Jarosław Komorowski
Litewskie nowości : przegląd
wybranych publikacji 1992-1994
Ochrona Zabytków 48/1 (188), 122-125
PIŚMIENNICTWO
Litewskie nowości. Przegląd wybranych publikacji 1992-1994
N iepod ległość R epubliki Li tewskiej, odzyskiwanie historycz nej tożsamości i zainteresowanie przeszłością kraju zaowocowały polepszeniem opłakanej doli w ie lu z a b y tk ó w (z w łaszc za sak ralnych) oraz rosnącą liczbą pu blikacji dotyczących pom ników daw niejszych i nowszych dzie jów . Z n isz c z e n ia p o c z y n io n e w latach w ładzy sowieckiej spra wiły, że w iele miejsca zajmuje in wentaryzacja strat i zagadnienia konserwatorskie: wiele cennych obiektów zdołano ocalić dosłow nie w ostatniej chwili. O bok prac naukow ych i popularyzatorskich w ydaw ane są pośw ięcone zaby tkom albumy, cenne jako źródła i k o n o g r a f ic z n e , s z c z e g ó ln ie w odniesieniu do obiektów mało znanych, pozbaw ion ych dotąd dokum entacji fotograficznej. Hi storyczne i artystyczne związki Polski i Litwy — czy raczej Koro ny i W ielkiego Księstwa Litew skiego — czynią niezbędnym za interesow anie nowymi publika cjami litewskimi, które mimo ję zykowej bariery dostarczyć mogą cennych informacji i materiałów. W praw dzie tendencja do zawła szczania, lituanizacji w ielonaro dow ościow ego dorobku kulturo w e g o W ie lk ie g o K sięstw a i umniejszania obecności polskiej (aż po bezpodstaw ną „zmianę na rodow ości” wielu twórców) bywa irytująca, ale też jest na tyle prze jrzysta, że nietrudna do oddziele nia od treści wartościowych p o znawczo.
Przegląd dziesięciu litewskich now ości zacznijmy od niewiel kiej, ale ważnej książeczki, uka zującej pracę wileńskich konser w atorów. Atgim stantys p a m in kla i ( W skrzeszo ne z a b y tk i), W ilno 1992 to ilustrowana kronika do
k o n ań P ań stw o w eg o Przedsię biorstwa Restauracji Dzieł Sztuki „Meistras” w roku 1991. Najcie kawszy z zamieszczonych artyku łów dotyczy m etalowej trumny — sarkofagu księcia Janusza Radzi wiłła z krypty świątyni kalwiń skiej w K iejdanach. Pom iędzy I669 a I676 rokiem wykonał go słynny złotnik z Torunia, Johann Christian Bierpfaff, twórca kilku sarkofagów W azów z katedry na Wawelu. Autorzy artykułu, Ruta Vitkauskiene i Gintaras Kazlau- skas, dokonując drobiazgow ych porów nań w ysunęli hipotezę, że rów nież anonim ow y dotąd w a w elski sarkofag Ludwiki Marii Gonzagi m ożna przypisać Bier- pfaffowi. O bszerniej om ówiona została także konserwacja bardzo zniszczonego obrazu z głównego ołtarza kościoła św. Jakuba i Fili pa na Łukiszkach oraz szesnasto- wiecznych m alow ideł w jednym z w ileńskich dom ów . Pełny w y kaz prow adzonych prac (83 p o zycje) pozw ala stwierdzić ocale nie wielu od daw na „nieuchwy tnych” obiektów , zwłaszcza ze zrujnow anych wileńskich świą tyń — jak choćby zespół drew nianych ołtarzy Giotta z kościoła bernardynów , zw róconego w ier nym d o p ie ro w p aź d ziern ik u 1994 r.
W roku 1993 wileńska Akade mia Sztuk Pięknych uruchomiła serię w ydaw niczą „Acta Acade- miae Artium Vilnensis”, jako pier w szą p ub lik u jąc w niej pracę zm arłego rok wcześniej architekta — konserw atora Stanislovasa Mi- kulionisa. Traku Śv. Mikalojaus
Vyskupo baznyćias ir bernardinu vienuolyno statybos istorija (Hi storia kościoła św. Mikołaja bisku p a i k la s z to r u b e r n a r d y n ó w
w Trokach), Wilno 1993 — to m o
nografia zabytku już nieistnieją cego. Na trockim wzgórzu, na przełom ie XV i XVI w. stanął k o ściół, ufundow any przez Gasztoł- dów dla biskupów wileńskich. W I6 17 r. biskup Eustachy Woł- łowicz przekazał go zakonow i bern ard y n ó w , k tórzy w znieśli klasztor, pozostając w Trokach ponad dwieście lat. Parokrotnie odbudow yw any i przekształcany zespół ostateczny, klasycystycz- ny już kształt uzyskał w latach siedem dziesiątych XVIII w. Po k a s a c ie tro c k ie g o k o n w e n tu przez władze rosyjskie w 1845 r., klasztor zam ieniono na w ięzie nie i siedzibę urzędów , a nieu- żytkow any kościół p o p adł w ru inę i w 1883 r. został zburzony. O s trz a ł n ie m ie c k ie j a rty le rii w 1915 r. zniszczył także daw ny klasztor. W 1. 1959-1962 b u ld o żeram i „oczyszczono” z ruin te ren, przeznaczony pod now ą za budow ę.
Drugi tom wspom nianej serii to zbiór sześciu prac w ykładow ców i studentów Akademii Sztuk Pięknych pod tytułem Vilniaus
architektûros mokykla XVIII-XX a. ( Wileńska szkoła architektury XVIII-XX w ), Wilno 1993, w yda
ny w dwusetną rocznicę utw orze nia wydziału architektury Akade mii Wileńskiej. Otwiera go zarys dziejów nauczania architektury w Wilnie Eduardasa Budreiki. Po dzielony na dwa okresy: 1793- 1939 (z przerwą w latach 1832-
1919) oraz 1940-1993 artykuł pre zentuje sylwetki i dorobek kolej nych profesorów: Carla Spampa- n ie g o i M arcina K n a c k fu ssa (uczących przed powołaniem sa modzielnego wydziału), Wawrzyń ca Gucewicza (któremu pośw ię cono najwięcej miejsca i szczegó łowych rozważań), Michała Szul
ca, Karola Podczaszyńskiego, Ju liusza Kłosa oraz organizującego w 1944 r. litewską Akademię Jo- nasa Kovalskisa-Kovy. Niewielki, ale cenny przyczynek zamieścił w książce sam Vladas Drema, ogłaszając materiały do biografii zapom nianego architekta Fulgen- tego Rymgajły. Ten w ychow anek Uniwersytetu Wileńskiego, uczeń Podczaszyńskiego, kontynuował studia i wiele lat mieszkał w Pary żu. W 1857 r. wrócił na Litwę, projektując m.in. dw ór Przeci- szew skich w Pogryżow ie oraz kościół w Szawlach. Drema ob szernie cytuje — w przekładzie z polskiego — korespondencję Rymgajły zachowaną w Litews kim Państwowym Archiwum Hi storycznym.
Rasa Butvilaite, studentka V ro ku, zajęła się bliżej zabytkiem do skonale znanym: bramą w ileń skiego klasztoru bazylianów, zna komitym dziełem Jana Krzysztofa Glaubitza. Janina Bieliniene w ar tykule Ką apieprof. J. Klosą pasa-
koja jo knygos ( Co książki prof. f. Kłosa mówią o jego życiu ) po dda
ła a n a li z ie p r z e c h o w y w a n y w bibliotece wileńskiej A kade mii Sztuk Pięknych księgozbiór polskiego uczonego, w niosku jąc o jego zainteresow aniach, poglądach estetycznych i zaw o dow ej żarliwości, o kontaktach i p rz y ja ź n ia c h . N iestety, tak w tej, jak i w poprzednich p ra cach, teksty polskie przetłum a czone zostały bez odnotow ania tego faktu, co niezorientow ane mu sugerow ać m oże, że np. Jan B ułhak czy Jerzy Remer w pisy wali profesorow i Kłosowi dedy kacje po litewsku... Dwa osta tnie szkice p o św ięc o n o sp ra w om pow ojennym : Algimantas M aćiulis p is z e o p ie rw sz y m dziesięcioleciu Litwy sowieckiej, a Kęstutis G erliakas o niezreali zow anych projektach budow li Vytautasa C ekanauskasa. Poży te c z n a jest z a m ie sz c z o n a na końcu obszerna bibliografia.
Jako trzeci tom serii ukazało się studium Alfredasa Śirmulisa Lietu-
viu liaudies a km eniniai memo- rialiniai p a m in kla i (lu d o w e ka m ienne obiekty pam iątkow e na Litwie), Wilno 1993- Przedmiotem
badań stały się tu różnorodne for my małej architektury sakralnej: p rzyd ro żne krzyże i kapliczki
(słupow e i dom kowe), nagrobki oraz bramy wiejskich cmentarzy, przez stulecia głównie drew nia ne. W XIX wieku, wraz z u p o w s z e c h n ie n ie m b u d o w n ic tw a z łam anego kam ienia (granitu) i rom antyczną nobilitacją tego tworzywa, wywodzącą się z „kul tu ruin”, sięgnęli po granit rów nież twórcy ludowi. Ponad sto dobrej jakości fotografii wspiera tekst reprezentatyw nym zesta wem zabytków; najbardziej selek tywny jest siłą rzeczy w ybór rzeź by cmentarnej. Osobny rozdział p o ś w ię c o n y z o sta ł w p ły w o m sztuki profesjonalnej i na odw rót — inspiracjom czerpanym z ka m iennej rzeźby ludow ej przez w spółczesnych artystów litew skich. Książkę zamyka katalog za chowanych obiektów (88 pozy cji), dokładnie je opisujący, co pozwala wyłowić dwie kapliczki szczególne, upam iętniające p o wstanie listopadowe — w Płun- gianach (fot. 31) oraz pow stanie styczniowe — w Niemoksztach koło Rosień (fot. 49).
Najnowsza, czw arta pozycja se rii to A rch itek ta s K arolis
Podćaśinskis (A rc h ite k t K aro l
P o d c z a s z y ń s k i), W iln o 1994 — napisana przez k o w ieńskie go historyka Vytautasa Levan- dauskasa obszerna, b ogato u d o kum entow ana i obficie zilustro w ana m onografia życia i tw ó r czości w ybitnego polskiego ar chitekta. Im ponująca kw erend a w archiwach, bibliotekach i m u zeach Wilna, Mińska, P etersbu r ga, Moskwy, Warszawy i K rako w a p ozw o liła na p re zen tac ję biografii w sposób dotąd n ieo siągalny (choć podstaw ow ej in formacji, że Podczaszyński był Polakiem, próżno szukać — czy telnik m oże to jedynie w y w nio skow ać). Przejrzyście za k om p o now aną m onografię rozpoczyna dokładny życiorys, od danych o dziadku i rodzicach p o szcze góły pogrzebu na Rossie. Trzeba przy okazji wyjaśnić, że ilustra cja 1 3. ukazuje, w brew p o d p iso w i, n a g r o b e k żo n y , z m arłej w 1855 r. Ewy Podczaszyńskiej. Znajdujący się obok kam ień n a grobny architekta zaginął przed wielu laty i dopiero w 1994 r. w ileńscy Polacy ustawili nowy, z napisem : „Ś. P. prof. arch. Ka rol Podczaszyński 1790-1860”.
T w ó rczo ść arch itek to n iczn a Podczaszyńskiego podzielona zo stała na odrębne etapy. „Pierwsze prace” z lat 1815-1817 to przebu dow y pałacu Worcella w Peters burgu oraz auli Uniwersytetu Wi leńskiego. Do okresu czystego klasycyzmu Levandauskas zalicza kościół ewangelicko-reformowa ny i boczny portyk kościoła św. Jana w Wilnie oraz pałac Bułha ków w Dobośni (z obszernym u zasad nieniem autorstw a). Do okresu wyraźnych wpływów ro m antyzm u — pałace w Jaszu- nach, Dobrowlanach i podwileń- skim Tuskulanum. O sobno znala zły się projekty budynków szkol nych (Kamieniec Podolski, Słuck, Mozyrz, Kowno) i wnętrz uniwer syteckich. Okres ostatni to „późne prace” z lat trzydziestych: „egips ka” kaplica w Jaszunach, kościół w Solecznikach Małych i być mo że w Żołudku, a naw et obiekt tak nieefektowny, jak świron w fol w arku Lichodziejów. Kolejny roz dział zestawia prow adzone przez P odczaszyńskiego przebudow y i remonty. Autor omawia również te o re ty c z n e p ra c e arch itek ta: książki, artykuły oraz rękopisy. Aneks źródłowy stanowi 25 do kum entów z lat 1814-1858, prze łożonych głów nie z polskiego (oraz jeden z francuskiego i je den z rosyjskiego) — o czym in formują dokładne metryczki. Pre cyzyjnie sporządzona bibliografia tych i ponad stu innych archiwa liów, z podaniem sygnatur, ułatwi wszystkim zainteresowanym się gnięcie do oryginałów.
Zainteresowanie dziejami rodu Radziwiłłów przyniosło w efekcie dw ie w ażne pozycje ikonogra ficzne. W albumowym w ydaw nictwie XVII a. Radvilu portretai
(XVII-wieczne portrety Radziw ił łów), Kowno 1993 — Laima Śin-
kunaite udostępniła zespół 43 ry sunkowych portretów wywiezio nych przez Rosjan z Nieświeża i dziś przechowywanych w Ermi tażu. Rysunki tworzą rodową ga lerię od Mikołaja Radziwiłła Star szego po Katarzynę z Potockich, zmarłą w 1642 r. pierwszą żonę księcia Janusza. Analizując zawar tość zbioru, cechy papieru i od ręczne podpisy (wyłącznie pol skie, niezbyt zresztą dokładnie odw zorow ane w wykazie) auto rka za inicjatora pracy uznała Bo
gusław a Radziwiłła i określiła przybliżony czas pow stania na la ta 1646-1653- W sto lat później 23 z tych w izerunków posłużyły za podstaw ę dla rycin Hirsza Leybo- wicza z Icones fa m ilia e ducalis
Radiviliane... (N ie ś w ie ż , o k.
1758). Pięć rycin zostało dla p o rów nania zestaw ionych z pier w ow zoram i. Znaczna część ry sunków różni się jednak od ujęć późniejszych — uw agę zwraca na przykład nietypow y portret Bar bary Radziwiłłówny z podpisem „Barbara Królowa Polska”. Do brym reprodukcjom towarzyszą zwięzłe noty biograficzne osób przed staw ionych, p o p rz ed zo n e schematycznym drzew em genea logicznym — informacje dla li tewskich czytelników now e i nie zbędne.
N ak ład em L itew skiego Mu zeum N arodow ego (do niedaw na M uzeum H istory czno-E tno gra- ficzne) ukazał się opracow any p rz ez V incasa Ruzasa katalog
Radvilu m edaliai (.Medale Radzi- willowskié), Wilno 1993- Grom a
dzi on 51 obiektów z XVI-XX w., które udało się odnaleźć w m u zeach Wilna, Kowna, Petersburga i Krakowa oraz w literaturze. Pro fesjonalnym opisom w większo ści w ypadków towarzyszą foto grafie aw ersu i rewersu, ukazują ce kunsztow ne, m iniaturowe por trety książąt i księżniczek. Szkic w stępny pośw ięcony jest dziejom Radziwiłłowskiego kolekcjoner stwa i m ecenatu num izm atyczne go. O statni z p rezentow anych medali pochodzi już z czasów współczesnych — został wybity w 1989 r. z okazji 400-lecia mia sta Birże. Widnieje na nim portret Janusza Radziwiłła, a na rewersie
fragm ent birżańskiego zamku. Losy p a m ią te k p rz e s z ło ś c i w m inionym półwieczu pokazuje na przykładzie małej architektury sakralnej i m emorialnej obszerny inw entarz N ukenteję p a m in k la i
{ Z n is z c z o n e p o m n ik i), W ilno
1994. Poprzez opisy i unikatow e fotografie udokum entow ano kil kaset zniszczonych lub uszkodzo nych p o d so w iec k ą ok u p acją obiektów: krzyży, kaplic, kalwa rii, cmentarzy, nagrobków , pom n ik ó w i tablic pam iątkow ych. Wiele z nich zostało ostatnio od b u d o w a n y c h , in n e p rz e p a d ły bezpow rotnie. Najliczniejsze są
pomniki Niepodległości i posągi księcia Witolda, stawiane m aso wo w latach międzywojennych. Mimo że książka obejmuje obszar Wileńszczyzny, brak w niej pol skich pom ników z tego samego okresu, niszczonych przez kolej nych okupantów ; takie zestawie nie musimy sporządzić sami. Wy jątek sanowi krzyż na polsko-li tewskim cmentarzu wojskowym w Rymszanach, z napisem „Za naszą i waszą w olność”, usunięty w latach osiemdziesiątych (s. 25- 26). Również liczną grupę unice stwionych kaplic dworskich re prezentu je jedna tylko kaplica M o sto w sk ich w C erkliszk ach , w 1947 r. w ysadzona w pow ie trze (s. 176). Dobrze opracow ane zostało Wilno (s. 208-228), choć i tu niejedno m ożna dodać (krzyż 1863 na Górze Zamkowej, liczne tablice).
Ponieważ niezbyt dla nas prze jrzysty układ geograficzny (alfa b e ty c z n a k o le jn o ś ć re jo n ó w , a w ich obrębie — miejscowości) utrudnia orientację w obszernym materiale, warto „wyłowić” parę najbardziej interesujących obiek tów. Zabytkiem najstarszym jest kapliczka z 1567 r. w Szkudach, z b u r z o n a o k o ło 1951 r., a w 1990 r. odbudow ana (s. 155). Kapliczkę w Zoślach koło Kosze- d a ró w w z n ie s io n o p o n o ć w 1812 r. na cm entarzu żołnierzy napoleońskich (s. 38). Pow stań com listopadow ym postaw iono w 1935 r. pom nik w Dawidzi- szkach koło Wiłkomierza, potem z ru jn o w a n y , o d r e s ta u ro w a n y w 1989 r. (s. 191). Powstanie Sty czniowe upam iętnia krzyż w Jur- g iszkach k oło Olity, zw alo ny w la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h , w 1989 r. ustawiony ponow nie (s. 10) oraz krzyż z 1933 r. w le- sie w Inkleryszkach koło Trok, z napisem „ Tu spoczywają boha
terowie polegli z a wolność Ojczy z n y 1 8 6 3 ”, po wojnie zdew asto
wany — służył jako tarcza strzel nicza (s. 189). Uczestników obu p o w s ta ń u c z c z o n o k a p lic z k ą w Święcianach, zburzoną w 1964 r. i zrekonstruowaną w ćwierć w ie ku później (s. 175-176).
Ciekaw e były losy pom nika A dam a M ickiew icza w Burbi- szkach (rejon Radziwiliszki — nie m y lić z B u rb is z k a m i k o ło Onikszt), teraz wyjaśnione dokła
dniej. Wyrzeźbiony przez Kazi mierza Ułańskiego, stanął przed I wojną koło dworu Bażeńskich. W 1944 r. krasnoarmiejcy rozbili wieszczowi głowę. Nową, niepo d o b n ą d o d a w n e j, o trz y m a ł w 1968 r. W I99O r. pom nik odre staurowano; planuje się odtw o rzenie pierwotnej głowy. Ilustru jące opis fotografie zostały zamie nione — przedwojenna jest na d o le , p o w o je n n a na g ó rz e (s. 143-144).
P rzyjrzyjm y się na k o n ie c dwóm albumom, prezentującym architekturę i sztukę kościołów, od najwspanialszych po skromne i zapomniane. Zakres tematyczny pierwszego określa tytuł: Lietuva
— Marijos zem e (Litwa — ziem ia Maryi), M a ria m p o l 1993. Ze
w szystkich litew skich diecezji w ybrano 37 najcenniejszych, cu dami słynących obrazów Matki Boskiej. Pięć z nich jest korono wanych: Matka Boska Ostrobram ska, Trocka, Sapieżyńska (dziś w katedrze wileńskiej), Szydłow ska i Piwoszuńska. Zainteresowa nie budzą jednak i te mniej zna ne, otoczone kultem w Rosie- niach, Linkowie, Olwicie, Simnie czy Łabonarach. Od razu też wi dać, że kilka (w Rudnikach, Rze szach, Traszkunach) pilnie wym a ga opieki konserwatorskiej. Opi sy sporządzone przez Laimę Śin- kunaite (z wykorzystaniem źró deł arch iw aln y ch ) relacjonują dzieje każdego wizerunku. Kolo rowe zdjęcia, obok samych obra zów i ich detali, ukazują świąty nie i ołtarze. Niestety, zła jakość druku sprawiła, że niektóre foto grafie są nieczytelne.
Nienaganny edytorsko jest na tomiast luksusowy album Lietu-
vos baźnyćiu menas (Sztuka li
tewskich kościołów), Wilno 1993, którego część tekstową, podaną równolegle w językach litewskim i angielskim , opracow ał Jonas Minkevićius. Na ponad 130 foto grafiach ukazano kościoły, ich wnętrza i wyposażenie (znakomi te, panoram iczne ujęcia głów nych ołtarzy) wraz z pew ną ilo ścią zabytków ruchomych, także tych „przemieszczonych” po woj nie d o z b io ró w m uezaln ych . Dzięki wyodrębnieniu grupy koś ciołów drewnianych zaprezento w ane zostały w znaczącym zesta wie dzieła ludow ego baroku i ro
koka z tak niewielkich miejsco w ości jak D egucie, Lepławki, G ry s z k o b u d z ie czy O lsia d y . W śród różnorodnych obiektów uwagę zwraca marm urowe epita fium Teodora Ogińskiego z Ko zielska (zm. 1625), znajdujące się w kościele w Kroniach niedaleko Kowna. Pod płaskorzeźbioną po stacią śpiącego rycerza widnieje dająca się odczytać wierszowana inskrypcja — nieznany, a wart za cytowania zabytek staropolskiej poezji nagrobnej:
Ktośkolwiek jest, co w iedzieć pragniesz o tym Panie
Ogińskim de Cozielsko, p rze- za cn ym Boh — danie
M ą ż to był, wiedz, wszelkich cnót, Pan m ądry w pokoju
Biegły w dziełach rycerskich, m ężn y w krw aw ym boju
Ten bił Niemce rebelles, ten bił zam orczyki
Ten z arm atą w Inflanciech tłum ił gęste szyki
Ten Moskala hardego p o za pie kłych rolach
Krwią skropiwszy podeptał, ten i w D zikich Polach
Naliwajka, Łobodę w ziął w łyki swowolnych
Ten od gwałtów, morderstwa wielu czy n ił wolnych
Tego ciało w tym grobie, dusza w niebie stawa
Nieśmiertelna na wieki w p a mięci zostawa.
