MARIA GRYNIA
GLEBY ŁĄK TRZĘŚLICOWYCH W ŚWIETLE ANALIZY PORÓWNAWCZEJ
Katedra Uprawy Łąk i P astw isk WSR Poznań. Kierownik: prof. dr M. Falkowski
Szeroko rozprzestrzenione na terenie naszego kraju, mało wartościowe pod względem gospodarczym łąki trzęślicowe w ykazują w związku ze zróżnicowaniem w arunków siedliskowych znaczne zróżnicowanie flory- styczne. Przeprow adzone badania fitosocjologiczne na tych łąkach w la tach 1955—1965 na terenie całego kraju, a głównie w województwach po znańskim, koszalińskim, katowickim oraz lubelskim pozwoliły na zgro madzenie bogatych m ateriałów dotyczących składu florystycznego oraz gleb.
W Wielkopolsce łąki trzęślicowe w ystępują w w ielu dolinach rzecz nych. Szczególnie duże obszary łąk opanowanych przez zbiorowiska z trzę- ślicą m odrą w tym regionie w ystępują w dolinach Noteci i K anału Byd goskiego, Gąsawki, Flinty, Michałówki, Obry, P rosny i Baryczy. Są one zróżnicowane pod względem socjologicznym na: Molinietum caricetosum
paniceae, M. daucetosum carotae, M. cirsietosum palustris, zbiorowisko Lotus uliginosus-Lythrum salicaria, Molinietum nardetosum strictae oraz Cirsio-Polygonetum.
Pod względem siedliskowym na terenie Wielkopolski łąki trzęślicowe w ystępują z reguły na glebach hydrom orficznych, głównie na torfach i m urszach (Molinietum caricetosum paniceae, M. daucetosum carotae, M. cirsietosum palustris, Lotus uliginosus-Ly thru m salicaria, Cirsio-Po
lygonetum) oraz na madach piaszczystych, a także w mniejszej ilości na
glebach m ineralnych zbielicowanych (Molinietum nardetosum strictae). W wym ienionych powyżej dolinach rzek w ystępują gleby w ytworzone z torfów torfow isk niskich. Miąższość w arstw y torfow ej w ykazuje dużą rozpiętość od 40 cm do 8 m. Torfy te są miejscam i silnie zamulone. Poza tym są one nieraz przew arstow ane piaskiem lub nam ywam i w apienny
460 M. G RYNIA
mi czy też ilastymi. W glebach niektórych kompleksów łąkowych (np. nad K anałem Noteckim, Leniwą Notecią) stw ierdza się także pokłady gytii znacznej miąższości.
Mursze na torfie lub piasku znajdujem y najczęściej w dolinie O bry i Michałówki. Gleby murszowe przedstaw iają m ursze płytkie, średnie i silnie zmineralizowane. Miąższość w arstw y murszowej jest na ogół p ły t ka, średnio 35 cm, niekiedy jednak dochodzi do 50 cm. M ursze te zalegają na piasku drobnym, średnim lub luźnym, słabo i średnio pylastym . Bardzo często w w arstw ach piasku spotyka się plam ki żelaziste oraz orsztyn. W glebach niektórych płatów roślinnych spotykam y także w kładki w ap na łąkowego. N iekiedy również w w arstw ach piasku napotyka się nie w ielkiej miąższości w kładkę torfu trzcinowego, średnio rozłożonego, a głę biej na 120—200 cm — gytię. Zarówno gleby torfowe, jak i murszowe w w arunkach klim atu Wielkopolski, cechującego się niskim i opadami i kontynentalizacją, podlegają wzmożonym procesom m ineralizacji do tego stopnia, że przechodzą (dolina Obry) w piaski próchniczne lub czar ne ziemie (tzw. zjawisko zanikania gleb torfowych). Zbiorowiska trzęślicy modrej, w ykształcone na madach, w ystępują głównie w szerszych p ar tiach doliny Prosny. M ady przedstaw iają znaczną różnorodność. P ostępu jąc od koryta rzeki spotykam y m ady piaszczyste, pyłowe i próchniczne na bardzo zm iennych osadach glinkowatych, ilastych i piaszczystych. Gleby m ineralne zbielicowane, na których w ykształciły się zbiorowiska trzęślicy m odrej, znajdujem y w dolinie Baryczy. Są to przeważnie piaski żwiro w ate luźne, z w arstw ą rudy żelaznej w podłożu. Gleby wym ienionych w y żej rodzajów w ykazują pod względem odczynu dużą rozpiętość (pH =
= 5—8).
Gleby, na których w ykształciły się wymienione zbiorowiska, są pod względem zawartości składników pokarm ow ych zazwyczaj ubogie. Mało jest w nich zwłaszcza fosforu i potasu, niekiedy jednak obfitują w w apń (np. Cirsio-Polygonetum), jak to ma miejsce w dolinie K anału Bydgo skiego i na łąkach łabiszyńskich. W dolinie Baryczy i częściowo P rosny na uwagę zasługuje ponadto obecność rudy w profilu i żelazistych konkrecji na powierzchni gleby.
Łąki trzęślicowe są uważane za w ilgotne lub okresowo wilgotne. Cha rak tery zu ją się nieregularnym i okresowymi w ahaniam i poziomu wód gruntow ych. W ahania te w poszczególnych w ym ienionych wyżej zbioro wiskach k ształtują się różnie.
Na terenie Pomorza Zachodniego w woj. koszalińskim zbiorowiska z trzęślicą modrą w ykształcają się również w wielu dolinach rzecznych, np. Błotnicy, P arsęty, Radwi, U niesty oraz na obrzeżu jezior (np. nad
Zbiorowiska trzęślicy m odrej są zróżnicowane pod względem socjolo gicznym na Molinietum coeruleae z szeregiem w ariantów (szczegółowa system atyka socjologiczna w opracowaniu) oraz Junco-Molinietum.
Na terenie woj. koszalińskiego w zatorfionych dolinach rzecznych i w sąsiedztwie licznych jezior przym orskich w ystępują gleby aluwialne, a więc mułowo-bagienne i gleby w ytw orzone z torfów niskich. Zbiorowi ska z trzęślicą m odrą z reguły w ykształcają się w dolinach rzecznych na torfach średnio głębokich lub płytkich, silnie zmineralizowanych, zalega jących na piasku. Miąższość pokładu torfowego wynosi przeważnie 60— 120 cm. G órny poziom na głębokości 20—30 cm jest silnie rozłożony, w są siedztwie koryt rzecznych lub jezior także zam ulony i zm ineralizowany. W w ielu miejscach obserw uje się w torfie resztki korzeni roślin drzew ia stych. Pokład torfow y zalega najczęściej na piasku morenowym, pocho dzącym prawdopodobnie ze zmywów m asy m ineralnej z przedpola mo reny czołowej. Piasek ten w górnych poziomach często zaw iera konkrecje żelaziste w dolnych natom iast jest przeważnie oglejony. Poniżej, na głę bokości 120 cm i głębiej, w ystępuje zw arty szarozielony ił, utrud n iający w siąkanie wody w głąb podłoża. Gleby w podłożu jezior zaw ierają w pro filu gytię w apienną (np. w powiecie Człuchów). Na terenach tych spotyka się także obszary torfow e o powierzchni silnie przesuszonej, rozpylają cej się.
Odczyn omawianych gleb w aha się w granicach 5,0—7,3.
Pod względem składu chemicznego gleby te, poza nielicznymi w y jąt kami, są ubogie w fosfor i potas oraz w ich form y przysw ajalne. S tw ier dza się jedynie dość duże ilości w apnia oraz nieco większe od przeciętnych ilości azotu.
W omawianych glebach obserw uje się stosunkowo mniejsze w ahania poziomów wód gruntow ych w ciągu okresu wegetacji.
Łąki trzęślicowe w woj. katowickim są mniej częste. Najliczniej roz przestrzeniły się na niektórych odcinkach doliny W arty (np. na północ od Zawiercia) oraz nad m niejszym i dopływam i tej rzeki, ponadto na łąkach śródpolnych.
Zbiorowiska trzęślicy m odrej zróżnicowane są tu na Molinietum z du żym udziałem Juncus effusus czy Cirsium rivulare. Częste są także nie w ielkie płaty typowe tego zbiorowiska. W ykształcają się one przeważnie na glebach w ytw orzonych z torfow isk niskich. Są to to rfy średnio głębokie lub płytkie, o w ierzchniej w arstw ie dobrze rozłożonej. Górne w arstw y tych torfów są często zmurszałe. Pod względem zasobności w składniki pokarmowe gleby te nie odbiegają specjalnie od omawianych z te renu Wielkopolski.
Na terenach woj. lubelskiego zbiorowiska z trzęślicą m odrą są dość częste. W większej ilości znajdujem y je przede w szystkim na Polesiu
Lu-462 M. G RYNIA
bełskim (Pojezierze Łęczyńsko-W łodawskie np. w pobliżu jezior, nad Piwonią Parczewska, Krowie Bagno, nad rzeką Włodawką) oraz na nie których kompleksach łąkowych nad Kanałem Wieprz—Krzna) od Pucha- czowa do Parczewa). Ponadto w ystępują nad rzeką U herką (okolice Cheł ma), nad Huczwą na południe od Hrubieszowa oraz nad Sołokiją. Z najdu jem y je też w wielu dolinach m niejszych rzek i cieków.
Na tym terenie zbiorowiska z trzęślicą modrą są zróżnicowane flory- stycznie w zależności od ilości w apnia w glebach. Ze względu na zaw ar tość tego składnika w glebach łąkowych zbiorowiska trzęślicy m odrej można ogólnie podzielić następująco:
— w ystępujące na glebach torfow ych silnie węglanowych (np. w oko licy Chełma); w ykształcają się tu płaty roślinne trzęślicy m odrej z Cla-
dium mariscus oraz z Schoenus ferrugineus.
Gleby te są płytkie i bogate w ił kredowy. Wśród torfowisk wznoszą się małe płaty gleb m ineralnych z iłem i m arglem kredow ym w podłożu. Na wierzchu są one jednak pokryte cienką w arstw ą torfu. Poziom wody gruntow ej w ciągu okresu wegetacyjnego w ykazuje duże w ahania (w okresie lata na 100 cm pod powierzchnią darni). Na uwagę zasługują liczne źródła u styku torfow isk węglanowych ze wzniesieniami m in eral nymi, które wzbogacają również obecnie glebę w węglan wapnia;
— na glebach torfow ych słabiej węglanowych (Pojezierze Łęczyńsko- -Włodawskie) w ykształcają się typowe płaty Molinietum (nieraz zaroślo- we), ponadto płaty z Betula humilis, poza tym z Carex lasiocarpa, Salix
rosmarinifolia. Są to gleby w ytworzone z torfow isk niskich, a niekiedy
przejściowych. Zbiorowiska te w ykształcają się na glebach murszowych, w ytw orzonych z torfow isk niskich, rzadziej na m ułowo-torfowych o od czynie słabo kw aśnym lub zasadowym (pH = 6,0—8,0). Podłożem tego obszaru jest płytko w ystępująca kreda. W ierzchnie w arstw y tych gleb są nieraz przesuszone. Ogólnie jednak ich wilgotność jest jeszcze dość dobra;
— na glebach kwaśnych zbielicowanych w ykształcają się w niew iel kich ilościach płaty Molinietum z Nardus stricta. Są to zwykle gleby w y tworzone z piasków luźnych.
Badane zbiorowiska w stosunku do omawianych z zachodu Polski przedstaw iają dość pierw otny charakter i m ają w runi wiele rzadkich gatunków roślin.
Analiza porównawcza badanych gleb wykazuje, że kształtują się one w poszczególnych regionach różnie.
Pod względem typologicznym jednak omawiane gleby w ykazują po dobieństwo. Praw ie zawsze m am y do czynienia z torfam i średnim i lub płytkim i, o górnej w arstw ie dość często przesuszonej. W w ypadku m
ur-szów są one zazwyczaj silnie zm ineralizowane i niekiedy przechodzą w piaski próchniczne.
Na glebach m ineralnych zbiorowiska te w ykształcają się w niew iel kiej ilości i w tedy często są to gleby bielicowe w ytw orzone z piasków luźnych. Na m adach zbiorowiska trzęślicowe w ykształcają się rzadko.
W świetle analizy porównawczej gleby te są na ogół ubogie w skład niki pokarmowe, a szczególnie w fosfor i potas.
Pod względem glebowym i florystycznym najbardziej od województw zachodnich odbiega Lubelszczyzna. Niemniej interesujące jest pewne po krew ieństw o roślinności Wielkopolski z Lubelszczyzną. Zaznacza się to głównie pomiędzy Wysoczyzną Leszczyńską a W yżyną Lubelską, gdzie na podobnych glebach w ykształcają się zbliżone florystycznie zbiorowi ska roślinne.
Przedstaw iona w skrócie charakterystyka gleb w szerszym zakresie omówiona zostanie w przyszłości, w związku z będącą w opracowaniu po równawczą analizą geobotaniczną łąk trzęślicowych w Polsce.
м. ГРЫНЯ ПОЧВЫ МОЛИНИЕВЫХ ЛУГОВ В СВЕТЕ СРАВНИТЕЛЬНОГО АНАЛИЗА К а ф е д р а Л уговодства и П астбищ П озн ань ской С ел ьск охозя йств ен ной А кадем ии Р е з ю м е В 1955 — 1965 гг. проводили геоботаническое исследование молиниевых л у гов по территории всей страны, а по преимуществу в воеводствах: Познаньском, Кошалинском, Катовицком и Люблинском. Сравнительный анализ показывает, что почвы молиниевых лугов в отдель ных районах формировались по разному. В типологическом отношении почвы, на которых слагались сообщества мо- линии (Molimetum coeruleae ty p icu m а такж е подгруппы, варианты и фации) обнаруживают многие общие черты. Как правило это гидроморфические почвы в главном торфы средней и слабой мощности, нередко с просушенным верхним слоем. Если это мыршевые почвы, то обычно они сильно минерализованы и иногда (напр, в долине р. Обер) переходят в перегнойные песчаные почвы. На минеральных почвах сообщества Molinia cocrulcae слагаются в меньшем количестве и преимущественно на подзолистых почвах образовавш ихся из ры х лых песков. На мадах сообщества молинии формируются главным образом в долине р. Просна (Великополыиа). В свете сравнительного анализа почвы, на которых образовались сообщества молинии, более слабо обеспечены питательными элементами а преж де всего ф осфором и калием. В почвенном и флористическом отношении Люблинское воеводство наиболее отклоняется от западны х воеводств. Не менее интересно некоторое родство почв и растительности районов: Высочызна Лещиньская и Выжы на Любельска
464 M. G RY N IA
(Люблинская Возвышенность), где на подобных почвах с большим участием карбоната кальция слагаются сходные во флористическом отношении расти тельные сообщества.
М. G RYNIA
THE SOILS OF MOOR GRASS MEADOWS IN THE LIGHT OF COMPARATIVE ANALYSIS
D ep a rtm e n t o f M ead ow and P a stu r e C u ltiv a tio n , C o lleg e o f A g ricu ltu re, P o zn a ń
S u m m a r y
Geobotanic research on moor grass m eadows w as conducted from 1955 to 1956 on the w hole territory of Poland, prim arily in the Poznań, Koszalin, K atow ice and Lublin provinces.
C omparative analysis of the tested soils indicates that the soil under moor grass vary in d ifferent regions.
In typological respect, those soils on w hich associations of Molinietum coeruleae typicum, its subassociations, varieties and facies are formed have m any properties in common. They are as a rule hydromorphic soils, m ostly m edium or shallow peats having often an exsiccated upper layer. If they are m ursh soils, they are in general h eavily m ineralized and som etim es (e.g. in Obra valley) in transition to humic sands.
Ob m ineral soils, the Molinia coerulea associations are occuring less frequently, often on podsols from sands. Moor grass associations on mada soils are encountered m ainly in the Prosna river valley of Great Poland region.
C omparative analysis has shown that the soils on w hich moor grass associations are form ing are in general relatively poor in nutrients, containing m ainly phosphorus and potassium .
W idest pedologie and floristic deviations from the w estern provinces are obser ved in the Lublin region. N otew orthy is here too a certain relationship b etw een the soils and flora of the Leszno plateau and the Lublin highland, w here plant com m u nities of approxim ately sim ilar floristic character are occuring on sim ilar soils w ith high calcium carbonate content.
