Nowe dane o stratygrafii utworów albu, cenomanu dolnego turonu okolic Burzenina nad Wartą

Stefan CIESLI~SKI

Nowe dane o stratygrafii utworów albu, cenomanu dolnego turonu okolic Burzenina nad Wortq

WSTĘP

W sezonie letnim 1956 ^1". we wsi Ligota ^koło Burzenina nad ^Wartą (w od1. 16 km od Sieradza) (fig. 1) wykonał€m linię szurfów, których ce- lem' było zebranie fauny z poziomu fosforytów, iłów i naj niższej części

margli ^leżących w stropie dwóch pierwszych warstw. Dotychczas straty- grafia tego terenu oparta ^była jedynie na podstawie litologii.

Sprawa ta interesowała mnie tym bardziej, że opracowując stratygrafię

albu i cenomanu północnego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich oraz znając

utwory tego wieku na obszarze Tomaszowa Mazowieckiego nie ^mogłem

doszukać się żadnych analogii z albem i cenomanem Burzenina.

Szczególnym przedmiotem moich zainteresowań były naj niższe partie kredy w facji marglistej (margle), leżące bezpośrednio nad ^iłami i pozio- mem fosforytów. W marglach tych nie znajdowano fauny; paleontologicz- nie udokumentowane ^były wapienie występujące w stropie margli, któr·e W. C. Kowalski (1956) zaliczał do turonu - poziomy z Inoceramus labia- tus i lamarcki.

Systematyczna i dro'biazgowa eksploatacja margli ^pozwoliła na znale- zienie fauny przewodniej w warstwach uważanych za płonne. Ze wzglę­

du na dość interesujące wyniki pracy przeprowadzono korelację z odpo- wiednikami tego wieku innych regionów geologicznych Polski. Do opra- cowania po,wyższego tematu wykorzystałem, oprócz ostatnich materiałów

szybikowych (fig. 2) materiały i faunę, którą zebrałem w latach 1953/54 przy pracach dokumentacyjnych nad złożami fosforytów.

SZKIC HISTORYCZNY

Okolice Burzenina nad Wartą w literaturze geologicznej doczekały się

wielu wzmianek i opracowań. Starsze prace dotyczyły jury. Dopiero w 1948 r. przy pracach kartograficznych W. C. Kowalski odkrywa w Ligo- cie koło Burzenina wychodnie turonu. W roku - 1950 W. C. Kowalski przeprowadza dalsze badania geologiczne na tych terenach, dysponując

wierceniami i szybikami. Na podstawie nowych danych ustala stratygrafię

802 ^{Stefan CieśUński}

utworów kredowych i stwierdza istnienie poziomu fosforytów w spągu

serii marglistej. Wyniki te zapoczątkowały dalsze systematyczne badania.

W 19152 r. na obszarze Kalisz-Sieradz-Radcmsko prowadzone są prace badawcze, których celem było rożpoznanie złoża fosforytów, pod kierow- nictwem W. C. Kowalskiego. W następnym roku badania geologiczne na

Q 5

tych terena·ch całkowicie pr:rejął IIllStytut Geologiczny

.~;========-ZduriskaWQ/Q i zostały objęte UchWałą

Prezydium Rządu.

Fig. 1. Szkic sytuacyjny Diagr.ammatic m8ip

. W lała-ch 1953/54 na ob-

;mrze Kalisz-Sieradz-Radom- slro wykonano . wiEle wier-

ceń i prac szybikowych, a z obszaru BUTrenin-Ligota opmcowano dokumentację

geologioCzną w kategorii Ct

i Ca dotyczącą złóż fosfory- tów. W 1956 roku W. C. Ko- walski opracowuje i przygo- t;.owuje do druku szczegółowe

wyniki swod-ch badań pt.: "Ju- ra . i kreda w zachodnim . obrzeżeniu niecki łódzkiej

w okolicah Bwr7Jenin.a nad

środkową WaTtą".

Teren badań. oznaczony krŻytyk1em Area ot lnvesttgatlons marked by C1'OS8

W tym też roku opisałem na obszarze Ligoty szurfy mające na celu

rozwiązanie problemu stratygrafii (na podstawie fauny) górnego albu, cenomanu oraz granicy cenoman-turon.

STRATYGRAFIA

Stratygrafię oparłem głównie na inoceramach i głowonogach, które w powiązaniu ze zmianami litologicznymi pozwoliły na wyróżnienie gór-

. nego albu, cenomanu i turonu oraz na wyróżnienie granic między tymi

piętrami . .

A l b gór n y. W stropie kilkudziesięciometrowej serii piasków albu

środkowego, leżącego na jurze, opisanego zaś szczegółowo przez W. C. Ko- walskiego, leży warstwa konkrecji fosforytowych, w których spotkałem dość licznie występujące formy Aucellina gryphaeoides S o w. i Aucel-

. lina sp. Do górnego albu zaliczam powyższe warstwy przez porównanie

z wiekiem poziomu fosforytów z północnego obrzeżenia Gór Swięto­

krzyskich, jak i ze względu na występowanie lic?:nych aucelin, które na podstawie moich' obserwacji w Polsce, swoim licznym występowaniem, wskazują na wiek górnoalbski.

Warstwa fosforytowa na powyższym terenie uważana była dotychczas za cenoman.

C e n o m ano Do cenomanu zaliczam (od dołu) iły występujące w strO- pie fosforytów. Iły te mają barwę intensywnie żółtozieloną, są bezwapien- . ne i doŚĆ plastyczne. W iłach tych pozbawionych mikro- i makrofauny

Alb, cenoman i dolny buron okolic Burzenina 8()3

spotyka się gniazda limonityczne. Przy szlamowaniu iłów uzyskałem je- dynie pojedyncze ziarna glaukonitu i kwarcu detrytycznego. Jest to war- stwa przejściowa między utworami alb u a faunistycznie udokumentowa- nYm cenomanem.

Ze względu na położenie tej warstwy ponad poziomeIll; fosforytów, za- liczam ją do dolnegocenomanu. Iły powyższe zaliczane dawniej były do dolnego turonu. Nad ^wyżej omawianymi iłami leżą margle ^m:ękkie, ma-

żąc-e, bez wyraźnych ziarn glaukonitu. Grubość tych margli wynosi trochę

ponad 1 m. W marglach tych po raz pierwszy stwierdziłem występowanie następującej fauny: Acanthoceras hajoulense B a s s e, Acanthoceras sp., Actinocamctx plenus (B l a i n v.), Inoceramus crippsi M a n t., I. virgatus S c h l li t., I. bohemicus L e o n h., Inoceramus sp., Anomia semiglobosa G e i n i t z, Terebratula cf. obesa S o w., Exogyra cf. haliotoidae S o w.,

fig. 2. Przekr6j geologiczny przez utwory albu - renoma-nu 1 dOLnego turonu okolic

I Ligoty koło Burzenina ' , ' , ' .

: Geo1ogica'1 section across Albian, Cenomanlan and Lower Turonlan sedlments, - in the region of Ligota neaT Burzenin

Pleistocen: 1 - piaski i gliny, turon: 2 - wapienie, cenoman: 3 - margle, 4 - iły, al b: 5 - pia.sk1 z fosforytami, 6 - p1a.sk1, !.t, F1 itp. - numeracja

szurfów. '

Pleistocene: 1 - sanda and claYB, Turonian: 2 - 11mestones, C e n ^0- m a n i a n': 3 --c marla, 4 - clays, A l b i a n: 5 - sanda ^with ph08phatic concretions, 6 - Banda !.t, FI, etc. - marldngof test-pita.

Llicatula Sp., Cardium sp., Ostrea \Sp., Disciodae Sp., Holaster Sp.

Głowo­

hogi wymienionej fauny

wskazują

mogą

1WYstępować w całym cenomanie. Stosunkowo nieliczna i przeważnie źle

~chowana fauna w miękkich, zwykle silnie zawodnionych, mażących

marglach, oraz nieduże miąższości cenomanu powodowały,' że mimo prac szybikowych i licznych wierceń - utwory cenomanu na tym terenie nie

były znane, margle zaś te zaliczane były do dolnego turonu. -

Między cenomanem i albem północnego obrzeżenia Gór Świętokrzy­

.skich a cenomanem i albem Ligoty istnieją w wykształceniu litologicznym

dość duże różnice (tab. 1). Duże są też różnice faunistyczne. Na ^uwagę za-

sługuje brak na północnym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich akantocera- sów, przy dużej liczbie innych głowonogów. Bardzo licznie na północnym obrzeżeniu występują neohibolity, których zupełnie nie stwierdziłem

w okolicach Ligoty. Natomiast w obu obszarach ^występują jednakowe gatunki inoceramów.

T u 1'0 n. Nad marglami cenomanu ^leżą margle i wapienie turońskie.

Od dołu w marglach nie zawierających glaukonitu występuje Inoceramus labiatus S c h l ot h., wskazujący na 'dolny poziom turonu (poziom labiatu- sowy). Gatunek ten spotykałem jedynie na zvilał;lch szybiku N1 • Poziom

804 ^Srefan Cieśliński

naj niższego turonu z Inoceramus labiatus z typowymi przedstawicielami tego gatunku był wcześniej wyróżniany na badanym terenie przez W. C. Kowalskiego, który poziom ten obniżał aż do warstwy iłów. Po-

Wyżej margli z Inoceramus labiatus S c h lot h. ^występują wapienie, ^czę.;

sto o żółtawym zabarwieniu, z naciekami limonitycznymi. W wapieniach tych ^także brak jest glaukonitu. ^Występ~ją tu Inoceramus lamarcki p a r k., (maSłOWO) J. annulatus G () Id f U's. i apicaliSl Wo .od SI (nie-.

liczne). I. lamarcki tworzy tu wyraźną ławicę (lamarkową), charaktery-

styczną dla dolnego poziomu lamarckowego.

Piętro

.:,:..

-~ ag

Turon~.a

....

110.0

'cenoman

Alb

Tabela l Porównanie alb u i ceuomanu Ligotg koło Burzenina z albem.

i cęnomanem północnego obrzdenia Gór Suiiętokrzgskich

I

I

wapienie i margle piaszc.zysto-

;>.

s:: wapip.nie i wapienie margliste

'O bez glaukonitu glaukonitowe z konkrecjami

Ot) fosforytów

El

-g,

» margle w dolnej ^części silnie

s:: iły żółtozielone' bezwapienne piaszczysto-glaukonitowe z po-

-

Ot)

» poziom fosforytów piaszczystych górny poziom fosforytów s:: l-<

w marglach część·górna

-o 1lO

część górna poziom

fosforytów

I

część NW

...

,!ol o część dolna

't:I

o piaski piaski i piaskowce

"" ...

Z podobną ławicą w dolnym pozioniie lamarkowym turonu .oraz z iden.,..

tycznymi formami spotkałem się w dolnym turonie okol~c Przedborza nad

Pilicą (południowo-zachodnie obrzeżenie Gór Świętokrzyskich). Grubość ławicy przekracza 2 m, w górnej jej części pojawia się Inoceramus cf. cou- vieri S o w .. Ponad ławicą lamarkową 1. lamareki P ark. staje się rzad- ki, a dość licznie występują I. couvieri S o w.

Z ławicy lamarkowej ze starych szybików (dokumentacyjnych) posia- dam ^około 300 okazów Inoceramu8 lamarcki P a r k., nieliczne I. apic(tlis Wo o d s i I. cf. annulatus G o l d f. oraz dużą iloŚĆ Inoceramus sp.

Liczna fauna ograniczona jest tylko do dolnej części poziomu lamar- kowego, wyżej fauna staje się stosunkowo rzadka.

Grubość. turonu jest niepro,porcjona1niewiększa od grubości ceIl()ma- nu i przypuszczalnie będzie się wahać w granicach dziesiątków metrów.

Alb, oonoman :i dolny 1ru.rcm oko'lic BurZ/eIlialJ8 805

WNIOSKI

Przedstawiony profil stratygraficzny, uzyskany na podstawie prac szy- biko.wych w powiązaniu z fauną, pozWo.lił na wyciągnięcie następujących

wniosków:

1. Piaski z poziomu fosfo.rytów w stropi€ nal€żą do. albu środkowego

i górn€go, są one równowi€cznym odpowiednikiem fosforytów występują~

cych na półno.cnym obrz€źeniu Gór Świętokrzy.skich. Potychczas poziom fosforytowyoko.lic Burzenina nad Wartą zaliczany był do cenomanu.

2. ^Iły w stropie po·ziomu fosfo.rytowego ze ^względu na swoje ^położenie

(spoczywają na albskich fosfo.rytach i przykryte są marglami ceno.manu)

należą przypuszczalnie do cenomanu doln€go.. ^Słuszność rego przypusz- czenia potwierdza analogia z północnym obrzeżeniem Gór Święto.krzy­

skich, gdzi€ poziom fosforytów stanowi. strop utworów.albu, ^powyŻ€j któ- rego leżą udokumentowane utwory dolnego. cenomanu.

3. Na badanym terenie ,po raz pierwszy stwi€rdzono faunistyczni€

istnienie cienkiego cenomanu marglistego, leżącego w stro.pi€ poziomu fosforytow€go. i ^iłów. Dotychczas margle te zaliczano do dolnego. turonu.

4. Stwierdzono. istnienie ^ławicy lamarkow€j w dolnym turoni€ (podob- nie ~ształcolJ..ej jak w okolicach Przedborza nad Pilicą) i potwierdzono

pogląd W. C. Kowalski€go. o istnieniu' w okolicach Burzenina poziomów labiatuso.wego i lamarkowego. turonu.

5. Stwierdzono istnienie różnic litologicznych i faunistycznych mię<;lzy

marglami cenomanu Burzenina, a marglami cenomani.l północnego. obrze-

żenia Gór Świętokrzyskich, które scharakteryzować mo.żna następująco:

Margle cenomanu Burzenina, w przeciwieństwie do margli północnego.

o.brzeiJenia Gór Świętokrzyskich, ni€ zawierają glaukonitu, są mniej spiasz- czo.ne, brak w nichkonkrecjifosfo.ryto.wych. Z różnic faunistycznych na-

leży wymi€nić występowanie w okolicach Burzenina amonitów z rodzaju Acanthoceras (znany tylko jed€n rodzaj) przy braku innych rodzajów amonitów, oraz braku b€lemnitów z rodzaju Neohibolites typowych dla ceno.manu północnego. obrżeżenia Gór Świętokrzyskich. .

Zakład Stratygraf11 l. G.

Nades.łano 20 lutego 1958 r.

PISM lENNICTWO

CIESLIŃSKI S. (1958) - Alb i oonoman północnego obr~eżenia Gór Swiętokrzy­

slkicll. (S1Ira:tygrafia na poodstawie głowonogów). W drulmL Inst. Geol.

Warszawa.

CIESLIŃSKI S. (1957) - Str.aty~grafia utworów aUru, cen omanu i turonu okolic Burzenina nad Wartą. Archiwum IG. Warszawa.

KOWALSKI W. C. '195łS) - Jura i kreda w zachodnim obr:reżeDiu niecki łódzkiej

w dkcilica.ch BU!rzenim nad ŚlI'od1wwą Wail'tą. (w dJrulru).

POLUTOFF N. ('100:3) - 'Ober Mittelkreide und Tertiiir in der Tiefbohrung Sieletz.

Abh. der Preuss. Geol. L.-A. Berlin.

806

SEITZ O. (1921) - Die Stratigraphisch wichtigen Inoceramen des norddeubschen Turons. Zt. deutsch. Geol. Ges. 73.

SCHLOTER C. (1876) - Zur Gattung Inoceramus. Palaeaontographica 24. BerliIL WOODS H. (1911) ...;. A monograph of the CretaceGus Lamelllbranchiata of England

Palaeontogr. Society. London.

Stefan CIESLmSKI

HOVEL DATA ON STRATIGRAPBY OF ALBIAN, CENOMANIAN AND LOWER TUROHIAN SEDIMENTS IN REGION OF BURZENIN ON WARTA RIVER

(CENTRAL POLAND) Summary

On the baslls of test-pUs (see section), ttie stratigraphy 9f the CretaceoulIat Llgotanear Burzenian Gn the Warta sOlith-west from Ł~ appears tG be aą

foUows: · . . .

The M i d d l e ' a n d U p P e rAI b l a n is developed in the shape of sand d1eposits; in their top strata a horiżon of phoophatic concretions appears. In these coneretions a fauna of AuceUina gryphaeołdes· and Auce1lina 9{l. has been found.

The age of this horizon has been determined on the basis of a comparis·on witb·

deposibs of that 9llme age Gn the no.rthern perlphery of the Swięty Krzyż Mountains.

The C e n O m a n i a n bas been developed in the shape of clays laid down on top Gf the phosphatlc concretions and·· of the marls· whicheoveor tbem. In these marls the following fauna has been found: AcanthoceTas ha;ouZense B a s s e, Acanthoceras sp., Actinocamax plenus (B l a i n v i 11 e,· Inoceramus crippsi. M a n - t e 1 'l, Inoceramus virgatus S c h l fi t e '1:,. Inoceramus bohemicus ·L e G n h a r d, and others.

On top ol the Cenomanian mar'ls there appear the Turonian limesł.ones; the determination of their age and theior division, based on their f!auna eon tent, we owe to W. C. Kowalski. In these limestOones there appears, above the bo.rizon containin~

Inoceramus 1abiatus, a bank with Inoceoomus Lamarckii. OGmparing with tbe Albian and Cenomanilin of the northem perlphery of the Swięty Krzyż Mountalris. Lltho- logioal and faunal differen.ces have been Oobserved here.