m a p ie h a n d lu tra n ssa h a r y jsk ie g o m ięd zy II a X X w . p o w o d u je , że n ie w id o c z n e są z m ia n y ja k ie w nim z a c h o d z iły w c ią g u tak d łu g ie g o ok resu , ty m bard ziej, że n ie z a z n a c z o n o , k tó r e szlak i h a n d lo w e fu n k cjo n o w a ły w ja k im o k resie. K o rzy sta ją c z tej m a p y o d n o si się w ra że n ie, że w szy stk ie za m ie sz c z o n e n a niej trasy h a n d lo w e b yły u ży w a n e m ięd zy II a X X w ., c o n ie je st p raw d ą. P o z a tym n ie p r z e d sta w io n o k ilk u tras, np. d ro g i łączącej A s u t z K a irem , Q u a sr z S en n a m , Q uasr Ibrim z A y d h a b . Z k o le i n a m a p a c h p o k a z u ją c y c h h a n d el n ie w o ln ik a m i m ięd zy o k o ło 1450 a 1810 r. o g r a n ic z o n o się ty lk o d o h a n d lu tr a n sa tla n ty ck ieg o , p o m ija ją c h a n d el tran ssaharyjsk i o ra z ek sp o r t n ie w o ln ik ó w n a P ó łw y se p A r a b sk i i d o In d ii. W p r zy p a d k u za z n a c z e n ia p rzesu n ię ć siły ro b o czej w X I X i X X w . z a p o m n ia n o o em igracji z P ó łn o cn ej A fry k i d o F ran cji.
W a tla sie z a z n a c z o n o ta k ż e n a o so b n e j p la n sz y z d u żą d o k ła d n o ś c ią w ię k sz o ść w y p ra w o d k r y w c z y c h d o k o n a n y c h n a tery to riu m A fry k i w X I X w . N ie z a p o m n ia n o o p o k a z a n iu d z ia ła l n o śc i m isyjnej i rozp rze strzen ia n iu się ch rześcija ń stw a i isla m u . S z k o d a , że p r z e d sta w io n o d z ia ła l n o ś ć m isjo n a r zy ch rześcija ń sk ich o d k o ń c a X V III w ., za p o m in a ją c o d z ia ła ln o śc i P o r tu g a lc z y k ó w w d zied zin ie ch ry stia n iza cji K o n g a w k o ń c u X V w ., fu n k c jo n o w a n iu b isk u p stw a n a w y sp ie św . T o m a sz a i p r ó b a c h ch ry stia n iza cji M o n o m e ta p y w X V I w . o r a z p a ń stw W o lo fó w w S en eg a m b ii. Z k o lei z a ś w p rzy p a d k u isla m u u m ie szcza ją c n a m a p ie tery to ria , n a k tó r y c h się rozp rzestrzen iał, nie w s k a z a n o ani w leg en d zie, a n i w o m ó w ie n iu zn ajd u jącym się o b o k p la n szy , że b y ł o n p rzy jm o w a n y w w ię k sz o śc i w y p a d k ó w ty lk o p rzez elity rzą d zą ce , reszta za ś sp o łe c z e ń stw a b yła a n im isty c z n a .Z ja w isk o to m o g ło b y z o s ta ć p rz e d sta w io n e g raficzn ie — np. ró ż n ic ą o d cien i b arw — p o d o b n ie ja k z r o b io n o to d la zjaw isk p o lity cz n y c h .
A tla s nie o g r a n ic z a się d o p rzed sta w ien ia zjaw isk h isto ry czn y ch . Z n ajd u ją się w n im ta k ż e m a p y p o k a z u ją c e u k sz ta łto w a n ie teren u k o n ty n e n tu , je g o sie ć rzeczn ą, w ie lk o ść o p a d ó w , za sięg w y stę p o w a n ia m u c h y tse— tse , a w ięc o b sz a r y , n a k tó r y ch n ie m o g ła się ro zw ija ć z te g o p o w o d u h o d o w la . M a p y te p o k a z u ją śr o d o w isk o g eo g ra ficzn e k o n ty n e n tu . D z ię k i tem u m o ż n a lepiej p o z n a ć w aru n k i ży cia je g o m ie sz k a ń c ó w , c o w d u ży m sto p n iu u ła tw ia zro zu m ien ie p rzeszło ści. U m ie sz c z o n e są ta k ż e m a p y p rzed sta w ia ją ce n ajw ażn iejsze g ru p y ję z y k o w e o ra z rozp rzestrzen ian ie się p o sz c z e g ó ln y c h gru p e tn ic z n y c h . N ie s te ty z a p o m n ia n o przy ty m o F o n a c h z D a h o m e ju o ra z Id żo z D e lty N ig ru .
M im o p e w n y c h m a n k a m e n tó w „ H isto r y c z n y A tla s A fr y k i” je st b a rd zo cen n y m w y d a w n ic tw em u k a zu ją cy m jej p r z e sz ło ść w e w sz y stk ic h asp ek ta ch .
R o b e rt P ię te k
B e n e d e tto B r a v o , E w a W i p s z y c k a , H isto r ia sta r o ż y tn y c h G re k ó w t. I — d o k o ń c a w o jen p ersk ich , P W N , W a rsza w a 1988, s. 4 0 8 , ilustr.
K a ż d ą p o w a ż n ą p racę p o ls k ą n a tem a t h isto rii a n ty k u n a leży p o w ita ć z ra d o śc ią . Jest ic h cią g le zb y t m a ło , p o d o b n ie ja k tłu m a c z e ń , c h o ć je śli id zie o te o sta tn ie o d k ilk u n a stu la t sytu acja n ie c o się p o p ra w iła . P u b lik a cje śc iśle n a u k o w e p o lsc y b a d a cze sta r o ż y tn o śc i starają się w y d a w a ć w ję z y k a c h k o n g r e so w y c h a n ie w ję z y k u p o lsk im . P o p u la ry za c ji n a w y ż sz y m p o z io m ie cią g le nie m a m y w nad m iarze.
O m a w ia n a k sią ż k a przyjęta w ięc z o sta ła z a r ó w n o w k ręgu sp e c ja listó w ja k i w śró d cz y te ln ik ó w sp o z a te g o k ręgu z d u ży m za in te r e so w a n ie m . I słu szn ie. K sią ż k a ta m a w iele za let. P rzed e w sz y stk im o d c h o d z i o d r o z p o w sz e c h n io n e g o je sz c z e cią g le w P o lsc e sc h e m a tu p o d r ę c z n ik o w e g o a n a w et szerzej u jm ując p rzy jęteg o w dużej części p op u la r y za cji p rzed sta w ia n ia d z ie jó w sta r o ż y tn y c h w s p o s ó b zacierający p ro b lem y i k w e stie d ysk u sy jn e. A u to r z y z a s to s o w a li tu sy stem p rzyjęty o d w ie lu lat p o w sz e c h n ie w p o d ręczn ik a ch i seriach p r zezn a cz o n y c h d la szerszej p u b lic z n o śc i w in n y ch krajach eu rop ejsk ich .
Już w ty tu le sw ojej p u b lik acji w p r o w a d z ili ja k o p rz e d m io t sw e g o w y k ła d u d zieje G r e k ó w a nie G recji — d la p o d k r e śle n ia , że id zie tu n ie ty lk o o to , c o się d z ia ło n a teren ie G recji w ła śc iw ej, lecz
w szęd zie ta m gd zie zn a leźli się G recy. M y ś l słu szn a , byli b o w ie m G recy p o d o b n ie ja k w iek i później Ż y d zi lu d em , k tó r e g o g łó w n e o sią g n ię c ia k u ltu ra ln e i n ajw ażn iejsze m o m e n ty h istorii n ie za w sze m ia ły m iejsce w ich kraju, lecz w ła śn ie w d ia sp o rze . W o la ła b y m sfo r m u ło w a n ie d zieje św ia ta g reck ieg o , ja k to w ystęp u je w ty tu le d z ie ła G . E. M . d e S a i n t e C r o i x („ T h e C la ss Struggle in the G reek W o r ld ” (czy w p o lsk im ty tu le k sią żk i Pierre L e v e q u e ’ a „ Ś w ia t g reck i” (ty tu ł francuski „ L ’A v en tu re G r e c q u e ” ). M . I. F i n l e y n a zw a ł w p ra w d zie sw o ją k sią żk ę „ T h e G reek s” , brzm i to je d n a k lepiej n iż d zieje G rek ó w .
O d esz li też a u to r zy tej k sią żk i o d p rzed sta w ien ia najbardziej ro z p o w sz e c h n io n e j w ersji d ziejó w greck ich , zam ierźając o b o k sw ej u m ie szcza ć n a w z ó r n p. fran cu sk iej serii C lio w y k a z p r o b le m ó w d y sk u sy jn y ch w ed łu g o b e c n e g o sta n u b a d a ń i ich b ib lio g r a fię. W pew nej m ierze u siło w a ła ju ż to w naszej literatu rze zro b ić M a ria J a c z y n o w s k a w sw o im p o d ręczn ik u h isto rii R zy m u . Jest to za m ierzen ie tru dn e i ta k ż e w ty m w y p a d k u nie w p ełn i się u d a ło , o c z y m b ęd ę p isa ła w d a lszy m cią g u . W k a ż d y m razie je st to k sią ż k a k ry ty czn a , m o ż e n a w et h ip erk ry ty czn a , p rzed staw iająca w ięcej p r o b le m ó w n iż u sta leń , sk ła n ia ją ca c zy teln ik a d o m y śle n ia a n ie d o m ec h a n ic z n e g o p rzy sw a ja n ia fa k tó w . A że p isa n a je s t z p asją, je st też in teresu ją ca i c z y ta się b a rd zo d o b rze.
W reszcie ja k o o g r o m n ą za letę tej k sią żk i trzeb a p o d k reślić, że a u to r z y d o b rze w y k o rzy sta li sw o je m o ż liw o śc i d o stę p u d o n ajn ow szej literatu ry o b cej, n iera z w P o ls c e je sz c z e n ie d o zn a le z ie n ia . P o słu g iw a li się np. n o w y m w y d a n ie m „ C a m b rid g e A n c ie n t H isto r y ” , w ie lu p o d ręczn ik a m i i m o n o g r a fia m i z o sta tn ic h lat, sz c z e g ó ln ie w ło sk im i i fra n cu sk im i. K sią ż k a za p o z n a je w ięc c z y te ln ik a z o b e c n y m sta n em b a d a ń , a że cy k l p ro d u k cy jn y ja k n a n a sze sto su n k i b y ł rew elacyjn ie k r ó tk i, w ięc o d b ija i p o d ty m w z g lę d e m k o rzy stn ie o d w ielu o sta tn io u n a s w y d a w a n y c h k siążek. In n a sp raw a, że p ew ien p o śp ie c h c h y b a ta k ż e w p r z y g o to w a n iu k sią żk i i b ra k c z a su n a sp o k o jn e p rzecz y ta n ie c a ło śc i p rzed d ru k iem s p o w o d o w a ł sp o r o n iek o n sek w en cji, p o w tó r z e ń a c za sem n a w e t d o tk liw y c h b łęd ó w .
R e c e n z e n t o m a w ia ją c k sią żk ę p r z e z n a c z o n ą d la szerszeg o k ręg u o d b io r c ó w m u si ta k ż e o cen ić jej p r z y d a tn o ść d la a d resa ta . Z e w stę p u a u to r ó w w y n ik a , że w ic h za m ia rze m a o n a słu ży ć ja k o p o d ręczn ik zap ew n e u n iw ersy teck i. D la te g o też w m ojej recenzji u w zg lęd n ić m u szę p o z io m n a u k o w y p u b lik a cji o ra z jej p rz y d a tn o ść ja k o p o d r ę c z n ik a dla n a szy c h stu d e n tó w .
Z te g o , c o d o tą d n a p isa ła m , w y n ik a , że w p ierw szej k w estii o p in ia m o ja b ęd zie p o z y ty w n a . N ie o z n a c z a to , że w szy stk ie p o g lą d y p r z e d sta w io n e p rzez a u to r ó w m o ż n a u z n a ć za d o sta te c z n ie u z a sa d n io n e i w ła śc iw ie p r z e d sta w io n e ze stro n y n a u k o w ej. N ie z a m ierza m p rzep ro w a d za ć sz czeg ó ło w ej d ysk u sji n a u k o w ej z teza m i a u to r ó w . N ie k tó r e w ła sn e h ip o te z y i interpretacje B e n e d e tto B r a v o b y ły ju ż z p ełn y m a p a ra tem n a u k o w y m p u b lik o w a n e (zo b . b ib lio g r a fię n a s. 156) i p o d d a n e dysk u sji sp ec ja listó w , z a r ó w n o o g ło sz o n e j d ru k iem ja k i ustn ej. M ia ła m w ięc s p o s o b n o ść p rzed sta w ien ia a u to r o w i n iek tó r y ch m o ic h w ą tp liw o śc i, nie p r z e k o n a liśm y się w za jem n ie , c o się b a r d z o c z ę sto zd arza n a jle p szy m n a w e t sp e c ja listo m przy in terp retacji z n a c z n ie pełniejszej p o d sta w y źró d ło w ej n iż ta, k tó r ą ro z p o r z ą d z a m y d la G recji arch aiczn ej. K a ż d y a u to r m a p ra w o d o sw o ic h in terp retacji i h ip o te z . W k sią żc e p rzezn a cz o n e j d la sz ero k ieg o k ręg u o d b io r c ó w m u si je d n a k u n ik ać p rzed sta w ia n ia ich ja k o p e w n ik ó w , n a k tó r y ch bu d uje d a lsze h ip o te z y . K ryteria za ś, k tó r e sto su je d o o c e n y c u d z y c h h ip o te z , p o w in ie n też sto s o w a ć d o w ła sn y ch . A to n ie z a w sze a u to r o m się udaje. D la p rzy k ła d u — B e n e d e tto B ra v o p o d z ie la p o g lą d n iek tó r y ch w sp ó łc z e sn y c h b a d a c z y , że w G recji o k resu a rch a iczn eg o istn ia ła gru p a zależn ej lu d n o śc i ch łop sk iej n a w ielu teren a ch , m .in . w B eocji i w A tty c e . D o d ysk u sji w tej sp ra w ie d o d a ł su b teln ą a n a lizę „ P rac i d n i” H e z jo d a , n iek tó r y ch p r z e k a z ó w A r y sto te le sa d o ty c z ą c y c h refo rm S o lo n a , e leg ii S o lo n a . W zw ią z k u z ty m za g a d n ien iem a n a lizu je też zn a czen ie w y stęp u ją ceg o w p rzek a za ch term in u d o u lo i (n ie w o ln ic y ) i r o zró ż n ien ia m ięd zy n ie w o ln ik a m i sensu str ic to , lu d n o śc ią za le ż n ą a w o ln y m i o b y w a te la m i.
N a s. 144— 149 w y ło ż o n y je st p o g lą d B e n e d e tto B ra v o n a n ie w o ln ic tw o i lu d n o ść za le ż n ą o k resu a r c h a ic z n e g o , przy czy m sta w ia o n z n a k r ó w n o śc i m ięd zy n ie w o ln ik a m i a za le ż n y m i ch ło p a m i. D o p ie r o n a s. 150 d o w ia d u je się c zy teln ik , że ó w o b ra z lu d zi za le ż n y c h je st h ip o te ty c z n y i n ie sta n o w i com m u n is opin io. N a s. 150— 152 p o d ty tu łe m „ S p ra w y d y sk u sy jn e ” p r z e d sta w io n a je st d ro g a r o z u m o w a n ia , k tó r a d o p r o w a d z iła a u to r a d o je g o h ip o tez y . A m o ż e je d n a k n a le ż a ło p rzed sta w ić
a rg u m en ty drugiej strony? N a s. 243 sp o ty k a m y n a to m ia st zd a n ie, że sp rzed an i p o z a A tty k ę lu d zie to m o g li b y ć „ c h ło p i za leżn i, k tó r zy n ie byli w sta n ie w y w ią z a ć się ze sw o ic h o b o w ią z k ó w : p o w o d o w a ło to p o g r o sz e n ie ich sta tu su , g d y ż sp ad ali d o rzęd u n ie w o ln ik ó w p o z b a w io n y c h w szelk ich p ra w ” . N a s. 146 czy ta m y , że n ie w o ln ic y m o g ą b y ć tra k to w a n i ja k o sta n o r a z , że „ sta n n ie w o ln ic z y o b e jm o w a ł lu d zi o ró żn y ch k o n d y c ja c h ” . C za sem w ięc je st r ó żn ica m ięd zy n ie w o ln y m i c h ło p a m i a n ie w o ln i k a m i, a c za sem n ie. A u to r z y p o w o łu ją się n a u ży cie w źr ó d ła c h term in u douloi, ale a n i sło w e m n ie w sp o m in a ją , że G recy sto s o w a li ten term in np. w o d n ie sie n iu d o p o d d a n y c h w m o n a r ch ia ch sta r o ż y tn e g o W sc h o d u , p o d k reśla ją c w ten sp o s ó b ich brak w o ln o śc i o b y w a telsk iej.
W ie lo k r o tn ie m o w a je st o ty m , że lu d n o ść p o lis d zieliła się n a w o ln y c h o b y w a te li i lu d n o ść nie p o sia d a ją cą o b y w a te lstw a — n ie w o ln ą . P rzy k reślen iu te g o b a rd zo h ip o te ty c z n e g o o b ra zu struktury p o le is greck ich (nie ro zu m iem d la c z e g o a u to r z y zrez y g n o w a li z liczb y m n o g ie j p o le is i u żyw ają p o lis z a r ó w n o w liczb ie p ojedyn czej ja k m n o g ie j) o k resu a rch a iczn eg o a u to r z y k o rzy sta ją z a n a lo g ii z in n y ch e p o k i teren ó w . N ie w ia d o m o też, ja k tu r o zu m ieć „ s ta n ” , sk o r o łą czy lu d zi o różnej k o n d y cji. Z d u m ien ie b u d zi k ry ty k a term in u p a tr ia rch a ln y d la o k r e śle n ia n ie w o ln ic tw a o k resu a rch a iczn eg o , ja k o su g er u ją ceg o „ o jc o w sk i” sto su n e k d o n ie w o ln ik ó w , i to z p o w o ła n ie m się na o b ja śn ien ie w yrazu „ p a tr ia rch a ln y ” w sło w n ik u w y r a z ó w o b c y c h . Jest to term in o g ó ln ie przyjęty i oz n a c z a ją c y n ie w o ln ic tw o w ra m a ch „ d o m u ” , w ra m a ch ro d z in y c z y raczej w ram ach g o sp o d a r stw a d o m o w e g o . P o z a sa m ą g en ezą term in u n ie m a to nic w s p ó ln e g o z tr a k to w a n ie m n ie w o ln ik ó w p o „ o jc o w sk u ” . P o d o b n ie ja k b elgijsk i sy stem k o lo n ia ln y o k reśla n y j a k o „ p a te r n a listy c z n y ” w c a le nie o z n a c z a d o b r e g o tra k to w a n ia m ie sz k a ń c ó w k o lo n ii.
O p is o rgan izacji h a n d lu w o k resie arch a iczn y m , u p r a w ia n e g o g łó w n ie p rzez a rystok rację (to słu szn e, p rzynajm niej d la p o c z ą tk o w e g o o k r e su ) ró w n ież z b u d o w a n y je st n a h ip o te z a c h , n p. u słu g i ajen tó w sp o śró d sk ro m n iejszy ch e k o n o m ic z n ie o b y w a teli.
N ie sp rzeciw ia m się h ip o te z o m , lecz d zielen iu ich n a je d y n ie słu szn e, b o w ła sn e i n iew iele w arte, b o cu d z e — sz czeg ó ln ie w k sią ż c e , k tó r a m a słu ży ć ja k o p o d ręczn ik . N ie p r z y g o to w a n y c zy teln ik nie b ęd zie m ia ł ro zez n a n ia , g d zie a u to r z y p rzyjm ują cu d z e h ip o te z y a g d zie p rzed sta w ia ją w ła sn e. C z ę sto b o w ie m p o w ta r z a n y zw r o t „ n a sz y m z d a n ie m ” c za sem ja sn o o d n o si się d o w y b o r u je d n e g o z k ilk u p r z e d sta w io n y c h p o p r z e d n io p o g lą d ó w , a c za sem w sp o m in a ty lk o je d n ą interpretację. C zy teln ik zn ający literatu rę w ie n a o g ó l, czyj p o g lą d p rzejm ują a u to r z y , n ie p r z y g o to w a n y u zn a g o za ich o ry g in a ln y .
S p raw a m o b iln o śc i w sp o łe c z e ń stw ie a rch aiczn ym (s. 131 — „ p o te n c ja ln ie w sz y sc y p o lita i byli a g o th o i, a r i s t o f ) je st b a rd zo d ysk u sy jn a . M o n a rch ia i ro la b a sile u só w te ż są p rz e d sta w io n e b ard zo n ieja sn o (s. 138) — „ S p o łe c z n o śc i p r z e w o d z ił król a lb o k r ó lo w ie ” , w n a stęp n y ch zd a n ia ch n e g o w a n a je st siln a w ła d z a m o n a r sz a a dalej je st m o w a o ty m , że n p. w A r g o s m u sia ło b y ć in aczej, b o siln a w ła d za m o n a r sza u tr zy m y w a ła się d łu g o , ale com m u n is opin io je st, że b a sileu s w V w . to u rzęd nik e p o n im ic z n y , a D r e w s u w a ża , że d o w ó d c a w o jsk o w y (R . D r e w s , „ B a sileu s. T h e E v id en ce for K in g sh ip in G e o m e tr ie G r e e c e ” , L o n d o n 1983, s. 62 n .). N a s. 2 2 9 p r z y to c z o n a teza J e a n m a i r e ’ a o ch arak terze o b r z ę d ó w w św ią ty n i A r te m id y O rth ia — sta n o w i też h ip o te z ę a nie p ew n e stw ierd zen ie, ja k w y n ik a ło b y to z o m a w ia n e g o tek stu .
W sp raw ie tyran ii a u to r z y p rzych alają się d o co r a z p o w sz ech n ie j p rzyjm ow an ej w n a u ce o p in ii, że w y ro sła o n a z w a lk w e w n ętrzn y ch w śró d arystok racji, c z e m u w ięc n a s. 2 5 0 p isz ą , że „ sto su n k i m ięd zy tyran am i a a ry sto k ra cją n ie b y ły tak złe ja k m o ż n a się b y ło sp o d z ie w a ć ” .
P o r ó w n a n ie sta tu su p e r io ik ó w d o sytu acji so ju sz n ik ó w rzy m sk ich (s. 2 2 5 ) czy tw ierd zen ie, że to G recy za szczep ili n a teren ie Italii p o lis też są d o sy ć d y sk u sy jn e.
A r y sto te le s raz u w a ż a n y je st z a zb y t p ó ź n e ź r ó d ło d la u sta le n ia sp ra w m o n e ta r n y c h w ok resie a rch a iczn y m (i słu szn ie), in n y m razem je st w ia r y g o d n y d la k w estii u str o jo w y c h te g o sa m e g o o k resu — b e z argu m en tó w .
T e g o ty p u w ą tp liw o śc i m o ż n a b y p o d a ć w ięcej, id zie m i tu je d n a k ty lk o o p rzy k ła d y b rak u k o n sek w en cji w ro z r ó ż n ie n iu w tek ście sp raw d y sk u sy jn y ch i o g ó ln ie przyjętych . S k ło n n a je ste m d o m y ś la ć się tu p e w n e g o p o śp ie c h u i b rak u cz a su n a sp o k o jn e , u w a ż n e p rzecz y ta n ie w ła sn e g o te k stu. J ed n o cześn ie b o w iem n iek tó r e b a rd zo tru d n e d o p r z y s tę p n e g o p rzed sta w ien ia k w estie zo sta ły
ujęte w s p o s ó b zn a k o m ity , np. sp ó r o H o m e r a (s. 120— 121) c z y c a ły w ielk i ro zd zia ł p o św ię c o n y religii greckiej. N a r e sz c ie o tr z y m a liśm y ch a ra k tery sty k ę religii greckiej i jej p rzem ia n (czy ja k ch cą a u to r z y m o d e lu religijności greckiej) a n ie o p is p o sz c z e g ó ln y c h k u ltó w czy o b r z ę d ó w .
D o p o d ejrzen ia o p ew ien p o śp ie c h sk ła n ia ją m n ie też n iezro zu m ia łe u ta k w y tra w n y ch h isto r y k ó w p ro ste b łęd y . O b sza r A tty k i p o d a n y z o s ta ł n a 1600 km 2 za m ia st o k o ło 2 5 0 0 km 2 a n ie je st to lite ró w k a p o n ie w a ż o b sza r ca łe g o p a ń stw a sp a rta ń sk ieg o p o d a n y je st ja k o trzy k ro tn ie w ięk sz y , ca 4 1 0 0 km 2. K ry ty k a tek stu d o p r o w a d z iła m n ie d o w n io sk u , że z p o d sta w y an gielsk iej przyjęto m e c h a n ic z n ie ob sza r p o d a n y w m ila c h k w a d r a to w y c h . T a b ela ch r o n o lo g ii e p o k i b rą zu (s. 33) p o d a je o k r e s m in o jsk i IA 2000— 1900 p .n .e ., te k st (s. 51) n a 22 0 0 — 2 0 0 0 . D a n e tab eli z o s ta ły w ięc w yraźn ie w zięte z in n e g o o p r a c o w a n ia . T e n ty p b łę d ó w (jest ich n ie c o w ięcej) ła tw y b y łb y d o u su n ięcia w erracie, n ie ste ty brak ta k o w ej w k sią żce.
W a żn iejszą jed n a k sp ra w ą je st c z y i o ile tek st je st p r z y sto so w a n y d o ad resa ta k siążk i, a sz c z e g ó ln ie c z y o trzy m a liśm y o c z e k iw a n y z n iecierp liw o śc ią p o d r ę c z n ik w ła śc iw y d la n a szy c h stu d e n tó w . N ie jestem zu p ełn ie p ew n a ja k sa m i a u to r zy w y o b ra ża ją so b ie p o z io m sw o ic h c z y te ln ik ó w . N u ż ą c e p o w tó r z e n ia c o k ilk a stro n , że p o d ręczn ik k ła d zie n a cisk n a k w estie d y sk u sy jn e, c z y też, że źró d ła a r c h e o lo g ic z n e n ie są w y sta rcza ją ce a a r c h e o lo g o w ie in terp retu ją je w sp o s ó b je d n o str o n n y są c h y b a p r zezn a cz o n e d la c z y te ln ik a m a ło w y r o b io n e g o . W y sta r c z y ło b y to , c o a u to r z y p iszą w e w stęp ie o zam iarze p o k a z a n ia p rzem ian z a c h o d z ą c y c h w n a sz y m o b ra zie d ziejó w a n ty k u , c z y to , c o o źr ó d ła c h a r c h e o lo g ic z n y c h p o d a ją w e w stę p n y c h r o z d z ia ła c h k sią żk i. Z drugiej str o n y b a rd zo tru dn e nieraz p ro b lem y p r z e d sta w io n e są ta k , ja k b y liczyli n a b a rd zo in te lig e n tn e g o i n ieźle p r z y g o to w a n e g o o d b io rcę. W św ie tn y m r o zd zia le o religijn ości greckiej sp o d ziew a ją się, że c z y te ln ik o ró żn y ch b o g a c h i o b r z ę d a c h ju ż w ie a lb o sp raw dzi w którejś m ito lo g ii czy w in n y m p o d ręczn ik u . R o z d z ia ły d o ty c z ą c e w ielk iej k o lo n iza cji p o św ię c o n e są z a g a d n ie n io m o g ó ln y m — d y sk u sji n ad p rzy czy n a m i, ch a ra k terem i sk u tk a m i k o lo n iz a c ji, a jej p rzeb ieg — teren y, d an e c h r o n o lo g ic z n e , n a zw y m e tr o p o lii i ich k o lo n ii p o d a n o w tabeli. O czy w iście cz y n i to w y k ła d bar dziej in teresu jącym , sk u p ia u w a g ę n a sp ra w a ch w a żn y ch . C zy je d n a k a u to r z y , o b o je d o św ia d c z e n i d y d a k ty c y i w ielo letn i e g z a m in a to r z y n ie w ied zą , że w ię k sz o ść stu d e n tó w ta b e lę ty lk o przejrzy, a za g a d n ien ia o g ó ln e n ie p o w ią z a n e w tek ście śc iśle z m ater ia łem fa k to g r a fic z n y m u lecą im z p a m ięci jeszc ze p rzed egzam in em ?
P o d r ęczn ik je st k ry ty czn y , z a s a d n ic z o je st to d o b rze. N ie s te ty je d n a k p rzeciętn y stu d en t I roku, n ie p r z y g o to w a n y p rzez sz k o łę d o te g o ty p u te k stó w n ie b ęd zie w sta n ie p r z y sw o ić so b ie p o d sta w o w y c h d a n y ch z d z ie jó w G recji. W y n iesie w ra że n ie, że n ic z e g o n ie w ia d o m o , że w sz y stk o to są h ip o te z y n a n iczy m n ie op a rte. P o d r ęczn ik d o b r y d y d a k ty c z n ie m usi z a w iera ć c ią g ły w yk ład m a ter ia łu w je g o form ie n a jp o w szech n iej p rzyjętej, p o d d a n e d y sk u sji w ty m w y k ła d z ie m o g ą b yć ty lk o w y ją tk o w o sp raw y n a isto tn iejsz e. N a to m ia s t d ysk u sja, m o ż e w sz ersz y ch n ie c o ro zm ia ra ch niż to b y ło w e francuskiej serii C lio czy w n ie k tó r y c h n o w sz y c h p o d ręczn ik a ch n iem ie ck ic h , p o w in n a b y ć p rz e n ie sio n a tak, ja k z a p o w ia d a li to a u to r z y w e w stęp ie, d o r o z d z ia łó w „ S p r a w y d y sk u sy jn e ” c z y „ S ta n b a d a ń ” . A u to r z y w b ib lio g r a fii d o p o sz c z e g ó ln y c h r o z d z ia łó w p o d a ją , z g o d n ie ze sw oją z a p o w ie d z ią ty lk o te prace, k tó r y m ich w y w o d y n ajw ięcej za w d zięcz a ją , p o szerszą b ib lio g r a fię o d sy ła ją d o „ V a d e m e c u m starożytn ej G recji i R z y m u ” . A le w ła śn ie d la te g o w b ib lio g r a fii w tym p o d ręczn ik u n ie p o ja w ia ją się p o z y c je p rezen tu ją c e in n e p o g lą d y n iż p rzyjęte p rzez a u to r ó w , brak streszczen ia ich a rg u m en tó w . T e g o z a ś n ie d o św ia d c z o n y o d b io r c a w „ V a d e m e c u m ” n ie zn ajdzie.
N ie w yd aje m i się te ż słu szn e ze w zg lęd u n a o d b ió r p rzez stu d e n ta sta łe p o d k reśla n ie h ip erk ry ty cy zm u w o b e c interpretacji a rc h e o lo g ic z n y c h . O k u ltu rze m y k e ń sk iej, a n a w e t o strukturze p a ń stw o w ej te g o o k resu w ie d z ia n o j u ż sp o r o p rzed o d c y fr o w a n ie m p ism a lin e a r n e g o В i w ie le z tych w ia d o m o śc i z o s ta ło przez treść ta b licz ek p o tw ie r d z o n e . A u to r z y od rzu ca ją tezę o p o lity cz n e j je d n o śc i św ia ta m y k e ń sk ie g o , k w itu ją c a rg u m en ty z w o le n n ik ó w tej tezy k ró tk im z d a n ie m „ A r g u m e n ty te n iew iele są w a rte” , k tó r e zresztą p o te m tro ch ę rozw ijają, p o w o łu ją c się n a in terp retację w a rto ści źró d ło w ej „ Ilia d y ” i „ O d y sse i” . T y lk o że o d zieła ch ty ch p iszą d o p ie r o k ilk a stro n dalej i tu p rze cię tn y stu d en t zgu b i się c a łk o w ic ie . N ie zw racają n a to m ia st u w a g i n a p o ło ż e n ie M y k e n , system r o z b u d o w a n y c h d r ó g itp. K ilk a zd a ń dalej p iszą je d n a k , że ja k ie ś fo rm y z a le ż n o śc i m ięd zy
M y k e n a m i a T y r y n sem m u sia ły istn ieć (s. 93). O czy w iście najlepiej je st, je śli d la ja k ie g o ś teren u czy o k resu r o zp o rzą d za m y k ilk u ro d za ja m i źró d eł. W y cią g a n ie d a le k o id ą cy ch w n io sk ó w ze śla d ó w je d y n ie a r c h e o lo g ic z n y c h je st ró w n ie n ieb ezp ieczn e ja k w y p r o w a d z a n ie ich z n ik ły ch w zm ia n ek w ź ró d ła ch p isa n y ch . A u to r z y słu szn ie p iętn u ją ta k ie p ra k ty k i (s. 35 ) tw ierd zą c, że p ragn ien ie p o su n ię c ia zb yt d a le k o w ied zy o p rzeszło ści p ro w a d zi c z ę sto d o g w a łc e n ia źród eł. D o ty c z y to je d n a k w sz y stk ic h źró d eł, n ie ty lk o a rc h e o lo g ic z n y c h . P rzeciętn y stu d en t m o ż e w y n ie ść z lek tury tej k sią żk i p r zek o n a n ie, że źró d ła a r c h e o lo g ic z n e n iew iele dają, a a r c h e o lo g o w ie in terp retu ją je je d n o str o n n ie . A sz k o d a , b o je d n ą z w ielk ich za let tej p racy je st p rzecież za p o z n a n ie czy teln ik a z n a jn o w szy m i o d k ry cia m i i in terp retacjam i a r c h e o lo g ic z n y m i. N ie b a g a te ln ą ro lę o d g ry w a w w a lo ra ch tej k sią żk i b a rd zo sta ra n n y d o b ó r ilustracji. N ie s te ty o b e c n e tru d n o ści „ p a p ie r o w e ” zm u siły d o u m ie szcze n ia zn a czn ej ich części n a w k ła d ce n a k o ń c u . W p ra w d zie d zięk i tem u w y p a d ły lep iej, ale w p ra k ty ce n ie b ęd ą się w u m y śle w ię k sz o śc i o d b io r c ó w łą c z y ły z tek stem . S zk o d a m o ż e , że w tek st n ie w łą c z o n o c h o ć b y o d sy ła c z y d o ilustracji n a w k ła d ce.
O g ra n iczy ła m się d o k ilk u p r z y k ła d ó w , a b y w sk a z a ć d la c z e g o m o im zd a n iem i ta k sią żk a n ie jest o w y m p rz y sto so w a n y m d o m o ż liw o śc i n a sz y c h stu d e n tó w I ro k u p o d ręczn ik iem . P rzy k ła d y m o ż n a b y m n o ż y ć . I z n ó w m u sim y n a tak i p o d ręczn ik p o c z e k a ć — p o d ręczn ik S e r g e j e w a je st sc h e m a ty czn y , p rzestarzały i m a w iele b łę d ó w , H a m m o n d a je st zb y t sz c z e g ó ło w y (d la n a szy c h stu d e n tó w ), n u d n y i w za k resie z a g a d n ie ń k u ltu ra ln y ch zb y t zw ięzły . P ię k n ie n a p isa n a i in teresu jąca k sią żk a L e v eq u e’a je st zb y t o g ó ln a i p o d o b n ie ja k k sią ż k a B r a v ô w w y m a g a lek tur d o d a tk o w y c h .
O m a w ia n a tu p ra ca b ęd zie je d n a k k sią ż k ą p o ż y te c z n ą d la b a rd zo in te lig e n tn y c h i za in te r e so w a n y ch stu d e n tó w , m o ż e b y ć d la n ich b o d ź c e m d o d a lszy c h lek tu r y i d o m y ślen ia , d la in teresu jących się a n ty k iem c z y te ln ik ó w b ęd zie k sz ta łc ą c ą lekturą.
Jeszcze je d n a sp raw a, k tó r ą z o b o w ią z k u recenzen ta z d łu g o le tn ią p ra k ty k ą red ak cyjn ą m u szę p o r u sz a ć z p ew n y m z a ż e n o w a n ie m . T a n iew ą tp liw ie p ięk n a i a m b itn a k sią żk a g rzeszy n iestety n ied b a ły m jęz y k ie m . C z ę śc io w o m o ż e to b y ć w y n ik iem c z ę ste g o k o r z y sta n ia z lek tu r w ję z y k a c h o b c y c h (ta k i ju ż lo s sta r o ż y tn ik ó w ) — stąd za p ew n e zn a la zł się n a s. 8 „ sło d k i k lim a t” za m ia t ła g o d n y (ic lim a t dou x?), c h o ć w p o p rzed n im z d a n iu je st p o p ra w n ie ła g o d n y . A u to r z y sta le u ży w a ją „ sta r sz y ” w se n sie d aw n iejszy , n p. „ sta rsze c z a s y ” (s. 11), J e d e n ze sta rszy ch w ie lk ic h h isto r y k ó w E d u ard M e y e r ” (s. 4 0 ), „ sta rsze im io n a ” tam że , „stru k tu ra sp o łe c z n a starsza o d sy n o jk izm u ” (s. 21 8 ). S p o ty k a m y „ o b r a z y b ite w n e eg za ltu ją ce p o tę g ą w ła d c y ” (s. 4 6 ), „ a n a lo g ie w a ży ły c ię ż k o n a tym o b r a z ie ” (s. 183). S ta le w y stę p u ją „ sp ec ja liści o d ” (o d h isto rii s. 193, o d m itó w s. 103), „ ek sp er ci o d r y tu a łó w ” (s. 3 1 3 ). N a s. 248 m a m y „ k lie n ta m y ch a ra k ter” , zd a rza się n a w et „ z a b e z p ie c z a ć ” za m ia st za p e w n ia ć (s. 184) „ z a b e z p ie c z e n ie d o stę p u d o o b sz a r ó w ” , „in terp retacja n a p o ty k a o p o r y ” (s. 2 4 2 ), „ o b e c n i za k ła d a li n o w e sz a ty ” (s. 31 3 ), „ ż y c ie k u ltu r o w e ” z a m ia st k u ltu ra ln e (s. 3 5 6 ). C z ę sto w y stęp u je p r z e sta w io n y szyk (w z d a n ia c h za czy n a ją cy ch się o d „ k tó r y ” ), zd arzają się zd a n ia źle zb u d o w a n e . N ie s te ty b a rd zo c z ę s to u ży w a ją a u to r z y o k reślen ia „ w io d ą c y ” — „ w io d ą c e m ia sta ” , „ w io d ą c e o śr o d k i” itp . O g ra n icza m się d o p r z y k ła d ó w d o ty c z c ą c y c h u ch y b ień ję z y k o w y c h i gra m a ty c zn y ch . P o m ija m k w estie sty listy czn e, c h o ć razi m nie n p. sta łe u ży w a n ie „ s iln y ” , „ siln ie ” z a m ia st m o c n o , b a rd zo , w w y so k im sto p n iu , ale n a to n ie m a regu ł, k a żd y m o ż e m ieć tu n ie c o in n e w y czu cie. N a to m ia s t o d a u to r ó w d u ż o p isz ą c y c h p o p o lsk u i m a ją cy c h p ra k ty k ę red ak cyjn ą ja k E w a W i p s z y c k a m o ż n a o c z e k iw a ć n ie c o w ięcej d b a ło śc i o p o p r a w n o ść ję z y k a sz c z e g ó ln ie w k sią żc e za m ierzo n ej j a k o p o d ręczn ik . M o ż n a b y p o d a ć d łu ż sz ą listę w ą tp liw o śc i, a ta k ż e d łu ż sz ą listę p artii b a rd zo u d a n y ch . N ie w yd aje m i się to je d n a k p o tr zeb n e. T a k sią żk a je st w su m ie in teresu jąca i a m b itn a i je s t k sią ż k ą d o czy ta n ia .
I z a B ie żu ń sk a -M a ło w ist
W ilfrid R . P r e s t , The R is e o f the B a rristers. A S o c ia l H is to r y o f th e E nglish B a r 1590— 1 640, C la ren d o n P ress, O x fo r d 1986, s. X V I , 4 42.
B a d a n ia z zak resu h isto rii sp o łeczn ej co r a z częściej k on cen tr u ją się n ie n a sp o łec zeń stw ie g lo b a ln y m lu b p o d sta w o w y c h je g o p o d z ia ła c h n a k la sy , w a rstw y a lb o sta n y , lecz n a m ik r o a n a lizie
