynu gleb i zawartości soli rozpuszczalnych, a zwłaszcza chlorków, co wykazano w niniejszej pracy poprzez istotną wartość współczynnika korelacji między zawartością rtęci a przewodnictwem
właściwym równą 0,699). Przedstawiona na rysunku 2 zależność może zatem wskazywać na to samo źródło wzbogacenia analizowanych gleb rtęcią i składnikami metalicznymi o charakterze jonów.
Zdolność jonów rtęci do biokumulacji sprawia, że w glebach obszarów zanieczysz czonych największą ich koncentrację odnotowuje się w poziomach organicznych i próchnicznych. Zatem, w badaniach dotyczących charakteru tego pierwiastka w glebach należy uwzględnić rolę substancji humusowych ze względu na ich właściwości fizyko chemiczne i zdolność ich frakcji do tworzenia stabilnych kompleksów metalo-orga- nicznych. Niektórzy autorzy wskazują, iż wraz ze wzrostem stopnia humifikacji materii organicznej wzrasta udział rtęci w połączeniach metalo-organicznych [Biester i in. 2007; Boszke i in. 2006]. Powierzchniowe poziomy gleb, wzbogacone w substancję organiczną, są zazwyczaj bogatsze w metale ciężkie, w tym w rtęć niż głębsze poziomy, co wynika z naturalnej bioakumulacji [Kabata-Pendias, Pendias 1999]. Właściwości kumulacyjne rtęci powodują, że jej nagromadzenie w glebach wzrasta z czasem, ponieważ procesy ługowania jej z kompleksów metalo-organicznych uwalniają do roztworów nie więcej niż 10-20% zabsorbowanej rtęci [Klojzy-Kaczmarczyk, Mazurek 2007]. Jednocześnie w badaniach naukowych podkreślana jest tendencja obniżania zawartości rtęci wraz z głębokością profili, jeżeli nie występuje zwiększona koncentracja tego pierwiastka w skale macierzystej
[Szopka i in. 2010]. Wskazuje to na silne wiązanie i zatrzymywanie rtęci przez związki próchniczne. Niektórzy autorzy podkreślają, iż wraz ze wzrostem stopnia humifikacji materii organicznej wzrasta udział rtęci w połączeniach metalo-organicznych [Biester i in. 2007; Boszke i in. 2006]. Przeprowadzone badania własne oraz obliczenia statystyczne potwierdzają tę zależność (tab. 3). Substancje humusowe to efekt działalności biologicznej środowiska glebowego, a ich budowa i charakter chemiczny decydują o właściwościach chelatujących (i jednocześnie ochronnej roli) próchnicy w środowisku naturalnym. Substancje humusowe zbudowane są ze struktur aromatycznych pochodnych benzenu, łańcuchów alifatycznych i grup funkcyjnych, m.in. karboksylowych, chinonowych i fenolowych. Grupy te umożliwiajątworzenie połączeń ligandowych z metalami ciężkimi, w tym z rtęcią. Efektem tego może być zatrzymywanie rtęci w kompleksach próchniczno- mineralnych, na co wskazują wysokie istotne współczynniki korelacji (r) między zawartością rtęci a ilością materii organicznej, stopniem jej humifikacji wyrażonym indeksem C/N i KH/KF oraz ilością kwasów huminowych, które wynoszą odpowiednio w analizowanych poziomach badanych gleb: 0,591; 0,762; 0,643; 0,660 (tab. 3).
Można zatem stwierdzić, iż ilość i skład jakościowy organicznych koloidów glebowych oraz warunki fizykochemiczne siedliska odgrywają istotną rolę w procesach prze mieszczania, immobilizacji i transformacji rtęci w badanych glebach leśnych.
WNIOSKI
1. Istotne współczynniki korelacji pomiędzy wskaźnikami charakteryzującymi jakość glebowej materii organicznej gleb wskazują, iż w analizowanych poziomach gleb leśnych, wytworzonych z piasków gliniastych, kierunek transformacji materii orga nicznej prowadzi do wytworzenia substancji humusowych o podobnym charakterze i zróżnicowaniu ilościowym.
2. Całkowita zawartość rtęci w badanych poziomach gleb leśnych kształtowała się na poziomie zawartości naturalnych i wahała się od 0,088 do 0,235 m g-kg1.
3. Przeprowadzone badania pozwalają na stwierdzenie istotnego wpływu ilości i jako ści organicznych ligandów na możliwość immobilizacji rtęci, o czym świadczą istot ne współczynniki korelacji.
LITERATURA
A IJU N Y.,CHANGLE Q., SH USEN M., REARDON E.J. 2006: Effects o f humus on the environm ental activity o f m ineral-bound Hg: Influence on Hg volatility. A pplied Geochemistry 21: 446—454.
ALLARD B., ARSENIE I. 1991: Abiotic reduction o f mercury by humic substances in aquatic system - an important processes for the mercury cycle. Water A ir Soil Pollut. 56: 457—464.
AM ERICAN COLLOID COMPANY PROCEDURE 3009. 1998: Humate solubility determination.
ANDERSON A. 1979: Mercury in soils. W: Biogeochemistry o f Mercury in the Environment. Nriagu J.Q. (eds.) Elsevier/North-Holland Biomedical Press. Amsterdam/New York: 4: 79-112.
BARAN S., TURSKI R. 1996: Degradacja, ochrona i rekultywacja gleb. Wyd. AR Lublin: 223 ss.
BIESTER H., BINDLER R., MARTINEZ-CORTIZAS A., ENGSTROM D.R. 2007: Modeling the past atmo spheric deposition o f mercury using natural archives. Environ. Sci. Technol. 41: 4851-4860.
BOSZKE L„ KOWALSKI A., RACHLEWICZ W., LORENC S., SIEPAK J. 2006: Assessment o f mercury mobility and bioavailability by fractionation method in sediments from coastal zone inundated by the 26 December 2004 tsunami in Thailand. Environm ental Geology 51: 527-536.
DĄBKOW SKA-NASKRĘT H., MALCZYK P., KOBIERSKI M. 1999: Profile differentiation o f total mercu ry content in selected arable and forest soils in Poland. Zesz. Nauk. ATR Bydgoszcz, „Rolnictwo”, 220, 44: 4 7 -5 2 .
DZIADOWIEC H. 1990: Rozkład ściółek w wybranych ekosystemach leśnych. Toruń: 138 ss.
GONET S.S. 2007: Ochrona zasobów materii organicznej gleb. W: Rola materii organicznej w środowisku.
PTSH: 7-29.
KABATA-PENDIAS A., PENDLAS H. 1999: Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN, Warszawa: 398 ss. KLAVINS M., EGLITE L., ZICMANIS A. 2006: Immobilized humic substances as sorbents. Chemosphere
6 2 :1 5 0 0 -1 5 0 6 .
KLOJZY-KACZMARCZYK B., MAZUREK J. 2007: Zanieczyszczenie gleby związkami rtęci w zasięgu od działywania konwencjonalnej elektrowni na paliwo węglowe. Polityka energetyczna 10/2: 593-601. KONONOVA M.M. 1966: Soil Organie Matter. Pergamon Press, Oxford.
PISAREK I., GŁOWACKI M. 2007: Diversity o f humic substances and mercury and other heavy metals in some soil o f Opole region, Poland. Oceanological and Hydrobiological Studies 36, 3: 135-142. QING C.L., MU S.S. 1995: Preventing the soil Hg into terrestrial food chain. Acta Sci. Circum. 15: 148-155. Rozporządzenie 2002: Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie standardów jakości gleby oraz standar
dów jakości ziemi z dnia 9 września 2002, Dz.U. N r 165, poz. 1358
SCHOLTZ M.T, VAN HEYST B.J., SCHROEDER W.H. 2003: M odeling o f mercury emissions from back ground soils. Sci. Total Enivron. 304: 185-207.
SCHNITZER M. 1978: Humic substances: Chemistry and reactions. W: „Soil Organic Matter” Schnitzer M., Khan S.U. (eds.) Elsevier, Amsterdam: 1-64.
SENESI N., LOFFREDO N. 2005: Metal ion complexation by soil humic substances. Chemical Processes in Soils. Soil Science Society o f America. Inc. Madison, Wisconsin: 564-617.
STEVENSON F.J. 1994: Humus chemistry: genesis, composition, reactions. John W iley&Sons, Inc., New York: 496 ss.
SZOPKA K., KARCZEWSKA A., KABAŁA C., JEZIERSKI P., BOGACZ A. 2010: Zawartość rtęci w pozio mach powierzchniowych gleb leśnych Karkonoskiego Parku Narodowego w rejonie Szklarskiej Poręby.
Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 42: 167-175
ZACCONE C., SANTORO A., COCOZZA C., TERZANO R., SHOTYK W., MIANO T.M. 2009: Comparison o f Hg concentrations in ombrotrophic peat and corresponding humic acids, and implications for the use o f bogs as archives o f atmospheric Hg deposition. Geoderma 148: 399-404.
Dr hab. Izabella Pisarek
Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi, Uniwersytet Opolski
45-085 Opole, ul Oleska 22 e-mail: izapis@uni. opole.pl
