Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
O projekcie
Wydawca: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich
Aleje Jerozolimskie 65/79, 00-697 Warszawa
Tel.: 22 237 00 00 | Fax: 22 237 00 99 | e-mail: sekretariat@crzl.gov.pl | www.crzl.gov.pl
ISBN 978-83-7951-301-7 (seria) 978-83-7951-304-8 (3) Publikacja bezpłatna No w a P raca S ocjalna
3
Katar zyna Głąbick a Praca socjalna z uchodź
cami, emig ran tami w śr odo wisku lok aln ym
3
Praca socjalna
z uchodźcami,
emigrantami
w środowisku
lokalnym
Katarzyna Głąbicka
Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich jest realizatorem projektu systemowego pt.: „Szkolenia e-learningowe z
no-watorskich metod pracy socjalnej i publikacja specjalistycznej literatury z zakresu polityki społecznej i pracy socjalnej”,
który jest realizowany w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej POKL, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Celem ogólnym projektu jest przybliżenie oraz poszerzenie wiedzy wśród pracowników instytucji pomocy i integracji społecznej z nowatorskich metod i technik pracy socjalnej.
Projekt zakłada opracowanie oraz przetłumaczenie specjalistycznej literatury dotyczącej pomocy i integracji społecznej, w tym w szczególności nowatorskich technik i metod pracy socjalnej, jak również przygotowanie oraz realizację szkolenia e-learningowego z nowatorskich metod i technik pracy socjalnej z osobami korzysta-jącymi ze świadczeń pomocy społecznej.
Projekt skierowany jest do pracowników Instytucji Pomocy i Integracji Społecznej do których należą w szcze-gólności: regionalne ośrodki polityki społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki pomocy społecz-nej, domy pomocy społeczspołecz-nej, placówki specjalistycznego poradnictwa w tym rodzinnego, ośrodki wsparcia, ośrodki interwencji kryzysowej, centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej.
Założeniem projektu było wydanie serii publikacji - literatury specjalistycznej z zakresu polityki społecznej i pra-cy socjalnej, w tym nowatorskich metod i technik prapra-cy socjalnej.
Centrum RZL wyraża nadzieję, że lektura 20 publikacji książkowych oraz 10 dotychczas niewydanych w Polsce tłumaczeń angielskojęzycznych zagranicznych publikacji książkowych spotka się z dużym zainteresowaniem pracowników socjalnych. Możliwość wykorzystania w codziennej pracy wiedzy merytorycznej o różnorodnej tematyce, a także umiejętności organizacyjnych prezentowanych w wydanej serii publikacji przyczyni się do podniesienia jakości działań w bezpośrednim kontakcie i pracy z klientami, a tym samym korzystnie wpłynie na podniesienie jakości funkcjonowania Instytucji Pomocy i Integracji Społecznej a tym samym na postrzeganie w społeczeństwie zarówno samych Instytucji, jak i ich pracowników.
Katarzyna Głąbicka
Praca socjalna
z uchodźcami,
emigrantami
w środowisku
lokalnym
Warszawa 2014Korekta językowa:
Barbara Jaworska
Wydawca:
Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Aleje Jerozolimskie 65/79, 00-697 Warszawa Tel.: 22 237 00 00
Fax: 22 237 00 99
e-mail: sekretariat@crzl.gov.pl www.crzl.gov.pl
Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL:
WYG International Sp. z o.o. ISBN 978-83-7951-301-7 (seria) 978-83-7951-304-8 (3) Skład: AgrafKa Sp. z o.o. Publikacja bezpłatna Nakład: 3000 egzemplarzy
Słowo wstępne
Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i spe-cjalistów z zakresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem ni-niejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncepcji i metod prowadzenia pracy socjalnej. Chodziło o przybliżenie nie tylko rozwiązań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach, ale także i takich, które już zdążyły „okrzepnąć” i były poddawane wie-lostronnym ocenom, choć w naszym kraju wiele z nich wciąż pozostaje nieznanymi lub niedocenianymi. Część publikacji dotyczy nowych rozwiązań, co prawda już funkcjonu-jących w naszych realiach, jednak często realizowanych jedynie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szerszego upowszechniania, adoptowania i testowania w pol-skich warunkach. Przykładem może tu być chociażby tworzenie sieci franszyzy społecznej czy asystentury dostępnej w różnych sferach życia osób z niepełnosprawnością.
Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach pomocy społecznej i realizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracow-nicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostarczyć im wiedzy, która może zaowocować nowymi przedsięwzięciami, podejmowanymi przez nich w spo-łecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodo-wą, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z zakresu pomocy społecznej, nie zawsze jednak wyposażając ich w odpowiednie i niezbędne do ich realizacji instrumenty. Najważniejszym zadaniem pracowników socjalnych jest wsparcie słabszych grup społecz-nych w pokonywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nie-poradności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek – adresat przedsięwzięć podejmowanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego postawy (paternalistycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kontekstu sytuacyjne-go, często wiele zależy. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiele ról - być co-achem, doradcą, brokerem, pośrednikiem, mediatorem, negocjatorem bądź inicjatorem aktywności lokalnej. Aby unikać zrutynizowanego działania i jednocześnie zwiększać kom-petencje zawodowe pracowników socjalnych potrzebna jest szeroka wiedza w zakresie
tego w zasady współpracy, które można i należy wypracowywać lokalnie, także z repre-zentantami innych instytucji.
W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, beneficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu do ży-cia w rodzinie i społeczeństwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowie-dzialności za własny los, pokonywania lęków związanych z podejmowaniem nowych zobo-wiązań, wskazywać drogi wyjścia z sytuacji kryzysowych? Która z ról, w danym czasie, będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym przypadku? Ufamy, że na te i wiele innych pytań, pracownicy znajdą odpowiedzi w przekazanych im publikacjach.
W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwagę na efek-tywność i racjonalność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środ-ków finansowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali potrzeb, wymusza szukanie i podejmowanie prób implementowania na grunt społeczny rozwiązań wcześniej kojarzo-nych głównie z biznesem, pochodzących z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego wymaga się umiejętności menadżerskich, jego zadaniem jest „zarządzanie przypadkiem”, „generowanie zmiany”. Wymaga się od niego znajomości instrumentów nowego zarzą-dzania publicznego oraz rozumienia uwarunkowań decydujących o skuteczności ich stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw publiczno – prywatnych.
Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych akto-rów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, naukowców i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać „na rzecz” osób i grupy, czy „wobec” jakichś problemów, lecz „ z” osobami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem dla samych siebie i swoich środowisk.
Przedstawiana Państwu „Nowa Praca Socjalna” ma szansę stać się źródłem inspiracji dla przedstawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy społecznej.
Zachęcam do lektury.
dr hab. Olga Kowalczyk prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Od Rady Redakcyjnej
Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako „Nowa Praca Socjalna” wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się z trzydziestu publikacji – dwudziestu przygotowanych przez wybitnych polskich eksper-tów i praktyków, zajmujących się zagadnieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka angielskiego i ukazują aktualny dyskurs międzynarodowy w omawianej problematyce.
Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szczególnie w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce no-wych metod i instrumentów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktualnych zagadnień instytucjonalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracow-nika socjalnego i środowiskowego.
Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejący w Polsce dorobek intelektualny, za-równo naukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości płynące z naszych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które spraw-dziły się w krajach o rozwiniętych systemach zabezpieczenia społecznego. Aby właściwie ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w róż-nych modelach polityki społecznej.
Wybór publikacji do druku miał charakter otwartego konkursu, do którego przystę-powali eksperci z różnych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki społecznej. Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytu-cji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie i cel pracy, strukturę książki oraz jej metodologię z bibliografią. Ważnym aspektem wybo-ru opracowań do publikacji była ich innowacyjność i nowatorskie podejście, chociaż nie oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest także istniejąca tradycja i dorobek, który
także docenialiśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co konieczne w przyszło-ści. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istnie-jący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod.
Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależnych ekspertów – specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze konkursowej – są to wybitni specjaliści z obszarów: nauki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowi-sku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co środowi- skut-kowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach Rada Redakcyjna odrzuciła.
Wydaje się, że istotną wartością całej serii jest to, że z jednej strony ukazuje ona teoretycz-ne i praktyczteoretycz-ne wątki pracy socjalteoretycz-nej z konkretnym typem klienta lub społecznością lokal-ną; a z drugiej, że prezentuje szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami jak przedsiębiorczość społeczna, nowe zarządzanie publiczne i governance czy wreszcie ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie międzynarodowych do-świadczeń w realizacji pracy socjalnej jest dodatkowym „ładunkiem” intelektualnym, który poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych welfare states.
Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy społecznej, w tym pracowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania się z treścią rekomendowanych przez nas i opublikowanych publikacji. Mamy nadzieję, że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które przydadzą się Państwu w życiu zawodowym.
Życzymy miłej lektury!
dr hab. Mirosław Grewiński prof. WSP Przewodniczący Rady Redakcyjnej
Rada Redakcyjna
dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP - Przewodniczący Rady Redakcyjnej - Wyższa
Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie
dr Ewa Flaszyńska - Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy mgr Hanna Gumińska - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy
Rodzinie w Słupsku
dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ - Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet
Łódzki
mgr Barbara Kamińska-Skowronek - Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej
w Tyszowcach
prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko - Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej w Lublinie
mgr Danuta Koczkodaj - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy
Rodzinie w Słupsku
mgr Krzysztof Kratofil - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy
Społecznej w Tarnowskich Górach
dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ - Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet
Łódzki
dr Anna Zasada-Chorab - Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka Warszawa
oddział Katowice i Kolegium Pracowników Służb Społecznych Czeladź
Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich:
dr Adam Krzyżanowski - Kierownik Projektu mgr Andrzej Bogdański - Sekretarz Projektu Dominika Szeląg - Ekspert ds. e-learningu
Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.:
mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz - Kierownik Projektu dr Monika Miedzik - Ekspert merytoryczny dr Jarosław Pichla - Ekspert merytoryczny
Katarzyna Głąbicka – Absolwentka Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW,
doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce - polityki społecz-nej, profesor Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego w Radomiu. Wykładowca polskiej i europejskiej polityki społecznej. Autorka 270 publikacji naukowych z obszaru polityki migracyjnej, polityki rynku pracy, polityki społecznej Unii Europejskiej, europejskiej polityki regionalnej i funduszy strukturalnych, ekonomii społecznej, krajowej i lokalnej po-lityki społecznej oraz 32 książek m.in Europejska przestrzeń socjalna (Warszawa 2002), Rynek pracy w jednoczącej się Europie (Warszawa 2005), Ekonomia społeczna. Podmioty i instrumenty (Warszawa 2009), Prekursorzy socjalnego wymiaru Europy (Radom 2010), Europejski model socjalny (2012).
Recenzenci publikacji:
dr hab. Anna Michalska, prof. UAM – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dr hab. Marek Leszczyński, prof. UJK – Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach dr Małgorzata Potoczna – Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego
Spis treści
Słowo wstępne . . . 5 Od Rady Redakcyjnej . . . 7 Rada Redakcyjna . . . 9 Nota o Autorze . . . .10 Wstęp . . . .131. Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce . . . .17
1.1. Wprowadzenie do problematyki migracyjnej . . . .17
1.2. Skutki migracji . . . .20
1.3. Integracja społeczna cudzoziemców . . . .23
1.4. Charakterystyka procesów migracyjnych . . . .29
1.5. Kategorie cudzoziemców w Polsce . . . .35
Podsumowanie . . . .45
2. Prawa socjalne uchodźców i emigrantów . . . .49
2.1. Ustawodawstwo międzynarodowe . . . .49
2.2. Ustawodawstwo UE. . . .52
2.3. Ustawodawstwo polskie . . . .59
2.4. Fundusze wspierające uchodźców . . . .70
Podsumowanie . . . .74
3. Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej . . . .77
3.1. Podmioty międzynarodowe . . . .78
3.2. Podmioty krajowe . . . .81
3.3. Podmioty pozarządowe . . . 102
Podsumowanie . . . 105
4. Pomoc socjalna dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy . . . 107
4.1. Ośrodki dla cudzoziemców . . . 107
5. Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce . . . 125
5.1. Świadczenia pieniężne . . . 126
5.2. Pomoc dla osób niepełnoletnich posiadających status uchodźcy albo ochronę uzupełniającą . . . 129
5.3. Pomoc społeczna dla osób, które uzyskały zgodę na pobyt tolerowany . . . 130
5.4. Świadczenia rodzinne . . . 130
5.5. Świadczenia pomocy społecznej w liczbach . . . 134
Podsumowanie . . . 145
6. Indywidualne Programy Integracyjne jako forma pracy z uchodźcami i cudzoziemcami posiadającymi ochronę uzupełniającą . . . 149
6.1. Założenia Indywidualnego Programu Integracyjnego . . . 149
6.2. Realizacja IPI w liczbach . . . 160
6.3. Postępy cudzoziemca w procesie integracji . . . 164
6.4. Rola pracownika socjalnego podczas realizacji IPI . . . 166
6.5. Skuteczność IPI . . . 167
Podsumowanie . . . 171
7. Praca socjalna z uchodźcami i emigrantami w środowisku lokalnym . . . 175
7.1. Metody i formy pracy socjalnej z uchodźcami i emigrantami . . . 175
7.2. Edukacja cudzoziemców i uznawanie ich kwalifikacji zawodowych . . . 179
7.3. Kwestie mieszkaniowe cudzoziemców . . . 181
7.4. Zatrudnienie i aktywizacja zawodowa cudzoziemców . . . 183
7.5. Praca środowiskowa . . . 186
7.6. Aktywna praca socjalna. . . 191
Podsumowanie . . . 193
Zakończenie . . . 195
Wstęp
Głównym tematem opracowania jest diagnoza kwestii emigracji i uchodźstwa w Polsce oraz przysługujące prawa socjalne uchodźcom i emigrantom w naszym kraju, ze gólnym podkreśleniem przyznawanej i udzielanej pomocy społecznej. W kwestiach szcze-gółowych została dokonana diagnoza potrzeb uchodźców i emigrantów w naszym kra-ju, przeanalizowane kompetencje i obszar współpracy instytucji udzielających pomocy uchodźcom i emigrantom, metody i formy pracy socjalnej z uchodźcami i emigrantami w środowisku lokalnym.
Praca socjalna ma na celu wdrożenie rozwiązań społecznych, jak i pomoc indywidualną, która umożliwia przywrócenie rodzinom ich naturalnej zdolności do samodzielnego
za-spokajania swoich potrzeb1. Pracownicy socjalni angażują się w pomoc osobom,
rodzi-nom, organizacjom, grupom i nawet całym społecznościom. Praca socjalna jest zawodem, którego główną zasadą jest szerzenie sprawiedliwości społecznej, prowadzącej do pod-niesienia jakości życia, przez osiągnięcie pełnego potencjału każdego, każdej grupy i każ-dej społeczności w przekroju demograficznym czy kulturowym społeczeństwa.
Celem pracy jest uświadomienie pracownikom socjalnym skali i problemów występu-jących w społeczności uchodźców i emigrantów w naszym kraju oraz trudności, jakie mają miejsce podczas integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w RP status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą.
Praca składa się z siedmiu powiązanych ze sobą rozdziałów wychodząc od prezentacji ogólnych, a na treściach szczegółowych kończąc.
Pierwsze trzy rozdziały mają charakter informacyjny nt. kwestii migracji w Polsce oraz uregulowań prawych i roli instytucji administracji publicznej w organizowaniu pomocy uchodźcom i emigrantom w naszym kraju.
Pierwszy wprowadzający rozdział poświęcony jest prezentacji kwestii migracji i jej cech charakterystycznych we współczesnej Polsce oraz czynników ją wywołujących. Zawiera on opis diagnozy potrzeb i problemów doświadczanych przez uchodźców i emigrantów.
Zostały w nim opisane główne trendy migracyjne w świecie, skala i zasięg uchodźstwa oraz statystyka tej kwestii dla naszego kraju. Opisano główne skutki tego zjawiska z per-spektywy krajów przyjmujących i migrantów oraz złożone kwestie integracji społecznej tej grupy społecznej w nowym środowisku zamieszkania.
Rozdział 2 jest poświęcony prezentacji podstawowych praw socjalnych uchodźców i emi-grantów w ustawodawstwie międzynarodowym, wspólnotowym i polskim. Warto przy-pomnieć, że akty prawa międzynarodowego, które Polska ratyfikowała mają pierwszeń-stwo w interpretowaniu i stosowaniu przed ustawodawstwem krajowym.
Rozdział 3 zawiera analizę roli, zadań i kompetencji poszczególnych szczebli administracji rządowej i samorządowej, która rozwiązuje i reguluje kwestie migracji. W tym celu zostały opisane zadania podmiotów działających w obszarze problematyki migracyjnej.
Treść zawarta w rozdziałach 2 i 3 powinna pomóc pracownikom socjalnym skutecznie posługiwać się przepisami prawa w realizacji zadań z tego zakresu oraz udzielania pomocy przez właściwe instytucje państwowe, samorządowe i organizacje pozarządowe.
Druga część pracy ma charakter typowo praktyczny i zawiera opis przykładów i informacji dotyczących dotychczasowego doświadczenia z realizowanej pracy socjalnej z uchodźca-mi i euchodźca-migrantauchodźca-mi w środowisku lokalnym.
Rozdział 4 zawiera opis przysługującej pomocy socjalnej, którą otrzymują cudzoziemcy ubiegający się o nadanie statusu przebywający albo w ośrodku dla cudzoziemców, albo w strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców lub areszcie.
Rozdział 5 poświęcony jest diagnozie przysługującym oraz przyznawanym od 2004 r. świadczeniom pomocy społecznej różnym kategoriom cudzoziemców w Polsce.
W rozdziale 6 zostało poddane weryfikacji dotychczasowe funkcjonowanie Indywidualnych Programów Integracyjnych stanowiących podstawową formę pracy socjalnej z uchodźca-mi i cudzoziemcauchodźca-mi posiadającyuchodźca-mi ochronę uzupełniającą.
Treść rozdziału 7 zawiera przykłady i propozycje pracy socjalnej z uchodźcami i emigranta-mi w środowisku lokalnym. Zostały tu scharakteryzowane obszary udzielanej pomocy in-tegracyjnej (zamieszkanie, edukacja, ochrona zdrowia, zatrudnienie) oraz analiza różnych form udzielanego wsparcia.
W zakończeniu pracy została dokonana reasumpcja opisanej w pracy analizy i oceny udzielanych form wsparcia oraz zapotrzebowania na świadczenia z pomocy społecznej dla uprawnionych do nich cudzoziemców.
Pracę zamyka słowniczek wybranych terminów, które się często pojawiają w publikacji. Na końcu każdego rozdziału zamieszczono krótkie podsumowanie omówionej proble-matyki, pytania kontrolne, które wskazują najistotniejsze zagadnienia poruszane w danym rozdziale oraz stanowią repetytorium przerobionego materiału.
W niniejszej publikacji zrezygnowano z tradycyjnego zamieszczenia bibliografii na końcu książki, ze względu na wymóg wydawniczy umieszczenia po każdym rozdziale listy książek i innych materiałów źródłowych, do których warto sięgnąć w celu poszerzenia wiedzy na tematy w nim poruszane.
Publikacja ta powinna stanowić niezbędny poradnik dla pracowników socjalnych dotyczą-cy możliwości rozwiązania problemów socjalnych oraz wspieranie w uzyskiwaniu pomo-cy społecznej przez uchodźców i emigrantów na terytorium RP. Czytelnipomo-cy książki znajdą w niej niezbędne informacje i wskazówki dotyczące rozwiązywania spraw życiowych tej grupy beneficjentów pomocy społecznej, dzięki prezentacji praw socjalnych oraz dostęp-nych form pomocy zagwarantowadostęp-nych przez polskie prawo w formie ustawy o pomocy społecznej.
W miejscu tym chciałabym podziękować za poświęcony czas i ukierunkowanie na za-gadnienia dotyczące pracy socjalnej z cudzoziemcami w środowisku lokalnym p. Urszuli Molendzie z Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Radomiu oraz za udzielone wsparcie p. Ludwidze Selidze z Urzędu Miejskiego w Radomiu.
Szczególne słowa podziękowania kieruję do recenzujących niniejszą publikację, albowiem dzięki ich wnikliwej analizie otrzymałam cenne uwagi i wskazówki, które pozwoliły wyeli-minować niefortunne sformułowania oraz nieścisłości i nadać jej ostateczny kształt.
współczesnej Polsce
1.1. Wprowadzenie do problematyki migracyjnej
Jedną ze znamiennych cech rozwoju społeczeństw była i jest ruchliwość przestrzenna, występująca w makro- i mikroskali. Współcześnie emigrację określa się jako: „ruch
wędrów-kowy ludności związany ze zmianą miejsca zamieszkania, także zbiorowość ludzi objętą tym ruchem”2 lub jako „wyjazdy ludności z kraju za granicę na stałe oraz te z wyjazdów czasowych,
które pod wpływem późniejszych decyzji, podjętych w nowym miejscu pobytu, zmieniają się w definitywną emigrację”3.
W rozumieniu większości demografów, zajmujących się problematyką ruchów wędrów-kowych - za migrację uważa się złożony proces przemieszczeń przestrzennych ludności.
Podobnie zdefiniowane jest to pojęcie w Wielojęzycznym słowniku demograficznym4:
„Migracją lub ruchem migracyjnym w ścisłym znaczeniu nazywamy całokształt przesunięć
prowadzących do zmiany miejsca zamieszkania osób, które przenoszą się z miejsca pochodzenia lub miejsca wyjazdu do miejsca przeznaczenia lub miejsca przyjazdu”.
Wg encyklopedii ONZ5 międzynarodowy termin migracje oznacza ruchliwość przestrzenną
mieszkańców kraju lub regionu spowodowaną kataklizmami żywiołowymi, wojnami, gwał-townymi przemianami społecznymi lub naturalnymi przenosinami z miast do miast, ze wsi do wsi, ze wsi do miast i z miast na wieś, a także w celach zarobkowych z kraju do kraju.
Formy migracji
Główne formy migracji to:
Î emigracja – wyjazd z kraju obywateli za granicę i osiedlenie się w innym państwie,
Î imigracja - przyjazd do danego kraju i osiedlenie się w nim obywateli państw obcych,
Î reemigracja - powrót do ojczyzny emigrantów,
2 Encyklopedia PWN, Warszawa 1984, s.714.
3 T.Stpiczyński, Polacy w świecie, GUS, Warszawa 1992. 4 Wielojęzyczny słownik demograficzny, PWE, Warszawa 1966. 5 E.J.Osmańczyk, Encyklopedia ONZ, Warszawa 1986.
Î repatriacja - powrót do ojczyzny osób przebywających przymusowo dłuższy czas
poza granicami swego kraju, powrót emigrantów do kraju pochodzenia z przywró-ceniem praw obywatelstwa,
Î readmisja - przekazanie danemu krajowi cudzoziemców, którzy przybyli z jego
terytorium,
Î pobyt tolerowany - to forma ochrony, dzięki której cudzoziemiec, któremu odmówiono
nadania statusu uchodźcy, może legalnie przebywać na terytorium obcego państwa.
Kategorie migrantów
Z migracjami wiążą się następujące osoby:
Î cudzoziemiec - osoba, która nie posiada obywatelstwa państwa, na terytorium
któ-rego przebywa6,
Î bezpaństwowiec – osoba nieposiadająca obywatelstwa żadnego państwa,
Î uchodźca - osoba, która nie może lub nie chce powrócić do swojego kraju
pocho-dzenia lub stałego pobytu z przyczyny uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowości, członkostwa w pewnych grupach
społecz-nych lub wyznawaspołecz-nych poglądów polityczspołecz-nych7,
Î azylant - oznacza osobę, której udzielono przez państwo drugie schronienia, ze
względu na fakt, że dany cudzoziemiec był ścigany lub prześladowany we własnym kraju za działalność polityczną,
Î uchodźca mandatoryjny – to cudzoziemiec uznany za uchodźcę przez Wysokiego
Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców, zgodnie z jego mandatem wynikającym z Konwencji Genewskiej oraz Statutu Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców zatwierdzonym rezolucją Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych 428 (V) z dnia 14 grudnia 1950 roku.
Cechy migracji
Migracja posiada również swoiste cechy procesów społecznych8. Po pierwsze, jest ona
zazwyczaj zjawiskiem masowym, to znaczy, że uczestniczą w niej znaczące liczebnie zbio-rowości ludzkie o różnym stopniu integracji wewnętrznej.
Po drugie, migracje stanowią w dużym stopniu wyraz niezadowolenia oraz protestu wo-bec panującego ładu społeczno-gospodarczego stwarzającego warunki - w tym również przymus - do emigracji.
Po trzecie, jednostki i zbiorowości biorące udział w migracji podejmują przede wszystkim próby zmiany wywołujących ich protest niekorzystnej sytuacji, co prowadzi do kumulacji zachowań i w rezultacie do procesów społecznych mających wpływ na gospodarkę.
6 W art.3 ustawy o cudzoziemcach.
7 Konwencja o statusie uchodźców, UNHCR, Genewa 1951.
Zarówno w przeszłości, jak i obecnie jednym z istotnych motywów decyzji migracyjnych ludności jest dążenie migranta do poprawy sytuacji materialnej swojej lub rodziny, uzna-nej za niezadowalającą w konfrontacji z wyobrażeniami o możliwości jej poprawy w
przy-padku wyjazdu za granicę9.
Jest to charakterystyczne dla wszystkich form i kierunków migracji. Szczególnie silnie ujawnia się to w odniesieniu do migracji zagranicznych, którym w pewnym okresie przy-pisywano nawet miano „wędrówek za chlebem”, a sam proces migracyjny określano jako
migrację zarobkową10.
Czynniki migracyjne
Tabela 1. Czynniki generujące procesy migracyjne
Rodzaje czynników Czynniki wypychające Pushfactors Czynniki przyciągające Pullfactors Czynnik prawny
Liberalne regulacje paszportowe i przepisy dotyczące zakupu dewiz
Brak wymagań wizowych, liberalne przepisy imigra-cyjne, w tym dotyczące łączenia rodzin, regulacje określające status oraz uprawnienia socjalne uchodźców politycznych i robotników – migrantów, łatwość uzyskania azylu i pozwolenia na pracę Czynnik
ekonomicz-ny
Wysoki poziom bezrobocia, brak możliwości zatrudnienia w swoim zawodzie, zła sytuacja mieszkaniowa, złe zaopatrzenie sklepów w to-wary konsumpcyjne, wymienialność i duża siła nabywcza zachodnich walut itp.
stopień rozbudowy instytucji „państwa dobrobytu” (welfarestate), niska stopa bezrobocia, możliwość zatrudnienia, zapotrzebowanie na cudzoziemską siłę roboczą. Wysokie tempo wzrostu gospodarczego czy inwestycje determinujące popyt na siłę roboczą. Czynnik
społeczno--polityczny
Dyskryminowanie mniejszości narodowych, zbrojne konflikty etniczne, ograniczanie podstawowych praw człowieka, rozczaro-wania i frustracje związane z kształtowaniem się nowego ustroju, niebezpieczeństwo autorytarnej dyktatury, zamachu stanu lub wojny domowej.
Życzliwy stosunek społeczeństwa, opinii publicznej i partii politycznych do cudzoziemców i mniejszości etnicznych, zdolności absorpcyjne cudzych kultur.
Czynnik demogra-ficzny
wysoki przyrost naturalny, przeludnienie wsi, nadwyżki młodych ludzi w wieku produkcyjnym.
Niski lub ujemny przyrost naturalny powodujący niedostateczną podaż własnej siły roboczej Czynnik
historyczny
Brak skupisk narodowościowych w danym państwie, instytucji kulturalnych, oświatowych i religijnych danej grupy imigrantów.
Istnienie starych centrów wychodźstwa (np. Polacy we Francji) bądź też dużych liczebnie ośrodków nowszej emigracji (np. Jugosłowianie w Niemczech) sprzyja przybywaniu imigrantów reprezentujących te same narodowości oraz znacznie ułatwia ich asymilację w nowych środowiskach.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: G.Chorążykiewicz, Współczesne procesy migracyjne, [w:] Studia i Materiały IPiSS, z.6, Warszawa 1992.
9 G.Chorążykiewicz, Współczesne procesy migracyjne, [w:] Studia i Materiały IPiSS, z.6, Warszawa 1992.
10 A.Kujawska-Misiąg, M.Latuch, Motywacje zagranicznych migracji ludności polskiej, [w:] Sprawy Międzynarodowe, 1988 nr 1.
Na decyzję o wyjeździe wywierają wpływ zarówno obiektywne warunki rozwoju panujące w ojczyźnie emigrantów, jak i istniejące w krajach imigracyjnych. Na tej podstawie sformu-łowano teorię, według której przyczyną emigracji są czynniki wypychające i przyciągające (push-pull factors). Do pierwszej grupy zalicza się m.in. bezrobocie lub niepełne zatrudnie-nie i brak możliwości utrzymania rodziny.
Chodzi tu zatem o przyczyny skłaniające do wyjazdów lub ułatwiające decyzję emigra-cyjną, czyli tzw. Push factors (czynniki „wypychające”). W drugiej grupie czynników wymie-niane są możliwości otrzymania pracy, wysokiego wynagrodzenia w kraju imigracji oraz
szanse uzyskania lub poprawy kwalifikacji zawodowych11. Czynniki te mogą skłaniać ludzi
do przyjazdu i osiedlenia się w nowych ojczyznach, inaczej mówiąc są to tzw. Pull factors (czynniki „przyciągające”).
1.2. Skutki migracji
Następstwa migracji muszą być rozpatrywane z punktu widzenia krajów imigracyjnych i emigracyjnych.
Dla tych pierwszych zatrudnienie obcych pracowników oznacza zwiększenie rozmiarów zatrudnienia w sytuacji wyczerpania własnego potencjału siły roboczej, wysoką elastycz-ność zatrudniania obcych robotników. Nowi, młodzi, wykwalifikowani przybysze to szan-sa rozwojowa. Jednak te pozytywne z punktu widzenia gospodarki krajów imigracyjnych skutki ekonomiczne pracy obcokrajowców powodują negatywne następstwa społeczne:
nasilenie się napięć i konfliktów pomiędzy ludnością miejscową a obcymi robotnikami12.
Stają się oni dodatkowymi konkurentami na rynku pracy, na rynku mieszkaniowym, w ko-rzystaniu z różnych form opieki społecznej. Ponadto w wielu krajach pojawiają się proble-my związane ze społeczną i kulturową adaptacją imigrantów. Rodzą się napięcia na tle reli-gijnym, kłopotliwe okazują się bariery językowe i sposób myślenia w nowym kraju. Reakcją
na te trudności bywa ksenofobia, nacjonalizm, a nawet szowinizm13.
Natomiast w krajach emigracyjnych panuje przekonanie, że emigracja złagodzi bezrobo-cie, zmniejszy nacisk rosnącej populacji na rynek pracy, a tym samym przyczyni się do rozładowania napięć społecznych. Przekazy pieniężne z zagranicy i przywożone oszczęd-ności powinny zapewnić osobom pozostającym w kraju wzrost standardu życiowego, a państwu - poprawić bilans płatniczy. Istnieje pogląd, że inwestycje finansowe, pocho-dzące z oszczędności emigrantów, przyczynią się do wzrostu gospodarczego danego kra-ju. Istotne znaczenie dla wsparcia rozwoju powinny mieć uzyskane za granicą wysokie
kwalifikacje zawodowe robotników14. Jednak z drugiej strony jest to strata przez kraj
ro-11 Tamże.
12 J.Rymarczyk, Migracje siły roboczej do krajów EWG i jej konsekwencje społeczno-gospodarcze, Poznań 1986, s. 11. 13 W.Anioł, Współczesne ruchy migracyjne, [w:] Polityka Społeczna nr 8 z 1991 r., s. 38.
dzinny ludzi młodych i w pełni sił twórczych, posiadających często wysokie kwalifikacje i silną motywację do pracy, w wieku najbardziej wydajnym. Jest to strata dla kraju, w któ-rym się wychowali i zdobyli wykształcenie, natomiast „zysk” dla kraju imigracyjnego. Skutki międzynarodowych migracji są wielostronne; dotyczą zmniejszenia się bezrobocia i gęstości zaludnienia, głównie w skupiskach miejskich krajów rozwijających się. Powodują one jednak ubytek fachowych, najwyżej kwalifikowanych pracowników (niezbędnych dla gospodarki kraju pochodzenia oraz jego społecznego rozwoju), zniekształcają strukturę wieku na obszarach wiejskich. Z drugiej strony przekazywanie zarobków przynosi lokalnej gospodarce pożyteczny i oczekiwany kapitał inwestycyjny, który jest w stanie skutecznie stymulować rozwój gospodarczy. Trudność polega na spowodowaniu takiego strumienia emigracji, który harmonizowałby z potrzebami rozwojowymi kraju pochodzenia, oraz któ-ry odpowiadałby zapotrzebowaniu na siłę roboczą oraz zdolnościom jej wchłaniania przez kraje przyjmujące. Kraje te rekrutują i zatrudniają cudzoziemską siłę roboczą z powodów głównie natury gospodarczej. Czasem dochodzą również do głosu czynniki demograficz-ne takich krajów zza oceanu, jak np. Australia, Kanada, Argentyna.
Adaptacja migrantów
Najbardziej odczuwanym skutkiem imigracji przez kraje przyjmujące jest problem adaptacji imigrantów. Wielkim zadaniem wobec nowych przybyszów jest dysponowanie na ich rzecz infrastrukturą: mieszkaniami, opieką zdrowotną, świadczeniami socjalnymi i akcją edukacyjną. W wielu przypadkach struktury te nie odpowiadają miejscowym normom, przez co integracja imigrujących pracowników (i ich rodzin) oraz uchodźców napotyka na bariery. Narastają napię-cia społeczne, które z kolei wywołują wrogie reakcje społeczeństwa wobec cudzoziemców. We wspólnym życiu miejscowej ludności i imigrantów narastają konflikty.
Postawy cudzoziemców po przyjeździe do nowego kraju mogą być pozytywne (aktywny, samodzielny, otwarty), jak i negatywne (bierny, niesamodzielny, roszczeniowy czy nawet agresywny). Są to często ludzie nastawieni do życia pesymistycznie, niezdecydowani i bez pomysłu na swoją przyszłość. Mogą mieć również zaburzenia psychiczne, na przykład „sparaliżowanie poczuciem samotności po owdowieniu”. Wpływ na różnego rodzaju prob-lemy natury psychicznej uchodźców mają doświadczenia życiowe i sytuacje, występujące w kraju pochodzenia. Innym powodem dziwnego zachowania migrantów może być szok kulturowy. Mogą się one objawiać na przykład biernością, apatią czy agresją, ale także mogą przybierać formę poczucia samotności oraz braku pewności odnośnie przyszłości i dezorganizacją życia codziennego – uzależnione jest to od konkretnej fazy szoku
kul-turowego15. Nie można zapominać, że ponad 40% cudzoziemców przyjeżdża do Polski
z krajów ogarniętych wojną.
15 A.Chrzanowska, W.Klaus, Integracja i pomoc społeczna wobec uchodźców w Polsce, Wyd. SIP, Warszawa, Analizy, Raporty, Ekspertyzy nr 8/2007, s. 43.
Należy również pamiętać, że w większości przypadków są to ludzie, którzy pochodzą z zu-pełnie innego kręgu kulturowego, a na dodatek mają za sobą koszmarne przejścia. żeby się usamodzielnić, ludzie ci muszą niejako nauczyć się żyć od nowa. To jest kwestia ba-riery językowej, kulturowej, odmienności religijnej, przyzwyczajenia do innego porządku społeczno-prawnego, czy też, często doświadczenie długoletniego bezprawia i przemocy.
Postawy migrantów
Cudzoziemcy to osoby, które często doświadczyły cierpienia lub uszczerbku na zdrowiu zarów-no fizycznym, jak i psychicznym. Są one bardziej narażone na proces marginalizacji w państwie przyjmującym, stąd potrzeba wsparcia tej grupy migrantów poprzez działania integracyjne. Osoby starające się o nadanie statusu uchodźcy to jedna z najciężej doświadczonych grup społecznych. A w niej są tacy, którzy mają za sobą szczególnie dramatyczne przeżycia: osierocone dzieci, osoby niepełnosprawne czy ofiary przemocy.
Tacy ludzie nie są w stanie samodzielnie zadbać o swój dobrobyt, a procedury uchodź-cze nierzadko ignorują ich szuchodź-czególne potrzeby i nie dają możliwości zapewnienia im in-dywidualnej i adekwatnej opieki psychologicznej. Z tego powodu często nie są w stanie udzielić władzom wyczerpujących informacji na temat przyczyn ucieczki ze swojego kraju pochodzenia. To może dodatkowo im utrudnić otrzymanie statusu uchodźcy.
Dzieci są najbardziej narażone i wymagają największej uwagi ze względu na zależność ich przetrwania od dorosłych, podatność na urazy fizyczne i psychiczne oraz ich potrze-by rozwojowe, które muszą zostać spełnione w celu zapewnienia prawidłowego wzrostu i rozwoju. Odarte z ochrony swoich domów, stojące przed trudami długich podróży, po-tencjalnymi nadużyciami ze strony różnych służb i urzędów, jak i molestowaniem seksu-alnym kobiety-uchodźcy są kolejną szczególnie narażoną grupą. Często wyłączone z pro-cesu podejmowania decyzji dotyczących ich własnego życia, domu i rodziny, nie mogą zagwarantować sobie respektowania ich praw.
Specjalne potrzeby w zakresie ochrony mają również osoby starsze, osoby niepełnospraw-ne, jak i osoby zakażone wirusem HIV lub chore na AIDS. Często są one prześladowaniepełnospraw-ne, dyskryminowane i nie mogą żyć godnie, ponieważ ich prawa człowieka nie są w pełni przestrzegane.
Warto także zauważyć, że wyniki badań porównujące sytuację uchodźców, repatriantów i migrantów ekonomicznych wskazują, że uchodźcy są, pomimo udzielanej im pomocy,
najbardziej zmarginalizowaną grupą migrantów16. Jest to ważne tym bardziej, że badania
wskazują na stosunkowo wysoki potencjał adaptacyjny uchodźców przybywających do
Polski17.
Migranci przymusowi i ekonomiczni różnią się od siebie nie tylko przyczyną, która stała się powodem opuszczenia swojego kraju, lecz także sposobem migracji czy przysługujący-mi uprawnieniaprzysługujący-mi w państwie przyjmującym. W przypadku przysługujący-migrantów ekonoprzysługujący-micznych państwo przyjmujące zezwala na pobyt na swoim terytorium, jednak w przeważających przypadkach bada równocześnie czy taki cudzoziemiec będzie mógł żyć w kraju przyjmu-jącym bez pomocy z jego strony. Migranci przymusowi natomiast w przypadku objęcia ich ochroną międzynarodową mają zagwarantowaną pomoc (w tym pomoc społeczną) ze strony władz państwa przyjmującego, dodatkowo są oni objęci podstawową opieką w trakcie ubiegania się o statusu uchodźcy. Wynika to z umów międzynarodowych i prze-pisów prawa europejskiego.
W państwach Unii Europejskiej (UE) ochrona międzynarodowa oznacza nie tylko objęcie cudzoziemca statusem uchodźcy na podstawie Konwencji Genewskiej, lecz także cudzo-ziemca objętego ochroną uzupełniającą na podstawie prawa UE.
1.3. Integracja społeczna cudzoziemców
Integracja społeczna jest terminem używanym w socjologii i innych naukach społecznych oznaczającym w ogólności proces włączania (się) do zasadniczej części społeczeństwa różnorodnych, zwykle mniejszościowych grup społecznych jak np. mniejszości narodo-we, uchodźcy, emigranci i repatrianci itp., i w konsekwencji uzyskanie możliwości, praw
i usług dotychczas dostępnych tylko dla większości18. Jest to jednocześnie zjawisko pełne
sprzeczności, gdyż wymaga akceptacji obu stron, co nie jest sprawą oczywistą, gdyż może oznaczać konieczność wyrzeczenia się przez jedną lub obie strony pełni lub części swojej tożsamości rozumianej jako role społeczne, wartości, normy, zwyczaje, tradycja, prawo,
światopogląd, nawet język19.
Integracja społeczna polega na przeobrażeniu się luźnych grup społecznych w dużą zbio-rowość społeczną. Pierwotnie kontakty między członkami małych zbiorowości, takich jak plemiona, przerodziły się w stosunki i zależności społeczne, które w konsekwencji dopro-wadziły do powstania narodu.
Integracja socjalna jest najczęściej definiowana jako stan lub proces zachodzący w społe-czeństwie, polegający na tym, że jego poszczególne elementy przejawiają tendencje do
17 Tamże, s. 47.
18 Za: A.Jasiakiewicz, Pomoc integracyjna, [w;] Klaus W. (red.), Prawne uwarunkowania integracji uchodźców, Wyd. SIP, Warszawa 2008, s. 10.
19 Problematyka ta jest przedmiotem zainteresowania ONZ w ramach jej agendy - Biura Integracji Społecznej w Departamencie Spraw Gospodarczych i Społecznych (Department of Economic and Social Affairs).
scalania się w harmonijną i skoordynowaną, funkcjonalną całość. To także likwidowanie barier uniemożliwiających lub utrudniających nawiązywanie kontaktów pomiędzy jed-nostkami lub grupami społecznymi. Przejawem integracji socjalnej w społecznościach lokalnych jest zjawisko odzwierciedlenia istniejącego ładu społecznego, stabilność i
trwa-łość społeczeństwa lub grupy społecznej20.
Integracja społeczna to działania wspólnotowe na zasadach dialogu, wzajemności i rów-norzędności, których celem jest dążenie do społeczeństwa opartego na demokratycznym współuczestnictwie, rządach prawa i poszanowania różnorodności kulturowej, w którym obowiązują i są realizowane podstawowe prawa człowieka i obywatela oraz skutecznie
wspomaga się jednostki i grupy w realizacji ich celów życiowych”21.
Typy integracji
Typy integracji wg W.S.Landeckera przedstawiają się następująco22 :
Î kulturalna - związana z występowaniem różnych wzorów kulturowych, brakiem
konfliktów na tle różnic kulturowych,
Î normatywna - oznaczająca stopień zgodności uznawanych norm pomiędzy
po-szczególnymi członkami społeczeństwa, grupami itp.,
Î komunikacyjna - odnosząca się do jakości i częstotliwości kontaktów między
człon-kami społeczności,
Î funkcjonalna - opisywana jest przez głębokość i rodzaj aktywności w różnych
sfe-rach aktywności ludzkiej, przede wszystkim zaś w zakresie wymiany.
IIntegracja społeczna
Integracja społeczna to proces trudny i skomplikowany, gdyż wymaga funkcjonowania w zgodzie więcej niż jednej grupy społecznej, a które to grupy z założenia są podzielone przez występujące różnice kulturowe, społeczne i ekonomiczne. Ponadto proces ten wy-maga również zaakceptowania pewnych skonkretyzowanych warunków przez obie (...)
strony23.
Polityka integracyjna
Dla uchodźców pozostających w Polsce problemem w integracji jest przede wszyst-kim długa droga do względnej stabilizacji. Mają oni problem ze znalezieniem pracy oraz nie stać ich na mieszkanie. To jeszcze bardziej utrudnia im rozpoczęcie nowego życia. Również brak znajomości języka polskiego zawsze będzie ich dyskwalifikował.
20 K.Głąbicka, Europejski model socjalny, Wyd. PR, Radom 2012, s. 207.
21 R.Szarfenberg, Ubóstwo, marginalność i wykluczenie społeczne, [w:] Polityka społeczna pod red.G.Firlit-Fesnak, M.Szylko-Skoczny, wyd.PWN, Warszawa 2007, s.317.
22 W.S.Landecker, za: J.Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, Wyd. KUL, Lublin, 1993, s. 131-132. 23 Deklaracja i Program Działań Światowego Szczytu Społecznego, Kopenhaga 1995.
Z opublikowanego w zeszłym roku przez UNHCR raportu24 wynika, że prawie połowa
uchodźców w Polsce albo nie ma dachu nad głową, albo może zaraz go stracić. „Prawie całe pieniądze z pomocy społecznej przeznacza się na czynsz za wynajem. Zapewnienie kompleksowego systemu pomocy prawnej i socjalnej w tym psychologicznej wymaga rozwiązań systemowych oraz podejmowania inicjatyw, które będą tworzyły strukturę działającą długofalowo. Dostęp do pomocy prawnej oraz informacji o swych prawach i obowiązków należy do podstawowych praw jednostki, którego realizacja ma zasadnicze znaczenie dla ostatecznego rozstrzygnięcia co do statusu cudzoziemca poszukującego ochrony oraz standardów traktowania. Z drugiej strony proaktywne i pełne poradnictwo i pomoc socjalna, w tym psychologiczna, stanowi niezwykle ważny komponent dla po-lepszenia sytuacji tej grupy beneficjentów pomocy społecznej. Potrzeby cudzoziemców w zakresie dostępu do pomocy są przy tym szczególne z racji nieznajomości prawa, języ-ka, braku środków i ograniczenia swobody poruszania się. Dostęp lub brak pomocy praw-nej może zasadniczo wpłynąć na przebieg procedury uchodźczej, a pośrednio przesądzić nawet o życiu lub śmierci cudzoziemca (w razie jego deportacji). Trzeba również wypra-cować standardy pracy na rzecz osób szczególnej troski, takich jak ofiary handlu ludźmi, małoletni bez opieki, osoby poddane przemocy lub cierpiące traumę, niepełnosprawni. Należy pamiętać również o różnicach kulturowych- uchodźcy pochodzą z różnych regio-nów i grup społecznych. Posiadają oni różne systemy wartości i poglądy religijne.
Integracja jest procesem wielowymiarowym, który uzależniony jest z jednej strony od postaw i aktywności samych cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy, z dru-giej zaś od ich recepcji w przyjmującym społeczeństwie tak przez organy publiczne, jak i przez podmioty prywatne, w tym ogół społeczeństwa. Skuteczna integracja uzależniona jest przy tym od czynników natury społecznej, socjalnej, ekonomicznej, kulturowej oraz prawnej25.
Działania na rzecz integracji społecznej, obok wysiłków na rzecz poprawy sytuacji osób zagrożonych czy wykluczonych poprzez dostarczenie zasobów i poprawę insty-tucjonalnej dostępności pomocy społecznej, powinny mieć więc na celu również po-budzanie jednostek do aktywności i współdziałania. Zadaniem państwa i jego polityki integracyjnej jest w tym kontekście tworzenie warunków i przestrzeni dla uwolnienia
wolności działań obywatelskich i wzbudzania aktywności jednostek26. Ramy
porząd-ku instytucjonalnego, który ma sprzyjać osiągnięciu integracji, określono między in-nymi w dokumentach Deklaracji i Programu Działań Światowego Szczytu Społecznego
24 Raport Mid-Year Trends 2013, przygotowany przez Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, UNHCR, Warszawa, 20 grudnia 2013.
25 www.pomocprawna.org
w Kopenhadze (1995). Budowa społeczeństwa „dla wszystkich”, w którym każda
jed-nostka, ze swoimi prawami i obowiązkami, ma do odegrania czynną rolę; wspieranie budowy społeczeństw, które są stabilne, bezpieczne i sprawiedliwe, oparte na posza-nowaniu praw człowieka oraz zasad niedyskryminacji, tolerancji i szacunku dla róż-norodności, równości szans, solidarności, bezpieczeństwa i uczestnictwa wszystkich jednostek, włączając tych najbardziej pokrzywdzonych i słabych – to główny cel inte-gracji społecznej, określony w dokumencie kopenhaskim. Duży akcent w powyższej definicji położono na kwestie związane z podstawowymi zasadami i prawami, na któ-rych opierać ma się budowa społeczeństwa „dla wszystkich”.
W dniu 11 stycznia 2005 roku Komitet Europejski Rady Ministrów przyjął opracowany w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej dokument „Propozycje działań w kierunku
stwo-rzenia kompleksowej polityki integracji cudzoziemców w Polsce”.27 W opracowaniu tym
zde-finiowane zostały cztery aspekty polityki integracyjnej, w obszarze których podejmowane
są konkretne działania przy budowaniu tej polityki w Polsce28:
Aspekty integracji
Î aspekt polityczny, który dotyczy związków polityki integracyjnej z polityką
migra-cyjną, azylową, antydyskryminamigra-cyjną, zdrowotną, zatrudnienia, edukacyjną itd.;
Î aspekt prawny dotyczy wypracowania przepisów prawnych do realizacji polityki
integracyjnej. Niektóre przepisy w Polsce, które są elementem polityki integracyjnej, wymagają doprecyzowania lub poszerzenia, istnieje też potrzeba stworzenia nowych przepisów prawnych w tym obszarze;
Î aspekt instytucjonalny, który łączy się z określeniem instytucji odpowiedzialnych
za realizację działań integracyjnych wobec cudzoziemców. Dotyczy on także bada-nia potrzeb szkoleniowych i realizacji szkoleń, a także współpracy z organizacjami pozarządowymi;
Î aspekt merytoryczny dotyczy wiedzy o zjawisku integracji i procesach z nim
zwią-zanych. Działania podejmowane w tym zakresie łączyć się będą z określeniem ro-dzajów grup, do których kierowana będzie pomoc integracyjna oraz rodzajami tej pomocy, a także właściwym przygotowaniem kadr pracujących z cudzoziemcami w obszarze ich integracji.
Zakłada się, że realizacja praw człowieka, w tym społecznych, powinna gwarantować
do-stęp do zasobów i instytucji społecznych, uczestnictwo i integrację społeczną29.
Wychodząc od założeń dotyczących tworzenia podstaw prawnych, gwarantujących
27 Propozycje działań w kierunku stworzenia kompleksowej polityki integracji cudzoziemców w Polsce, MPiPS, Warszawa 2005.
28 Polska polityka integracji cudzoziemców – założenia i wytyczne, MPiPS, Warszawa 2013, s.3. 29 Wykluczenie i integracja społeczna w Polsce…, dz.cyt., s. 20.
zabezpieczenia praw człowieka wszystkich jednostek jako podstawy polityk publicznych i warunku integracji społecznej, uwzględniać należy w pierwszej kolejności działania zwią-zane z zabezpieczeniem praw i wprowadzeniem odpowiednich regulacji, w tym zwłasz-cza instrumentów antydyskryminacyjnych, gwarantujących realizację zasad związanych z poszanowaniem dla różnorodności i równością szans. Odpowiednie regulacje prawne są podstawowym instrumentem zabezpieczenia równości dostępu do ważnych wymiarów życia społecznego dla wszystkich jednostek. Gdy prawo nie chroni wystarczająco wszyst-kich jednostek, niemożliwe jest również podejmowanie jawszyst-kichkolwiek innych działań na rzecz integracji społecznej, w tym wspierających jednostki słabsze w realizacji ich praw. Drugim podstawowym warunkiem integracji społecznej jest zapewnienie uczestnictwa i włączania obywateli w procesy decyzyjne. Działania na rzecz uruchomienia kapitału spo-łecznego oraz wspieranie metod partycypacyjnych, które adresują problemy związane z rozpadem więzi społecznych, zanikaniem aktywności i dalej postępującą dezintegra-cją społeczną, to kolejny ważny komponent reakcji strategicznej związanej ze wspiera-niem integracji społecznej, podejmowanej na poziomie makrospołecznych oddziaływań. Uwolnienie wolności działań obywateli wymaga częstokroć –zwłaszcza w kontekście spe-cyfiki społeczeństw pokomunistycznych – bardziej aktywnych polityk państwa w zakresie kształtowania odpowiednich wzmocnień na poziomie mikro- i makrospołecznym, których celem ma być przede wszystkim poszerzanie przestrzeni i możliwości ludzkich wyborów oraz działań jednostek, w tym zwłaszcza pobudzanie jednostkowej przedsiębiorczości i aktywności społecznej. Kluczowym elementem tych działań jest zwłaszcza tworzenie odpowiednich warunków dla kształtowania kapitału społecznego w regionach i
wspólno-tach lokalnych, które są podstawowymi30.
Elementy integracji
Integracja zakłada zachowanie własnej kultury i równoczesne uznanie nowej kultury, nie powoduje przy tym skutków w zakresie psychologicznym czy identyczności kulturowej takich jak asymilacja. Ta ostatnia polega bowiem na odrzuceniu własnej kultury na rzecz włączenia się w kulturę mieszkańców kraju przyjmującego, co może między innymi pro-wadzić do osłabienia równowagi psychicznej jednostki. Można też przyjąć, że skuteczna integracja, czy też w przypadku pomocy społecznej - pomoc integracyjna, jest warunkiem koniecznym powodzenia ekonomicznego i społecznego wszystkich migrantów w no-wym kraju. Warto pamiętać, że integracja w zasadzie w większości przypadków nie może się odbywać i zakończyć powodzeniem bez żadnego wsparcia zewnętrznego. Wsparcia zewnętrznego rozumianego zarówno jako pomoc zinstytucjonalizowana, jak i jako podej-ście, otwartość czy sprzyjające warunki tworzone przez społeczności lokalne, mieszkań-ców danego państwa przyjmującego.
Z punktu widzenia systemu pomocy społecznej integracja cudzoziemców zakończona sukcesem ma umożliwić im samodzielne życie w społeczeństwie, a także potencjalnie prowadzi do obniżenia kosztów świadczeń skierowanych i koniecznych tym osobom
w późniejszym (pointegracyjnym) okresie31.
Eksperci oceniają, że nieskuteczna (dotychczasowa) integracja prowadzi do pozostawania w kręgu zainteresowania organów pomocy społecznej około 60% cudzoziemców
obję-tych ochroną międzynarodową i przebywających równocześnie na stałe w Polsce32.
Integrację rozumie się jako „pozytywny stosunek do kultury kraju pochodzenia z jedno-czesnym pozytywnym stosunkiem do kultury kraju uchodźstwa” w odróżnieniu od
asymi-lacji, separacji i marginalizacji33.
Obszary integracji
Wg polskiego ustawodawstwa postępy w procesie integracji ocenia się w następujących
obszarach34:
Î edukacji językowej (w tym zwłaszcza w zakresie stopnia przyswojenia
podstawowe-go zasobu słownictwa języka polskiepodstawowe-go umożliwiającepodstawowe-go komunikowanie się);
Î funkcjonowania zawodowego (w zakresie postępów w poszukiwaniu zatrudnienia
i innych form aktywności zawodowej umożliwiającej ekonomiczne usamodzielnienie się uchodźcy);
Î funkcjonowania społecznego (zwłaszcza w zakresie nawiązania kontaktu ze
śro-dowiskiem lokalnym oraz stopnia partycypacji w życiu społecznym, kulturalnym i publicznym).
Na tej podstawie można więc przypuszczać, że o skutecznej integracji można mówić, gdy uchodźca po pierwsze posługuje się językiem polskim, po drugie jest osobą eko-nomicznie samodzielną w związku z posiadanym zatrudnieniem i po trzecie nawiązał kontakt ze środowiskiem lokalnym oraz uczestniczy w życiu społecznym, kulturalnym i publicznym.
Wielu uchodźców ma niewielką nadzieję na powrót do domu. Dla nich jedynym rozwią-zaniem jest budowa nowego życia i domu w kraju azylu oraz integracja z lokalną społecz-nością. W procesie integracji uczestniczy wiele podmiotów, od ministerstw i gmin poprzez organizacje pozarządowe, pracodawców, związki zawodowe, szkoły, opiekę zdrowotną po system bankowy, właścicieli nieruchomości.
31 A.Chrzanowska, W.Klaus, Integracja i pomoc społeczna wobec uchodźców…, dz.cyt., s. 24. 32 Tamże, s. 26.
33 Tamże, s. 23.
34 Treść § 7 ust. 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 września 2005 r. w sprawie udzielenia pomocy uchodźcom (Dz.U. nr 21, poz.1668).
1.4. Charakterystyka procesów migracyjnych
Migracje w świecie
Od ponad 60 lat międzynarodowy ruch migracyjny znajduje się w centrum uwagi, tak po-szczególnych państw, jak i całego świata. Dotyczy to nie tylko krajów wysoko uprzemysło-wionych, w których imigranci znajdują przyjęcie, ale i wielu krajów trzeciego świata, skąd ci imigranci pochodzą. Wiele współdziałających ze sobą czynników sprawia, że międzyna-rodowe ruchy migracyjne stają się problemem o wciąż rosnącym znaczeniu. Przy tym nie należy przeoczyć faktu, że jej prawdziwą widownią są głównie same kraje „rozwijające się”. Podczas gdy na Zachodnią Europę i Amerykę Północną przypada 13-15 mln międzynaro-dowych emigrantów, to ich liczba w Afryce, na południe od Sahary, wynosi 35 mln, w Azji
i na Środkowym Wschodzie - 15 mln35.
Liczbę ludzi, którzy żyją poza krajem swojego urodzenia oceniano pod koniec roku 2011 na 80-100 mln. Liczba ta w ostatnich latach wzrosła, dlatego, że powstały nowe państwa, przede wszystkim w dawnej socjalistycznej części świata, a ruchy migracyjne - dotąd we-wnątrzkrajowe - stały się nagle międzynarodowymi.
Skala migracji w świecie
W swoim najnowszym raporcie UNHCR36poinformował, że w 2013 roku liczba osób
przymuso-wo wysiedlonych wzrosła na niespotykaną dotąd skalę. Główną przyczyną tego wzrostu są nowi uchodźcy i osoby wewnętrznie wysiedlone. W pierwszej połowie 2013 roku swoje domy musiało opuścić 5,9 mln osób. Dla porównania: w całym 2012 roku ta liczba wyniosła 7,6 mln. Największym „producentem” uchodźców była Syria. Liczba osób przymusowo wysiedlonych, które korzystają ze wsparcia UNHCR (ujętych w raporcie jako „People of Koncern”, tj. osoby objęte mandatem UNHCR) na koniec czerwca 2013r. wyniosła 38,7 mln. Była nie tylko wyższa o 3 mln od tej z końca 2012 roku. Była również najwyższa w historii UNHCR. W ujęciu globalnym liczba osób przymusowo wysied-lonych (42,5 mln) jest najwyższa od prawie dwudziestu lat. Na tę liczbę składają się osoby objęte mandatem UNHCR, wewnętrzni przesiedleńcy, którym pomagają rządy ich krajów pochodzenia, oraz palestyńscy uchodźcy, którzy są pod opieką UNRWA (Agencja Narodów Zjednoczonych dla Pomocy Uchodźcom Palestyńskim na Bliskim Wschodzie). Z raportu wynika, że w ciągu sześciu mie-sięcy liczba osób objętych mandatem UNHCR wzrosła z 10,5 mln do 11,1 mln. Najbardziej sympto-matyczną zmianą odnotowaną w raporcie jest liczba wewnętrznych przesiedleńców, która na ko-niec czerwca 2013 roku wyniosła 20,8 mln, przekraczając po raz pierwszy w historii UNHCR barierę 20 mln. Spośród czterech milionów osób, które w pierwszej połowie 2013 roku stały się wewnętrz-nymi przesiedleńcami, ponad połowa to Syryjczycy. Do przesiedleń na masową skalę dochodziło
35 K.Głąbicka, Globalna przestrzeń społeczna -jej funkcje dla polityki społecznej, [w:] S.Otok (red.), Transformacja proble-mów globalnych świata u progu XXI w., Wyd. WSP, Warszawa 2013, ss.15-42.
36 Raport Mid-Year Trends 2013, przygotowany przez Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, UNHCR, Warszawa, 20 grudnia 2013.
również w Demokratycznej Republice Konga, Pakistanie, Sudanie, Mjanmie (Birmie), Republice Środkowoafrykańskiej i Mali.
Pod koniec 2013 roku na świecie było ponad 45,2 mln osób, które z powodu wojen czy
prześladowań musiały opuścić swoje domy37.
1.4.1. Cechy migracji w Polsce
W Polsce w efekcie zmian politycznych, które nastąpiły w 1989roku obserwuje się nowe trendy migracyjne. Polska przyjęła m.in. zasadę swobodnego przepływu osób. W związku z tym zniesiono ograniczenia administracyjne, utrudniające lub uniemożliwiające oby-watelom polskim swobodne wyjazdy za granicę, a cudzoziemcom-przyjazd do Polski. Swoistym symbolem tych przemian było zniesienie w 1989 roku kart przekroczenia gra-nicy - dokumentu umożliwiającego administracji państwowej kontrolę nad wyjazdami, przyjazdami i okresem pobytu za granicą obywateli polskich oraz cudzoziemców w Polsce. Po 1990 roku uznano Polskę za kraj bezpieczny i zaprzestano uwzględniać wnioski azylo-we składane przez obywateli polskich za granicą. W 1991 roku Polska przyjęła Konazylo-wencję Genewską o statusie uchodźcy i tym samym na terytorium Polski mogą przybywać cudzo-ziemcy i występować z wnioskiem o nadanie statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej. W latach 90. XX wieku zaobserwowano nowe zjawisko, jakim jest nielegalna migracja do lub przez terytorium Polski. Zjawisko nielegalnego przekraczania granicy ma miejsce głównie na wschodniej granicy Polski, która jest jednocześnie zewnętrzną granicą UE. Nielegalna migracja występuje również na tych odcinkach, gdzie pewne grupy imigran-tów nie spełniają warunków legalności wjazdu. Przejawia się to w usiłowaniu wjazdu na terytorium Polski na podstawie fałszywych wiz, paszportów, nieważnych zaproszeń lub voucherów, lub też nielegalnego przekroczenia zielonej granicy.
Druga kwestia to zmiana po legalnym wjeździe do Polski deklarowanego celu podróży z turystycznego na rzecz migracji tranzytowej przez jej terytorium ku granicy zachodniej i dalszej nielegalnej migracji do państw Europy Zachodniej.
Nową formą są w Polsce migracje niepełne38. Jest to rodzaj masowych przemieszczeń
lud-ności między krajami, które posiadają trzy cechy: są to bardzo krótkie jednorazowe pobyty w kraju docelowym, wyjazdy te stanowią istotne źródło części dochodów gospodarstwa domowego oraz na ogół nie respektują reguł administracyjnych dotyczących cudzoziem-ców, stąd nie są ujęte w statystykach migracyjnych. W ostatnich latach napływa do Polski 3-5 mln rocznie cudzoziemców, którym można przypisać tę formę migracji. Najważniejszą liczebnie grupą cudzoziemców uczestniczących w tej formie i przybywających do Polski są Ukraińcy. Większość handlowała, ale również wykonywała różne prace najemne, nigdzie nie zarejestrowane.
37 Dane UNHCR dostępne na stronie:www.unhcr.org
38 M.Okólski, Imigranci. Przyczyny napływu, cechy demograficzno-społeczne, funkcjonowanie w społeczeństwie pol-skim, [w:] Prace Migracyjne nr 17/1998. s. IX.
Cudzoziemcy w Polsce
Wśród cudzoziemców napływających do Polski są turyści, biznesmeni, pracownicy za-graniczni, imigranci ekonomiczni, migranci tranzytowi, uciekinierzy wojenni, poszukiwa-cze azylu i uchodźcy, studenci i uczniowie, migranci niedobrowolni (migrujący z powo-du klęski żywiołowej, konfliktów zbrojnych, wojny, braku szans na poprawę warunków egzystencji).
W związku z tym problemy zagranicznych ruchów migracyjnych nabierają również w na-szym kraju nowego znaczenia i wymagają poszukiwania kompleksowych sposobów ich rozwiązywania.
Ogólna liczba cudzoziemców legalnie przebywających na terenie Polski nadal nie jest duża w porównaniu z liczbą ludności Polski. Zgodnie z danymi statystycznymi Urzędu do
spraw Cudzoziemców39 w 2012 roku wydano 3699 decyzji zezwalających na osiedlenie
się cudzoziemców, 34478 decyzji zezwalających na zamieszkanie na czas oznaczony oraz 861 decyzji przyznających status rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich. Według stanu na dzień 31 grudnia 2012 roku 111971 cudzoziemców posiadało ważne kar-ty pobytu (osoby objęte ochroną międzynarodową oraz pozostali cudzoziemcy). Z tego 47908 osób posiadało karty pobytu w związku z pozwoleniem na osiedlenie się, 54503 osoby posiadały karty pobytu w związku z pozwoleniem na zamieszkanie na czas ozna-czony, a 5722 osoby posiadały karty pobytu w związku z decyzją o przyznaniu statusu
rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich40.
Statystyka migrantów w Polsce
Tabela 2. Liczba cudzoziemców, którym wydano decyzję w sprawie zezwolenia na osied-lenie się w Polsce wg województw w latach 2010-2012
Organ wydający decyzję Liczba osób % ogółem
Wojewoda dolnośląski 953 8,9 Wojewoda kujawsko-pomorski 211 2,0 Wojewoda lubelski 857 8,0 Wojewoda lubuski 226 2,1 Wojewoda łódzki 446 4,1 Wojewoda małopolski 688 6,4 Wojewoda mazowiecki 4009 37,2 Wojewoda opolski 124 1,2 Wojewoda podkarpacki 522 4,8 Wojewoda podlaski 622 5,8 Wojewoda pomorski 347 3,2 Wojewoda śląski 570 5,3 Wojewoda świętokrzyski 165 1,5 39 www.udsc.gov.pl 40 Tamże.
Organ wydający decyzję Liczba osób % ogółem
Wojewoda warmińsko-mazurski 172 1,6
Wojewoda wielkopolski 437 4,1
Wojewoda zachodniopomorski 419 3,9
Ogółem 10 768 100
Źródło: Dane Urzędu ds. Cudzoziemców, Warszawa 2013
Tabela 3. Liczba cudzoziemców, którzy otrzymali zezwolenie na osiedlenie się w Polsce w latach 2010-2012 wg najliczniej reprezentowanych obywatelstw
Obywatelstwo Liczba osób % w ogółem
Ogółem 10 768 100%
Najliczniej reprezentowane obywatelstwa:
Ukraina 4885 45,4
Białoruś 1942 18,0
Rosja 586 5,4
Armenia 280 2,6
Nigeria 249 2,3
Razem wybrane obywatelstwa 7 942 73,6
Źródło: Dane Urzędu ds. Cudzoziemców, Warszawa 2013
Wykres 1. Liczba cudzoziemców, którzy otrzymali zezwolenie na osiedlenie się w Polsce w latach 2010-2012 wg najliczniej reprezentowanych obywatelstw
Źródło: Dane Urzędu ds. Cudzoziemców, Warszawa 2013
Wyniki spisu ludności i mieszkań z 2011 roku wykazały, że około 98,2% (37 820,7 tys.) sta-łych mieszkańców naszego kraju wskazało Polskę jako kraj swego urodzenia, niecałe 1,8% (674,9 tys.) urodziło się za granicą, a dla 0,04% ludności (16,2 tys.) – kraj urodzenia nie został ustalony. Większość z nich to osoby urodzone przed rokiem 1945 (czyli w ówczes-nych granicach Polski), bądź dzieci obywateli polskich urodzone stosunkowo niedawno za granicą. Zdecydowana większość urodzonych za granicą ma obywatelstwo polskie, tylko
UKRAINA 45% POZOSTAŁE 26% NIGERIA 2% BIAŁORUŚ 18% ROSJA 6% ARMENIA 3%
niespełna 7% (47 tys.) wśród tych osób to cudzoziemcy. Wyniki spisu 2011 roku wykaza-ły, że wśród stałych mieszkańców Polski ponad 99,8% (38445,6 tys. osób) to obywatele Rzeczypospolitej Polskiej, ponad 0,1% stanowią cudzoziemcy, tj. osoby bez polskiego oby-watelstwa (57,5 tys.). Ogólna liczba cudzoziemców przebywających w Polsce jest jednak większa, ponieważ imigranci przebywający w Polsce czasowo (stali mieszkańcy innych krajów) nie byli wliczani do ludności Polski faktycznie zamieszkałej. Część z nich – przeby-wający lub zamierzający przebywać w Polsce 12 miesięcy lub więcej – należy do ludności
rezydującej41.
1.4.2. Polityka wizowa RP
Obywatele wielu krajów spoza UE, którzy chcą wjechać do Polski, zobowiązani są do po-siadania wizy. Wiza poświadcza zgodę władz kraju na wjazd i pobyt konkretnej osoby na jego terytorium.
Cudzoziemcowi posiadającemu ważną wizę Straż Graniczna może odmówić wjazdu. Wiza może również zostać unieważniona lub cofnięta na granicy. Wizę uzyskuje się przed wy-jazdem w konsulacie polskim.
Istnieje kilka typów wiz42:
Î Tranzytowa wiza lotniskowa, oznaczona symbolem „A” (wiza lotniskowa) –
upraw-niająca do tranzytu przez międzynarodową strefę tranzytową jednego lub kilku lot-nisk państw obszaru Schengen.
Î Wiza Schengen, oznaczona symbolem „C” – wydawana cudzoziemcom, którzy
za-mierzają przebywać w Polsce lub państwach obszaru Schengen (w czasie jednego lub kilku wjazdów) do 90 dni w ciągu pół roku. Okres ten jest liczony od daty pierw-szego wjazdu.
Wiza ta jest wydawana także tym cudzoziemcom, którzy planują poruszać się po te-rytorium Schengen w celu tranzytu (pociągiem, samochodem).
Î Wiza krajowa, oznaczona symbolem „D” – uprawniająca do wjazdu i ciągłego
poby-tu w Polsce lub kilku pobytów następujących po sobie, trwających łącznie dłużej niż 3 miesiące. Okres ważności wizy krajowej nie może przekroczyć 1 roku. Okres pobytu na podstawie wizy krajowej ustala się odpowiednio do celu pobytu podanego przez cudzoziemca (jeśli cel podany przez cudzoziemca wskazuje, że będzie przebywał w Polsce krócej niż rok, okres pobytu do którego będzie uprawniony cudzoziemiec na podstawie wizy będzie krótszy).
• Jeśli cudzoziemiec chce pozostać w Polsce dłużej, musi po tym okresie ubiegać
się o nową wizę u polskiego konsula za granicą lub ubiegać się o kartę pobytu.
41 Polska polityka integracji cudzoziemców…, dz.cyt. s. 18. 42 www.msz.gov.pl
