Marian Rehorowski
Gotyckie krzesła z Sancygniowa
Ochrona Zabytków 9/4 (35), 242-247
1956
GOTYCKIE KRZESŁA Z SANCYGNIOWA
M A R IA N R E H O R O W S K IP olskie m eble zabytkow e nie uzyskały dotąd n ależytego opracowania naukow ego. Poza szeregiem drobnych w zm ianek i artykułów rozrzuconych w najrozm aitszych publikacjach, nie posiadam y n iestety ani jednej m onografii obejm ującej całość zachow anych okazów rodzim ego sprzętarstwa.
W skutek tego nie znane są szerokiem u ogółow i społeczeństw a ani zabytki jeszcze dziś istniejące, ani tym bardziej wiadom ości o m eblach dawniej znisz czonych i zaginionych.
Na w stępie zaznaczyć należy, że odnośnie czasów najdaw niejszych zw ią zanych z pow staniem państw a polskiego i dotyczących okresu rom ańskiego, n ie w iadom e są nam obecnie żadne oryginalne przykłady m ebli.
W yjątek stanow iła ścianka rom ańskiego łoża (?) w ykopana w polskim grodzie na O strówku w Opolu, zaginiona w czasie m inionej w ojny.
Z późniejszego okresu, a m ianow icie gotyku, zachow ała się dotąd stosun kow o pokaźna kolekcja m ebli rodzimych. Są to niem al w yłącznie sprzęty kościelne, ocalałe szczęśliw ie w kościołach prow incjonalnych, na terenach nie objętych zniszczeniam i licznych wojen.
W kolekcji tej, biorąc pod uw agę rozm ieszczenie zabytków w terenie, jak rów nież w ystępujące wśród m ebli różnice stylow e, dadzą się w yodręb nić dw ie grupy zabytków: południow a i północna.
P ołudniow ą stanow ią ław y kościelne — stalle znajdujące się w: Tarno w ie, Bieczu, Skrzyszow ie, Zbyszycach, Starym B ielsku oraz fragm enty stall w kościele św . K rzyża w K rakow ie i inne m eble jak np.: zaginiona szafka ze Starego Bielska, szafy: archiw alna Jana Paszkow ica w e W rocławiu i z ka tedry w Przem yślu, skrzynie: z W oli Radziszowskiej i z M uzeum im. D ługo sza w Sandom ierzu. M eble te odznaczają się piękną szatą dekoracyjną, w po staci rzeźbionego i bogatego w kom pozycji ornam entu, w zm ocnionego często żyw ym w kolorycie m alow idłem (np. stalle w: Bieczu, Skrzyszow ie, szafa Jana Paszkow ica, szafka ze Starego B ielska i inne).
Do grupy północnej zaliczyć można stalle: w G ostyniu, Środzie, Szam o tułach, Łęczycy, Toruniu, K łeczkow ie, Chełmży, From borku, Gdańsku i P el plin ie jak rów nież resztki stall w G nieźnie, B ratoszew icach i B raniew ie. Od różniają się one od poprzednio w ym ienionych ornam entyką zbudowaną bar dziej geom etrycznie z zastosow aniem bogatych kształtem łuków płom ienistych i m asw erków (stalle w P elp lin ie i w kościele N. P. M arii w Toruniu).
Na obszarach w yznaczonych przez w spom niane grupy zabytków go ty c kich pojaw iają się ponadto jeszcze inne przedm ioty będące nieraz cennym i dow odam i w ysokiego poziom u polskiej stolarki artystycznej doby gotyckiej. Są to najrozm aitsze drew niane fragm enty w nętrz kościelnych jak np. portale i drzw i (np. z kościołów w: Mogile, B iechow ie, Sękow ej, K łeczkow ie, Z w ole niu, K ałuszynie, Popowicach, Skrzyszow ie, Strzyżow ie, K rościenku, Stopni cy i in.), am bony (Wysocice, Dębno), a czasem n aw et przedm ioty liturgiczne (tabernakulum w D ębnie, św iecznik, pulpit i zaw ieszenie dzw onka w B ie czu) i okucia (z kościołów: św. Krzyża i N. P. M arii w K rakow ie, z Tumu pod Łęczycą, M ogiły, Szydłow a, Warty, K rzem ienicy, Zabłocia i in.) wnoszące cenny m ateriał uzupełniający dla poznania dziejów rodzim ego stolarstwa.
R ów nież w pew nym stopniu m ogą nas inform ow ać o m eblach istn ieją cych niegdyś w Polsce bardzo liczne ich wyobrażenia uw idocznione na rzeź bach tym panonów, tryptyków , pieczęci, na m alow idłach ściennych i m inia turach ilum inow anych rękopisów gotyckiej ikonografii polskiej.
Zaznaczyć jednak należy, że rozmaitość typów m ebli gotyckich, zacho w anych dotąd w oryginalnych przykładach rodzim ych, jest raczej skrom na. W zw iązku z pow yższym uważać można, że podana w roku 1933 przez W alickiego i Z achw atow icza wiadom ość o istnieniu dw u gotyckich krzeseł (konfesjonałów ) w Sancygniow ie (Kieleckie), stanow iła bardzo cenny przy czynek dla dalszych studiów nad polskim m eblarstw em 1.
Pow yższa w iadom ość oraz zam ieszczona przy artykule ilustracja, przed staw iająca jedno z tych krzeseł, stała się dla autora bodźcem do rozpoczęcia już po w ojn ie poszukiw ań za tym i krzesłam i w celu poczynienia dalszych szczegółow ych badań.
Z inform acji udzielonych przez D yrekcję M uzem Św iętokrzyskiego w K ie lc a c h . okazało się jednak, że krzesła sancygniow skie zostały zniszczone w czasie działań ostatniej w ojny.
O calały jed yn ie dzięki troskliw ej opiece pracow ników M uzeum Ś w ięto krzyskiego dw ie deski zapiecka jednego z tych krzeseł. Na jednej z nich dokonał autor ciekaw ego odkrycia, które stanow i cenny przyczynek dla dal szych studiów nad tym i m eblam i.
Zajm iem y się w ięc pokrótce opisem interesujących nas siedzisk. Jest rzeczą jasną, że do tego celu posłużyć nam m oże obecnie już tylko fotografia jednego (ryc. 248) i ocalałe dw ie deski drugiego krzesła.
K rzesła sancygniow skie zbudowane b yły z dw u ścianek bocznych i za piecka, które to elem en ty pionow e zw iązane zostały poprzecznie siedzeniem . Jako dodatkow e części uzupełniające konstrukcję i w ygląd tych m ebli w y m ienić n ależy ponadto: poziom e m ałe deseczki w idoczne u dołu praw ego i lew ego skraju zapiecka oraz oprofilow ane listw y nałożone na obrzeżu gór
nej części siedziska. P ow iązanie w spom nianych części składow ych m ebla do konane było za pom ocą gw oździ i kleju. K rzesła w ykonane b yły z drzewa m iękkiego, być m oże szpilkow ego.
N ajw iększą w artość tych m ebli stanow ił gotycki ornam ent rzeźbiony techniką płaskiego cięcia, którym ozdobiono niem al całą pow ierzchnię za piecka. N a zapiecku krzesła przedstaw ionego na ilustracji w idzim y tarczę herbu Dębno.
Ornam ent tw orzyły w ijące się łodygi roślinne z odrastającym i z nich gałązkam i zakończonym i dwoma, trzema lub czterem a listkam i. P ow ierzchnie okalające ten ornam ent zostały płasko w głębione za pom ocą odpow iedniego cięcia dłutem .
Czołow e pow ierzchnie ścianek bocznych pokryte b y ły rów nież płasko rzeźbionym ornam entem , złożonym z wijącej się łodygi roślinnej.
J eśli idzie o kształt, to m eble te nie posiadały analogii w zachow anych dotąd w Polsce zabytkach. Proporcje ich, a w szczególności niski zapiecek, odróżniały je w yraźnie od pojedynczych segm entów licznych zachow anych stall gotyckich polskiego pochodzenia. N ie jest w ykluczone, że krzesła san cygn iow sk ie zbudow ane zostały z części uprzednio rozebranych stall gotyckich, jak to m iało m iejsce w niektórych przykładach na terenie P olski (np. am bonę w W ysocicach w ykonano z rozebranych stall gotyckich). Za pow yższą h ipo tezą przem aw iałaby pew na niezgodność szczegółów ornam entyki pokryw ają cej zapiecek krzesła, w idoczna na styku dwu desek lew ej partii zapiecka. W idać tu w yraźnie ucięte ornam enty skraju tych desek nie w iążące się z e sobą w jedną kom pozycyjną całość. R ów nież ornam ent pokryw ający lew ą
1 P o r. M . W a l i c k i i J. Z a c h w a t o w i c z , S p ra w o z d a n ie z p o s z u k iw a ń n a te r e n ie w o je w ó d z tw a łó d z k ie g o i k ie le c k ie g o . „ B iu le ty n N a u k o w y ” , W a rs z a w a 1933, n r 3, s t r . 115.
R yc. 248. K rz e sło g o ty c k ie z S a n c y g n io w a , d ziś n ie is tn ie ją c e . F o t. z r. 1933.
deskę złożony z cienkiej łodygi roślinnej jest odm ienny od ornam entu pokry w ającego pozostałe deski zapiecka.
Najlepiej okazuje nam charakter ornam entu, pokryw ającego zapiecki tych krzeseł, fotografia dwu desek drugiego krzesła z Sancygniow a (Muzeum Św iętokrzyskie w K ielcach, nr inw . 221). W idzim y tu ornam ent, który zdobił lew y i praw y skraj zapiecka (ryc. 249). Stanow ią go dw ie łodygi roślinne o n ie regularnym kształcie spiralnie skręcone, z których odrastają płaskie jakby taśm owo splatające się gałązki, zakończone dwu i trój listkam i.
Ryc. 249. D e sk i z k rz e s ła s a n c y g n io w s k ie - go, o b e c n ie w M u z e u m w K ie lc a c h .
Odm ienność opracowania szczegółów dw u i trój listk ów w ystępująca przy porów naniu ornam entu pokryw ającego te deski, m ogłaby w dalszym ciągu potw ierdzić w spom niane powyżej przypuszczenie. Jako jeden z dalszych argu m entów , posłużyć by m ogły stosunkow o dość duże w ym iary tych krzeseł. Najbardziej interesującym szczegółem jest odkryty przez autora gm erk znajdujący się pośrodku na lew ej desce, u góry nieozdobionego pola. Za w iera on datę A. D. 1588 a pośrodku tarczy znak przedstaw iający być m oże literę N lub kw adrat z zaznaczoną przekątnią i litery H (lub A) i К (ryc. 250).
Szczegół ten nasunął przypuszczenie, że gm erk odnosi się zapew ne do w ykonaw cy m ebla; tj. krzeseł w zględnie stall, z których m ogły być one prze robione.
W czasie dalszych poszukiw ań za źródłam i dotyczącym i końca XVI stu lecia, udało się autorow i stw ierdzić, że m eble te można by przypisać jednem u ze znanej rodziny artystów stolarzy krakow skich — K unczów zam ieszkałych na Kleparzu. Z rodziny tej w ybija się na pozycję czołową Jan K uncz (Konicz, K unc, Hans Konycz) nadw orny stolarz (m ensator regius) H enryka W alezego w K rakow ie, a następnie A nny Jagiellon k i w Lublinie, a potem Stefana Batorego.
Zachow ały się dotąd rachunki dworu królew skiego z lat 1544— 1567 św iad czące o szerokiej działalności Jana Kuncza 2. Istnieje również akt nadania m u
2 P o r. A. C h m i e l , R a c h u n k i d w o ru k ró le w s k ie g o 1544— 1567. Ź ró d ła d o h is to r ii s z tu k i i c y w iliz a c ji w P o lsce. K r a k ó w 1911, t. I, s tr . 148—9.
R yc. 250. G m e rk n a d e s c e z k rz e s ła sa n c y g n io w s k ie g o .
dnia 5 czerwca 1577 roku (a w ięc niespełna półtora tygodnia przed odjazdem W alezego z Polski) tytu łu nadw ornego sto la r z a 3. Jan K uncz nazyw any jest rów nież architektą królów polskich 4. B ył on uczniem Jerzego Szwarca nad w ornego stolarza (stholiarz J. K. M.) Z ygm unta Augusta. U niego to już w ro ku 1569 pracow ał w L ublinie na dworze A n n y J a g ie llo n k i5. Jerzy Szwarc zm arł w L ublinie, jako stolarz nadw orny królew ny A nny, dnia 30 lipca 1573 roku.
Jan Kuncz um iera w 1588 roku, a nagrobek jego znajdow ał się w koś ciele św . Floriana w K rakowie. Z pozostaw ionych po nim rachunków dow ia d ujem y się, że pieczęć jego stanow ił gm erk złożony z tarczy zawierającej w e w nątrz m onogram utw orzony z liter H K N e.
Rodzina K unczów z Kleparza przy K rakow ie w ydała kilku w ybitnych ar ty stó w rzem ieślników . Z nich to n ależy w ym ienić rów nież przede w szystkim A lb erta Kuncza (Albertus K untz m ensator, consul clep a rd ien sis)7 i Balcera K uncza (Kunc, Konc, Kuntz) snycerza. B y li oni przypuszczalnie synam i Jana Kuncza. P ow yższe potw ierdzałaby wiadom ość, że w roku 1634 Baltazar Kuntz
3 P o r. S t. С e r с h a, P rz y c z y n k i d o h is to r ii s t o la r s tw a a r ty s ty c z n e g o w X IV w . i c ie s ie ls tw a w s łu ż b ie k ró le w s k ie j. „ S p ra w o z d a n ia K o m . d o B a d a n ia H ist. S z tu k i w P o ls c e ”, K r a k ó w 1913, t. IX , s tr . X C I I—X C IV ; A . C h m i e l , O k o p ii d o k u m e n tu H e n r y k a W a le z ju sz a z d n . 5 c z e rw c a 1574 г., a z a te m n a p ó łto r a ty g o d n ia p rz e d o d ja z d e m k ró la z P o ls k i w K r a k o w ie w y d a n e g o m o cą k tó r e g o k r ó l m i a n u je J a n a K u n c z a m ie s z c z a n in a k ra k o w s k ie g o sw o im s to la rz e m n a d w o rn y m i u w a ln ia go o d z a le ż n o śc i od c e c h u s to la rs k ie g o m ie jsc o w e g o . „ S p ra w o z d . K om . d o B a d . H ist. S z tu k i w P o ls c e ” . K r a k ó w 1900, t. V I, s tr . X L I I I ; L. L e p s z y , P rz e m y s ł a r ty s ty c z n y i h a n d e l — K ra k ó w , je g o k u l t u r a i s z tu k a . „ R o czn ik k r a k o w s k i”, K r a k ó w 1904, t. V I, s. 289. 4 W s p o m in a ją o ty m : A. G r a b o w s k i , K r a k ó w i je g o o k o lice. K r a k ó w 1900, s tr . 350, p rz y p is 29 o ra z S t. T o m к o w i с z, P rz y c z y n e k do h is to r ii k u l t u r y K ra k o w a w p ie r w s z e j p o ło w ie X V II w ., „ A rc h iw u m N a u k o w e ”, L w ó w 1912, t. V, s tr . 218. 5 P o r. S t. С e r с h a, op. cit. « T a m ż e , s tr. X C I I—X C IV . 7 S t. T o m k o w i e z, op. cit.
spraw ił w k ościele św. Floriana w K rakow ie nagrobek dla sw ego ojca Jana Kuntza architekta królew skiego 8.
P ow staje pytanie, który z w ym ienionych jest autorem om aw ianych p ięk n ych siedzisk z Sancygniow a.
Na podstaw ie zachow anego na desce gm erku, można przypuszczać, że jest to dzieło Jana lub A lberta. Co prawda nasuw a się pew na w ątpliw ość odnoś n ie litery N, a w szczególności połączenia linią poziom ą w ierzchołków koń ców ek tej litery, którą można by ew entualnie uw ażać za dodatek odróżnia jący gm erk syna od gm erku ojca.
Ornam entyka krzeseł sancygniow skich w ykazuje tylko p ew n e ogólne p o dobieństw o zarów no do bogatych w rzeźbie zabytków południow ego jak i p ó ł nocnego obszaru Polski, co można w ytłum aczyć silnym oddziaływ aniem obu w p ływ ów artystycznych. N aw iasem w spom nieć jeszcze w ypada o m ożliw ości w p ły w ó w śląskich, jeśli w eźm iem y pod uw agę fakt, że niektórzy krakow scy K unczow ie odbyw ali naukę w e W rocławiu.
Na zakończenie należy dodać, że zachow ane dotąd szczątki jednego z tych krzeseł dom agają się, na skutek n iezw yk le silnego zaatakow ania ich przez kołatka (anobium stratum), jak najszybszej konserw acji.
B yć może, że przedstaw ione pow yżej losy krzeseł sancygniow skich w y w ołają dalsze poszukiw ania szczątków tych m e b li9.
8 T am że.
9 W y m ie n io n e w n in ie js z y m a r ty k u le w y n ik i i f o to g ra fie s ta n o w ią f r a g m e n t p r a c y a u to r a p t. „M e b le p o ls k ie o d X I do I p oł. X IX w .”, m a ją c e j s ię u k a z a ć w 1957 r.
