Układy gniazdowe terminów i słowniki słów kluczowych w systemie informacji z zakresu etnologii i antropologii kulturowej

(1)

Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytet Jagielloński

Układy gniazdowe terminów i słowniki słów kluczowych w systemie informacji z zakresu etnologii i antropologii kulturowej

¹

WPROWADZENIE

Przedmiotem artykułu są opublikowane przez Instytut Etnologii i Antropo- logii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego układy gniazdowe terminów i słowniki słów kluczowych z zakresu: etos, obrzędy, demonologia, magia oraz medycyna ludowa. Ten przedmiot badań był bardzo bliski zaintereso- waniom Profesora Czesława Robotyckiego etnolingwistyką, w której upatry- wał humanistycznej esencji i możliwości wzbogacenia etnologicznych badań naukowych. W tym zakresie z pewnością był mu bliski m.in. strukturalizm amerykański z jego pionierem Edwardem Sapirem (1884–1939), profesorem uniwersytetów w Chicago i w Yale, uważanym za prekursora szkoły etno- lingwistycznej. Profesor C. Robotycki w latach 1988–2007 kierował Zespołem i projektami badawczymi, których celem była rejestracja stanu terminologii dotyczącej wybranych kategorii kultury, stosowanej w kulturze ludowej i cytowanej w literaturze przedmiotu². Stąd zasygnalizowany przedmiot artykułu zostanie przedstawiony z lingwistycznego punktu widzenia oraz z perspektywy informatologicznej, gdyż autor artykułu, nie będąc specjalistą w dyscyplinie: etnologia i antropologia kulturowa, lecz w bibliologii i in- formatologii, z akcentem na tę drugą, i specjalizując się w językach informacyjno-wyszukiwawczych, a zwłaszcza w językach słów kluczowych, był członkiem interdyscyplinarnego Zespołu kierowanego przez Profesora. Obie

1 Prof. dr hab. Wiesław Babik jest specjalistą w zakresie języków i systemów informacyjno- -wyszukiwawczych. Od 2006 roku kieruje Zakładem Zarządzania Informacją w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

2 Por. E. Duszeńko-Król, K. Heller, PROKES – baza danych o źródłach archiwalnych dotyczących kultury ludowej Karpat Polskich, „Etnografi a Polska” 1988, t. XXXII, z. 2, s. 95–115; C. Robotycki, E. Duszeńko-Król, M. Mrowiecki, PROKES – baza danych o źródłach dotyczących kultury ludowej Karpat [w:] INFOBAZY’97. Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji (...), Gdańsk 1997, s. 253–263; C. Robotycki, Zastosowanie układu gniazdowego terminów i słownika słów kluczowych do systematyzacji zjawisk kultury [w:] Informacja – wiedza – gospodarka, red. W. Pindlowa, D. Pietruch-Reizes, Warszawa 2001, s. 341–345.

(2)

perspektywy badawcze znalazły swój wyraz w pracach Zespołu, który opra- cował i opublikował zasygnalizowane w tytule artykułu Układy… Rezultaty tych prac stanowią fragment cennego dorobku naukowego Profesora. W za- mierzeniu artykuł stanowi próbę udzielenia odpowiedzi na pytania: jaka jest funkcja tego wydawnictwa w systemie informacji z zakresu etnologii i antropologii kulturowej oraz czy w epoce dominacji świata elektronicznego tego typu wydawnictwa są przydatne.

1. GENEZA UKŁADÓW GNIAZDOWYCH TERMINÓW I SŁOWNIKÓW SŁÓW KLUCZOWYCH

Opublikowane w latach 2002–2005 Układy gniazdowe terminów i słowniki słów kluczowych stanowią część zasobu leksykalnego języka słów kluczowych bu- dowanego przez Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ dla systemu PROKES³. Język ten powstał, a właściwie powstaje od roku 1993 w ramach prac Zespołu (kierowanego przez prof. C. Robotyckiego w Instytucie Et- nologii i Antropologii Kulturowej UJ) nad porządkowaniem terminologii tej dyscypliny. Przyjęto, że terminologia ma nie tylko ułatwiać dostęp do wiedzy, ale jest też źródłem słów kluczowych, niezbędnych do odwzorowa- nia treści dokumentów (źródeł etnograficznych) na potrzeby systemu informacyjno-wyszukiwawczego. Dlatego zdecydowano się połączyć prace nad terminologią tej dyscypliny z pracami nad słownikami słów kluczowych dla poszczególnych kategorii kultury. Wcześniej, w 1995 roku, Zespół Profesora opublikował rezultaty swoich prac jako Układ słów kluczowych do bazy danych o źródłach etnograficznych. Kultura ludowa Karpat Polskich (pod red. C. Robo- tyckiego, „Zeszyty Naukowe UJ”, seria Varia, t. CCCXLIII, Kraków 1995)⁴. Dalsze prace Zespołu, rozszerzonego o autora tego artykułu, doprowadziły do opublikowania pod wspólnym tytułem dwóch tomów Układu gniazdowego terminów i słownika słów kluczowych wybranych kategorii kultury, zawierających opracowane według jednolitej metodologii kolejne części słownika terminologii i słowników słów kluczowych z tej dziedziny. Pierwszy tom został po- święcony takim kategoriom kultury, jak: etos, obrzędy, demonologia i magia, zaś drugi – medycynie ludowej. Słowniki te są wykorzystane w budowanym przez Instytut systemie informacji o źródłach archiwalnych dotyczących polskich Karpat o nazwie PROKES.

3 C. Robotycki, Zastosowanie układu gniazdowego..., s. 341–345.

4 W. Babik, Język informacyjno-wyszukiwawczy dla systemu informacji o źródłach etnografi cznych, ale jaki?, „Zagadnienia Informacji Naukowej” 1997, nr 2, s. 116–119.

(3)

2. STRUKTURA I POTENCJALNE FUNKCJE WYDAWNICTWA

Wydawnictwo składa się z dwóch elementów: układu gniazdowego termi- nów, stanowiącego spis terminów nauki o kulturze ludowej w formie syste- matycznego wykazu terminów, lokalizującego je w odpowiednich polach terminologicznych wyznaczających ich znaczenie i użycie, oraz alfabetycznego wykazu słów kluczowych (nazwanego słownikiem słów kluczowych), słu- żącego do opisu i wyszukiwania dokumentów, który jest pochodną gniaz- dowego układu terminów, uboższą ze względu na brak wskazanych explici- te relacji łączących terminy w części terminologicznej. Konieczność integracji obu tych elementów jest podyktowana szczególną sytuacją terminologii w ję- zykach informacyjno-wyszukiwawczych. Dzięki takiemu rozwiązaniu użyt- kownik systemu może przyporządkowywać treściom w strukturze wiedzy (układ gniazdowy) wiedzę prezentowaną fragmentarycznie w różnego typu dokumentach piśmienniczych i niepiśmienniczych, w tym w źródłach etnografi cznych.

Spisy terminów w układzie gniazdowym pokazują explicite kategoryza- cję semantyczną jednostek leksykalnych, a także elementy struktury para- dygmatycznej tego języka. Są to w zasadzie pola asocjacyjne łączące pod- stawowe terminy etnologii i antropologii kulturowej, nazywające główne przedmioty badań z wyrażeniami kojarzącymi się z nimi na zasadzie bliżej nieokreślonych i niespecyfikowanych w słowniku relacji paradygmatycz- nych. Tego typu układy są bardzo przydatne dla użytkownika. Do Ukła- du gniazdowego... dołączono fasety w postaci wykazów świąt, świętych oraz kościołów (wyznań) i roślin leczniczych. Tak prezentowany język nie jest kla- sycznym językiem słów kluczowych, którego charakterystyczną cechę stano- wi z założenia płaska struktura leksyki. Jego paradygmatyka tkwi implicite w kompetencji językowej użytkownika danego języka etnicznego (naturalne- go). Ma to niewątpliwy wpływ na proces indeksowania. Nieukazana explicite paradygmatyka nie może być wykorzystana w wyszukiwaniu.

Drugi tom słownika został przygotowany według tych samych zasad co tom pierwszy (por. Wstęp do: Układ gniazdowy…, s. 7–14)⁵. Terminologia za- prezentowana w układzie gniazdowym pozwala lokalizować poszczególne terminy w odpowiednim polu wyznaczającym ich znaczenie i użycie. Do wyrażania związków między terminami użyto kropek i wcięć, które z zasady nie odwzorowują relacji hierarchicznych, lecz, zależnie od typu gniazda terminów, pokazują jakiś rodzaj zależności. Rodzaj tych zależności nie jest wyspecyfi kowany. Nazwy szerokich kategorii leksykalnych zostały ozna- czone tłustym drukiem, np. BŁONICA (s. 56). W tej części wprowadzono też wyrażenia zaznaczone kursywą, które nie są terminami, a ich zadaniem jest jedynie porządkowanie terminologii, np. Zarazy lub CHOROBY GŁO-

5 R. Frączek, Układ gniazdowy terminów i słowników słów kluczowych wybranych kategorii kultury. Medycyna ludowa. Red. Cz. Robotycki i W. Babik. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2005. Omówienie, „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej” 2005, nr 3, s. 58.

(4)

WY (s. 37), porządkujące wszystkie jednostki chorobowe dotyczące scho- rzeń głowy. Obok terminów hasłowych, po przecinku, podano kursywą ich synonimy, np. UROK, podziw, przyrok (s. 32, 115). W nawiasach kwa- dratowych umieszczono objaśnienia, np. MORZYSKO [silne bóle brzucha, zapalenie kiszek, łączone też z zapaleniem wyrostka robaczkowego] (s. 73), określenia pomocnicze, np. ROBAKI [robaczyca] (s. 29) lub terminy szcze- gółowe, np. ROBACTWO WE WŁOSACH [wszy, pchły] (s. 117). W wykazie nazw roślin wprowadzono na oznaczenie relacji odpowiedniości odsyłacz

„zob.”, np. BABKA zob. babka zwyczajna (s. 121), a na oznaczenie relacji kojarzeniowych odsyłacz „zob. też”, np. JEŻYNA zob. też BORÓWKA CZARNA (s. 125/126). Z założenia ta część wydawnictwa ma pełnić w syste- mie funkcję pomocniczą w stosunku do słownika słów kluczowych.

Jak już sygnalizowałem, z wcześniej opracowanego gniazdowego wykazu terminów wygenerowano słownik języka słów kluczowych. Stanowi on jeden z elementów sztucznego języka słów kluczowych dla etnologii. Ma być lingwistycznym narzędziem służącym do opisu i wyszukiwania zgromadzonych we wspomnianym Instytucie materiałów etnograficznych.

Przyjęto alfabetyczny układ słów kluczowych. Są nimi przede wszystkim rzeczowniki, lecz pojawiają się również przymiotniki. Przymiotniki uznano za słowa kluczowe wtedy, gdy nie istnieją odpowiadające im rzeczowniki lub dane wyrażenie jest bardzo użyteczne w procesach wyszukiwawczych, np. ZMIAŻDŻONY (s. 159). Słowa kluczowe wyróżniono dużymi literami.

Terminy niebędące słowami kluczowymi podano małymi literami. „Dziw- na”, jak na tego typu jednostki leksykalne, postać niektórych słów kluczowych uwarunkowana jest specyfiką terminologii reprezentowanej dziedziny, np. ODDAWANIE MOCZU DO WYDRĄŻONEJ MARCHWI (s. 147). Jest to rodzaj frazy kluczowej. Wielu słowom kluczowym towarzyszą uzupełnie- nia i dopowiedzenia pełniące różne funkcje. Specyfika tego typu dookreśleń wynika przede wszystkim z „ludowego” źródła terminologii etnologicznej.

Umieszczone w nawiasach okrągłych wyrażenia stanowią integralną część słowa kluczowego i wraz z nim powinny znaleźć się w charakterystykach wyszukiwawczych, np. DRGAWKI (objaw) (s. 140). Niektórym słowom kluczowym towarzyszą umieszczone w nawiasach kwadratowych definicje i wyjaśnienia precyzujące zakres ich znaczenia, np. KRZYŻE [część ciała] (s.

144) i/lub łączliwości, np. ZAPALENIE WÓDKI [pijaństwo] (s. 158), okreś- lenia współczesne, np. PRZESILENIE [podźwignięcie] (s. 151), dookreślenia informujące o zawartości klasy, np. ŚCINANIE SIERPEM [gest symboliczny]

(s. 154). Terminy o tym samym zakresie połączono jednokierunkowym odsy- łaczem „zob.”, kierującym do jednostki leksykalnej przyjętej w budowanym języku – np. chybnięcie zob. PRZEŁAMANIE (s. 139) (dotyczy to również po- spolitych nazw chorób, np. ból zob. KOŁTUN [s. 138]) – lub, gdy wyrażenie ludowe było nazwą różnych chorób, do różnych jednostek leksykalnych – np. tłuczenie zob. KONWULSJE, PADACZKA (s. 155). Odsyłacz ten jest wykład- nikiem zastosowanej w budowanym języku tzw. preferencji leksykalnej.

(5)

Omawiany język jest przykładem podwójnej prezentacji systemu leksykalnego języka słów kluczowych. Doskonale ilustruje to następujący dłuższy fragment układu gniazdowego terminów wybranych kategorii kultury⁶.

(…). . BÓL GARDŁA, bolączka, dyfteria, zapalenie, żaba . . . ETIOLOGIA

. . . . CZAR

. . . . NADMIERNY KRZYK . . . . PRZEZIĘBIENIE . . . . UROK

. . . . ZARAŻENIE

. . . . ZŁE UŁOŻENIE SIĘ DO SNU . . . OBJAWY

. . . . BÓL

. . . . BÓL DRAPIĄCY . . . . PIECZENIE

. . . LEKI I SPOSOBY LECZENIA

. . . . CHUCHANIE DO ŚWIŃSKIEGO KORYTA . . . . CHUCHANIE W KOMIN

. . . . DOTYKANIE GRZEBIENIEM [bolących miejsc]

. . . . INHALACJE

. . . PARA Z GOTOWANYCH ZIEMNIAKÓW

. . . PARA Z GOTOWANYCH ZIEMNIAKÓW Z SOLĄ . . . . JEDZENIE

. . . BAZIE Z PALMY WIELKANOCNEJ . . . JABŁKA ŚWIĘCONE NA ŚW. BŁAŻEJA . . . SÓL ŚWIĘCONA

. . . . OGRZEWANIE PŁOMIENIEM GROMNICY . . . . OKADZANIE

. . . DYM Z PALONEGO ŚWIĘCONEGO OPŁATKA . . . DYM Z PALONYCH KONOPI

. . . DYM Z PALONYCH WIANKÓW Z BOŻEGO CIAŁA . . . DYM PŁOMIENIA GROMNICY

. . . . OKŁADY

. . . BŁAŻEJKA [świeczka]

. . . BURAKI ĆWIKŁOWE Z SOLĄ I OCTEM . . . CEBULA TŁUCZONA

. . . GORĄCE OTRĘBY . . . GORĄCE ZIEMNIAKI . . . GORĄCY OWIES . . . GORĄCY POPIÓŁ

6 Układ gniazdowy terminów i słownik słów kluczowych wybranych kategorii kultury. Medycyna ludowa, red. C. Robotycki, W. Babik, Kraków 2005, s. 57–62.

(6)

. . . JABŁKA ŚWIĘCONE NA ŚW. BŁAŻEJA . . . JASKÓŁCZE GNIAZDO

. . . KAŁ

. . . MĄKA ŻYTNIA Z MIODEM

. . . OWOCE WILCZEJ JAGODY PARZONE W MLEKU . . . OWOCE WILCZEJ JAGODY PARZONE W WODZIE . . . PARZONA KISZONA KAPUSTA

. . . PARZONA POKRZYWA

. . . ROZPARZONE SIEMIĘ LNIANE . . . WIANEK Z ROZCHODNIKA . . . . PICIE

. . . CIEPŁE MLEKO Z TŁUSZCZEM, SADŁEM . . . GORĄCE MLEKO Z CZOSNKIEM

. . . JAJKO SUROWE . . . MIÓD

. . . NAPAR Z KWIATU CZARNEGO BZU . . . NAPAR ZE ŚLAZU/MALWY

. . . ODWAR Z BAGNA

. . . ODWAR Z ŁAJNA PSIEGO . . . OLEJ

. . . ROZTOPIONE MASŁO

. . . SOK Z BURAKA ĆWIKŁOWEGO Z MIODEM . . . SYROP Z CEBULI

. . . SYROP Z MŁODYCH PĘDÓW SOSNY . . . WODA Z CUKREM

. . . WODA Z PODBIAŁEM

. . . WÓDKA Z MASŁEM I CUKREM . . . . PŁUKANIE

. . . HUBA Z KWAŚNYM MLEKIEM I MĄKĄ ŻYTNIĄ . . . JASKÓŁCZE ZIELE GOTOWANE W MLEKU . . . KWAS BORNY [kwas borowy]

. . . MAŚĆ Z ROZCHODNIKA [rozpuszczona w wodzie]

. . . NAPAR Z RUMIANKU . . . NAPAR Z SZAŁWII

. . . ODWAR Z KWIATU DZIEWANNY . . . ODWAR Z KWIATU LIPY

. . . ODWAR Z LIŚCI CZERNICY . . . ODWAR Z SZAŁWII

. . . ROZTWÓR SOLI

. . . SOK Z BURAKA ĆWIKŁOWEGO . . . WODA Z SOLĄ

. . . WODA Z ŁAJNEM PSIM . . . WODA Z OCTEM

. . . . PRZEWIĄZYWANIE, OBWIĄZYWANIE . . . CZERWONA NIĆ

. . . ONUCA

(7)

. . . POŃCZOCHA

. . . SZNUREK Z CZARNEGO JEDWABIU . . . . PRZYSTAWIANIE PIJAWEK

. . . . SMAROWANIE, NACIERANIE . . . CEBULA SIEKANA

. . . CZOSNEK SIEKANY . . . MLEKO

. . . ROSA . . . ŚMIETANA

. . . TŁUSZCZ, SADŁO KURZE . . . TŁUSZCZ, SADŁO SOWIE . . . TŁUSZCZ, SADŁO ZAJĘCZE

. . . . SPLUWANIE DO ŚWIŃSKIEGO KORYTA . . . . ZAMAWIANIE

. . . . ZAŻEGNYWANIE

. . . . ŻUCIE ŻYWICY Z SOSNY . . . CZAS LECZENIA

. . . MIEJSCE LECZENIA . . . OSOBA LECZĄCA

. . CHRYPKA, ból gardła, chrypa . . . ETIOLOGIA

. . . . PALENIE PAPIEROSÓW . . . . PRZEPICIE WÓDKĄ . . . . PRZEZIĘBIENIE . . . . ZAŚPIEWANIE [śpiew]

. . . OBJAWY

. . . LEKI I SPOSOBY LECZENIA . . . . JEDZENIE

. . . JABŁKA ŚWIĘCONE NA ŚW. BŁAŻEJA . . . JABŁKA Z WIGILII BOŻEGO NARODZENIA . . . . PRZEWIĄZYWANIE, OBWIĄZYWANIE SZYI . . . . OKŁADY

. . . CIEPŁE OTRĘBY . . . GORĄCY PIASEK . . . ROZGRZANA CEGŁA

. . . SZMATKA MOCZONA W GORĄCEJ WODZIE . . . . PICIE

. . . JAJKO SUROWE

. . . MLEKO CIEPŁE Z CZOSNKIEM . . . MLEKO CIEPŁE Z MIODEM

. . . MLEKO CIEPŁE Z TŁUSZCZEM, SADŁEM . . . MLEKO GORĄCE

(8)

. . . MIÓD

. . . NAPAR Z KWIATU ŚLAZU/MALWY . . . ODWAR Z KORZENIA PAPROTNIKA . . . ODWAR Z KWIATU BZU

. . . ODWAR Z KWIATU LIPY

. . . ODWAR Z LIŚCI CEBULI ROSNĄCEJ W DONICZCE . . . ODWAR Z RUMIANKU

. . . SPIRYTUS Z HERBATĄ

. . . SPIRYTUS Z PIEPRZEM CZARNYM . . . SPIRYTUS Z TŁUSZCZEM, SADŁEM . . . . POCIERANIE

. . . CIEPŁA SZMATA . . . ONUCA

. . . . SMAROWANIE, NACIERANIE . . . DENATURAT

. . . SPIRYTUS

. . . . STAWIANIE BANIEK . . . . ZAŻEGNYWANIE . . . CZAS LECZENIA . . . MIEJSCE LECZENIA . . . OSOBA LECZĄCA

. . KASZEL, dychawica, krzipota, kucanie . . . ETIOLOGIA

. . . . CZAR . . . . KATAR

. . . . PRZEZIĘBIENIE . . . OBJAWY

. . . RODZAJE

. . . . KASZEL MOKRY . . . . KASZEL SUCHY

. . . LEKI I SPOSOBY LECZENIA . . . . JEDZENIE

. . . BAZIE Z PALMY WIELKANOCNEJ . . . CEBULA

. . . CZOSNEK . . . PŁUCA CIELĘCE . . . . MOCZENIE NÓG . . . OCET

. . . ODWAR Z BRUKWI . . . ROZTWÓR SOLI . . . . OKŁADY

(9)

. . . CIEPŁE OTRĘBY

. . . SŁONINA Z PIEPRZEM CZARNYM

. . . ZMIĘDLONY LEN Z SUROWYM ŻÓŁTKIEM . . . . PICIE

. . . GORĄCE MLEKO

. . . GORĄCE MLEKO Z MASŁEM . . . KREW KOZY

. . . MIÓD . . . NAFTA

. . . ODWAR Z KORZENIA PRZESTĘPU . . . ODWAR Z KORZENIA ŚLAZU/MALWY . . . ODWAR Z KWIATU CZARNEGO BZU . . . ODWAR Z KWIATU I LIŚCI PODBIAŁU . . . ODWAR Z KWIATU DZIEWANNY . . . ODWAR Z KWIATU LIPY

. . . ODWAR Z RUMIANKU Z MASŁEM . . . ODWAR Z SZAŁWII

. . . ROSÓŁ Z KURY . . . ROSÓŁ ZE SROKI

. . . SOK Z OWOCÓW KALINY . . . SOK Z OWOCÓW MALINY . . . SPIRYTUS

. . . SYROP Z CEBULI

. . . SYROP Z MŁODYCH PĘDÓW SOSNY . . . . SMAROWANIE, NACIERANIE

. . . CZOSNEK . . . DENATURAT

. . . PŁYNNA WAZELINA . . . SMALEC BORSUCZY . . . SMALEC PSI

. . . SOK Z BOŻEGO DRZEWKA . . . SPIRYTUS

. . . TERPENTYNA

. . . TŁUSZCZ, SADŁO BORSUCZE . . . TŁUSZCZ, SADŁO PSIE

. . . TŁUSZCZ, SADŁO ŚWIŃSKIE . . . WÓDKA Z TŁUSZCZEM, SADŁEM . . . . STAWIANIE BANIEK

. . . . WDYCHANIE DYMU Z PALONEJ ŁODYGI ŚLAZU/MALWY . . . CZAS LECZENIA

. . . MIEJSCE LECZENIA . . . OSOBA LECZĄCA (...)

(10)

Przytoczony „układ hierarchiczny” ujawnia strukturę paradygmatyczną języka, która różni się od relacji paradygmatycznych w języku naturalnym (terminologii), zachodzących między równokształtnymi ze słowami kluczowymi terminami języka naturalnego. Oto fragment leksyki omawiane- go języka słów kluczowych⁷.

(…)BÓL (objaw)

BÓL BRZUCHA (objaw)

ból brzucha zob. NIEŻYT KISZEK BÓL DŁUGOTRWAŁY

BÓL DOTKLIWY BÓL DRAPIĄCY BÓL GARDŁA (objaw)

ból gardła zob. CHRYPKA, SZKARLATYNA BÓL GŁOWY

BÓL GŁUCHY BÓL GNIECĄCY BÓL GRYZĄCY BÓL KŁUJĄCY BÓL KOŚCI BÓL KURCZOWY BÓL LEKKI BÓL NAGŁY

BÓL NARZĄDÓW RODNYCH ból oczu zob. ZAPALENIE OCZU BÓL OSTRY

BÓL PRZENIKLIWY BÓL RZNĄCY BÓL SERCA BÓL SILNY BÓL STAWÓW BÓL TĘPY BÓL USZU BÓL W BOKU BÓL W PIERSIACH BÓL ZĘBÓW ból zob. KOŁTUN BÓL ŻYŁ

(…) KASZEL

KASZEL MOKRY

7 Ibidem, s. 138, 142.

(11)

KASZEL SUCHY

kasztan zob. KASZTANOWIEC KASZTANOWIEC

KATAR

KATAR NOSA

katar żołądka zob. NIEŻYT ŻOŁĄDKA katarakta zob. BŁONA NA OKU, ŁUSZCZKA KAWAŁKI PNIA DO RĄBANIA MIĘSA KAŻDY CZŁOWIEK

KĄCIKI UST KĄPIEL

KĄPIEL W JEZIORZE KĄPIEL W RZECE KĄPIEL W STAWIE KĄPIEL Z KOTEM KĄPIEL Z PSEM (…)

3. NOWATORSTWO PRZYJĘTYCH ROZWIĄZAŃ

Projektując nowy język, oparto się na założeniu, że system dokumentacyjny jest odmianą systemu faktografi cznego. Nowym rozwiązaniem zastosowa- nym w omawianym języku jest niewątpliwie podwójna prezentacja jego systemu leksykalnego. Ten sposób prezentacji języka słów kluczowych dostar- cza znacznie więcej informacji o jego strukturze semantycznej niż dotychczas stosowane rozwiązania⁸. Wykorzystano go po raz pierwszy w języku słów kluczowych etnologii i antropologii kulturowej⁹. W procesie indeksowania pozwala on wspomagać się istniejącym systemem terminologicznym danej dyscypliny.

W słowniku słów kluczowych – jak można zauważyć – między terminami wprowadza się mniej relacji znaczeniowych. Na ogół nie tworzy się struktur hierarchicznych terminów, poprzestając na wyszczególnieniu terminów i ich synonimów.

W omawianych słownikach można dostrzec wyraźne dążenie do rozsze- rzenia zakresu i repertuaru niespecyfikowanych relacji paradygmatycznych,

8 W. Babik, Knowledge Organization for the System of Indexing and Retrieval of Information on the Folk Culture of the Polish Carpathian Region [w:] Knowledge Organization in the 21^st Century: Between Historical Patterns and Future Prospects. Proceedings of the Thirteenth International ISKO Conference 19–22 May 2014 Kraków, Poland, ed. by W. Babik, Würzburg 2014, s. 445–452.

9 W. Babik, Multi-cultural problems in knowledge organization and dissemination for information indexing and retrieval [w:] Nuevas perspectivas para la diffusion y organizacion del conocimiento.

Actas del IX Congress ISKO-Espana, Valencia 11–13 Marzo 2009, T. 1., ed. Romero, Nuria Lloret, Valencia 2009, s. 73–84.

(12)

co wynika przede wszystkim z szerszego niż dotychczas uwzględnienia relacji asocjacyjnych. Warto też zauważyć, że w językach słów kluczowych, opartych na jednojęzycznych słownikach, brakuje słowników słów kluczowych charakteryzujących się całkowicie jawnym sposobem przejścia z języ- ka naturalnego na język słów kluczowych (i odwrotnie). Ten sposób przej- ścia występuje w słownikach o słownictwie sztucznym, a w przypadku języków słów kluczowych – w słownikach dwu- i wielojęzycznych, co na- leżałoby wziąć pod uwagę, budując dla etnologii i antropologii kulturowej wielojęzyczne słowniki słów kluczowych.

4. UŻYTECZNOŚĆ ORAZ MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA UKŁADÓW…

Słowniki słów kluczowych o strukturze gniazdowej są bliskie internetowym ontologiom, będącym elementem tzw. semantycznego Webu. Ontologie stanowią rodzaj rozbudowanej sieci semantycznej reprezentującej pojęcio- wą strukturę wiedzy zawartej w zasobach Internetu. W węzłach tej sieci są umieszczane różnojęzyczne wyrażenia (nazwy i terminy). Węzły są wiąza- ne za pomocą odpowiednich relacji w grupy kategorialne i gniazda seman- tyczne. W ten sposób słowa kluczowe stają się lingwistycznym narzędziem filtrowania informacji bez udziału człowieka.

W zaprezentowanych słownikach języka słów kluczowych dla etnologii z założenia jest prezentowana struktura paradygmatyczna tego języka. Zna- czenie słów kluczowych rozumiane jest jako relacja wewnątrzsystemowa danego języka słów kluczowych, zachodząca pomiędzy jednostkami tego systemu językowego, choć w części bazująca na kompetencji jego użyt- kowników w zakresie języka naturalnego. Dlatego przy korzystaniu z tych słowników trzeba posługiwać się nie tylko informacją o znaczeniu, wynika- jącą z kompetencji językowej użytkownika konkretnego języka etnicznego (naturalnego), ponieważ ta jest systemowo modyfikowana. Języki tego typu odwołują się przede wszystkim do wiedzy językowej i pozajęzykowej oraz kompetencji użytkownika w zakresie danego języka słów kluczowych, któ- rego leksykę reprezentują, co stanowi ważny element ich tożsamości.

Zbudowane słowniki są słownikami nieklasycznych języków słów kluczowych. Charakteryzują się jawnym przejściem z języka naturalnego na język słów kluczowych, gdyż explicite występują w nich wyrażenia języka naturalnego w funkcji metainformacyjnej, powiązane ze słowami kluczowymi relacją odpowiedniości wyszukiwawczej, co jest charakterystyczne dla tej odmiany języków słów kluczowych.

Słowniki słów kluczowych, zawierające słowa kluczowe i/lub frazy kluczowe, stanowią zamknięty katalog w celu uniknięcia niekorzystnych dla procesów indeksacyjnych i wyszukiwawczych wariantyzacji i synonimizacji

(13)

słów kluczowych. Jest to wykaz wszystkich słów kluczowych danego języka.

Tym samym katalog taki stanowi wykaz słownictwa kontrolowanego uży- wanego w języku słów kluczowych i zarazem system terminologiczny etnologii i antropologii kulturowej.

PODSUMOWANIE

Same słowa kluczowe to nie wszystko. Trzeba jeszcze wziąć pod uwagę ich rolę w procesie indeksowania dokumentów oraz zasady poprawnego ich funkcjonowania w systemie wyszukiwania informacji, które określa prag- matyka danego języka, zarówno ogólna, jak i szczegółowa¹⁰.

Badania i prace projektowe uświadomiły badaczom i zarazem projektan- tom języka dla budowanego systemu, jakie problemy trzeba rozwiązać, aby stworzyć odpowiednie narzędzie wyszukiwawcze dla dziedziny opartej na wielu różnych i często niespójnych teoriach. Poza tym unaoczniły fakt, że jest to język tworzony nie tylko dla systemu dokumentacyjnego, lecz jed- nocześnie dla systemu faktografi cznego, co dodatkowo komplikowało prace projektowe. Zarówno system informacyjno-wyszukiwawczy, jak i język tworzony dla tego systemu mają więc charakter hybrydowy¹¹. Z punktu widzenia obecnych tendencji zwiększania stopnia wykorzystania systemów terminologicznych w procesach wyszukiwania informacji¹² oraz postmoder- nistycznego burzenia istniejących, choć często klarownych, granic, w tym przypadku między poszczególnymi typami języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych, przyjęte podejście w budowie języka dla systemu etnologii i antropologii kulturowej można uznać nie tylko za nowatorskie, lecz także za prekursorskie.

10 W. Babik, Słowa kluczowe, Kraków 2010, s. 167.

11 W. Babik, O zjawisku hybrydyzacji we współczesnych językach informacyjno-wyszukiwawczych [w:] Informacja i język. Księga pamiątkowa poświęcona Profesorowi Eugeniuszowi Ściborowi (1929–

2003), red. W. Babik, D. Pietruch-Reizes, Katowice 2013, s. 95–107.

12 M. Hauer, Zur Bedeutung normierter Terminologien in Zeiten moderner Sprach- und Information-Retrieval-Technologien, „ABI Technik” 2013, Heft 1, s. 2–6.