Sponsoring reprezentacji piłkarskich : jakie produkty reklamowane są najczęściej?

(1)

NadzeyaKlepcha

UniwersytetJagielloński

SPONSORING REPREZENTACJI PIŁKARSKICH:JAKIE PRODUKTY

REKLAMOWANE SĄNAJCZĘŚCIEJ?

Wstęp

Sponsoringsportowyjest jedną znajszybciejrozwijającychsiębranżnaświecie.Po- twierdzajątoraportyIEG[2017]dotyczącewydatkówsponsorskich,wktórychprze- w i d u j e sięwnajbliższychlatachrocznywzrostglobalnychwydatkównasponsoring n a poziomieblisko4,5%.Wartościtezbliżonesądodotychczasowegorozwojurynku,który wlatach2015–2016urósłz60,1miliardado62,8miliardówdolarów–

azatemstopawzrostuwyniosłaponad4,5%

[http://www.sponsorship.com2018].Wynikatozdużegowpływusponsoringusport owegonazachowaniakonsumentów[Carteri in.2011].Szczególnieatrakcyjnymipo dmiotamidlategotypuprzedsięwzięćwy-

dają s i ę byćkrajowereprezentacjew p i ł c e n o ż n e j , n a j p o p u l a r n i e j s z e g o s p o r t u n a świecie,wodróżnieniuodzespołów klubowych docierającezeswoim przekazemdowszystkichkibicówwdanymkraju.

Specyfikąlokowaniasponsoraw sektorzesportowymj e s t faktnadawaniam u obraz uzdrowego,prosportowegoproduktu[Cortiiin.1997, Pettigrew2011].Jak j e d n a k zauważyliDrygasiin.

[2013] ,mec ha ni zm budowypozytywnychskojarzeńp r z e z sportwykorzystywan yjestprzezproducentówproduktówtypufastfood,al-

koholitytoń,cofałszywiekojarzyjezezdrowymtrybemżycia.Stantenjestjednakpowsz echnieakceptowanyprzezzarządzającychklubami,rozgrywkamiiobiektamisportowy mi,którychreklamodawcamisąproducenciproduktówpowszechnieuzna-

wanychzaniezdrowe.

Celemartykułujestustalenie,jakiegorodzajuproduktyreklamowanesąnajczę- ś c i e j przezreprezentacjenarodowewpiłcenożnej.Szczególnąuwagęzwrócononapr oduktyuznawanezawątpliweetycznie,doktórychzaliczasięhazard,alkoholinie-

zdrowążywność.Metodąbadawcząbyłaa n a l iz a treściwykorzystanad oz b ad a n i a str oninternetowych100federacjipiłkarskichpodkątemznajdującychsiętamrekla-

modawców.Następnieproduktytezostałysklasyfikowanedotrzechgłównychgrup

(2)

39

(3)

40 NadzeyaKlepcha

tematycznych:produktówzdrowych,produktówniezdrowychineutralnych.Wba- d a n i a c h szukanozróżnicowaniapopularnościposzczególnychkategoriisponsoró ww ujęciugeograficznym.Sprawdzonotakże,którereprezentacjewpiłcenożnejpo- s i a d a j ą najwięcejreklamowcówiczyliczbatajestzwiązanazpozycją sportową dru- żyny(mierzoną miejscem wrankinguFIFA).

Przeglądliteratury

Sponsoringjestdefiniowanyjako„opłatapieniężnai/lubrzeczowawzamianzado- stępd o możliwościwykorzystaniakomercyjnegopotencjałuz w i ą z a n e g o z danympo dmiotem”[Compton1993].Bichi Chedvik[2010] zwracaliuwagę,żepodmiotywy korzystywanewdziałaniachsponsoringowychwsporciesągrupąbardzozróż- nicowaną.Tymbardziej,żej ak pi s z ą Bednarczyki i n. [ 2016] , dzię ki sponsoringo- w i możnaosiągaćwieleróżnychcelów,jakchoćbyzdobycierozgłosu,zwiększeniep o p u l a r n o ś c i , budowęświadomościmarki,czykreowanieokreślonegowizerunk u,zazwyczaj

tożsamegoztymposiadanymprzezsponsorowanego(drużynęsportową,wydarzenie,o biekty sportoweitp.).Wpewnymstopniutłumaczy to,dlaczegopo-

w y ż s z e działaniasątakpopularnymnarzędziemmarketingowymwśródfirmpro- mującychalkohol,niezdrowążywnośćczyhazard.Natenproblemuwagęzwracałj u ż Henderson[2009] zauważając,żedotychczasowepracebadawczepoświęconez a r z ą d z a n i u sportemskupiałysięgłównienatematachzwiązanychzwidzami/kibi- c a m i lubsportemjakorozrywką,aniezesportemjakośrodkiemmasowejpromocjia k t y w n e g o i zdrowegotrybużycia.

JakdowodziMeenaghan[2001],wzestawieniutakichdziedzinjaksport,dzia- ł a l n o ś ć artystycznaidziałalnośćspołeczna,towłaśnietapierwszabędziedlaspon -

sorówbezwątpliwościnajbardziejzachęcająca.Cowięcej,atrakcyjnośćklubówpiłkars kichjakoobiektówsponsoringowychnieustannieiintensywnierośnie,acoz a tymid zie–

wzrastateżznaczeniemarketinguwpiłcenożnejwogóle.TheSwissRamble[2016],p owołującsięnaraportDeloitte,podaje,żewporównaniuzlatami2 0 0 8 –

2 0 0 9 , w2015rokuponaddwukrotniewzrosłyprzychodysezonowezumóws p o n s o r s k i c h wnajbardziejdochodowychklubachnaświecie[Pettigrew2011].Nicw tymdz iwnego,skorojakpisząCarteriin.

[2011],sponsoringsportowymadużyw p ł y w nazachowaniakonsumentów.Takied ziałaniemożezwiększyćrozpoznawal-

n o ś ć marki,poprawićwskaźnikkonsumpcji,stworzyćdobrywizerunekmarkiwśródswo ichklientów( P R ) orazkojarzyćs i ę z e zdrowymtrybemżycia[Ledwith1 9 8 4 , Compton 1993,Valdyaiin.1996].Sponsoringsportowyjestpostrzeganyjakoide-

a l n e narzędziedlafirmfunkcjonującychwsektorzesportowymczyzajmującychsiępr omocjązdrowia,ponieważmogąoneuzyskaćdostępdogrupaktywnieuprawiają-

cychsport iśledzącychzmaganiasportowe,doktórychtrudno dotrzećinnymikana- ł a m i [Compton1993].

(4)

Wliteraturzemedycznejsporom i e j s c a poświęconoa n a l i z i e wzajemnychrela- c j i pomiędzyfirmamiprodukującymiwysokokalorycznążywnośćinapoje,arekla -

mowanymiprzezeńimprezamiiorganizacjamisportowymi[m.in.Harrisiin.2009,Brag g2 0 1 3 ] . J a k twierdząLindsayi i n . [ 2 0 1 3 ] , s p o r t j e s t corazc z ę ś c i e j wykorzy- stywanyjakośrodekpromowaniaproduktówzawierającychwsobieszkodliwes k ł a d n i k i d l a zdrowia.Ponadtocorazc z ę ś c i e j promowanieniezdrowegoj e d z e n i a ina pojówuważas i ę z a problematycznez e względówetycznych.Wynikatoz fak-

t u , ż e sponsorowanep r z e z p o d m i o t y sportoweproduktyn a j c z ę ś c i e j kojarzon es ą z e zdrowymtrybemżyciapo mi mo tego,że bardzoczęstota kn iej es t [Carteriin.

2 0 1 3 ] . Przykładowo,kiedysportowcyreklamująproduktzdużązawartościącukrui nienaturalnymiskładnikamispożywczymi,odbiorcyodnosząmylnewrażenie,żespożyc ietychproduktówjestrównoznacznezsukcesemwdziedziniesportuizdro-

w y m trybemżycia.Cowięcej,Pettigrewiin.

[2012]empiryczniepotwierdzilitezę,żes p o n s o r i n g sportowyfirmalkoholowychi fastfoodówskutecznietrafiadokibiców.Z drugiejstrony,Smith[2014]wykazał,żepowsz echnestosowaniewodyjakotypo-

wegonapojuobecnegowsporciemożestaćsięczęściąkompleksowegopodejściadopopra wypoziomuzdrowiapublicznego,przezzmniejszenieobecnościniepotrzeb- nychipotencjalnieszkodliwychskładnikówwwybranychproduktach,np.wodachsłodz onychcukrem.

Metodabadań

Wbadaniachprzeprowadzonoanalizętreścistroninternetowych.Wyszukiwanojeprz yużyciuinformacjidostępnychnawitrynieinternetowejświatowejfede-

racjipiłkarskiejFIFA.comorazprzypomocywyszukiwarkiGoogle.Abystronainternet owadrużynypiłkarskiejmogłazostaćuwzględnionawbadaniu,musiałab y ć oficjaln ąwitrynąreprezentacjiorazprezentowaćinformacjenatematpo-

siadanychsponsorów.Reprezentacje,którychstronyniedziałały(Czarnogóra,Jamajk a,Honduras,Uzbekistan,Gabon),niemiaływłasnejstrony(Mali,Benin,Gwinea- Bissau,Madagaskar,KoreaPółnocna)lubniezawierałypotrzebnychin-

formacjinatematposiadanychsponsorówdostępnychdlaodwiedzających(Iran,Kam erun,Ghana,Mauretania)pominięto,atymsamymkrajeteniezostałyujętew badaniu.

Badaniaprzeprowadzonezostaływkwietniu2018roku.Nastronachdrużynszu- kanosłowa„sponsor”przezwewnętrznąwyszukiwarkę(jeśliwitrynatakąposiada- ł a ) lubwdziałach„sponsorzy”i„partnerzy”.Dobórpróbybyłcelowyiobejmował1 0 0 najlepszychdrużynrankinguFIFApublikującychwymaganeinformacje.Danychn a t ematsponsorów14reprezentacjinieudałosiępozyskać.Badanąpróbęuzupeł-

n i o n o więcokolejnedrużyny,plasującesiętużzaTop100rankingu,abywsumiez nal azł o si ę w nie j dokład nie 100 reprezentacji.

(5)

Napodstawieanalizybazysponsorów100reprezentacjiwpiłcenożnej,wszyst- k i c h reklamodawcówzaklasyfikowanodo 10kategoriitematycznych:

– „niezdroważ y w n o ś ć ” (produktyzawierająced u ż ą i l o ś ć c u k r u , nasycon egot ł u s z c z u itd.),

– mieszaneprodukty(niedającesięsklasyfikowaćjakoniezdrowelubzdrowe:n p . kawa),

– produktyalkoholowe(produkt,któryzawierawsobiewięcejniż0,5%alkoho- l u etylowego),

– produktyzwiązane zhazardem(np.zakładybukmacherskie),

– promocja zdrowiaizdroważywność(kategoriaskładającasięzfirmubezpie- czeniowych,centrummedycynyiinnych),

– producencisprzętusportowego, – organizacjesportowe,

– fundacje charytatywne, – massmedia,

– innekomercyjne,którychniemożnabyłosklasyfikowaćdożadnejzprzyję- tychgrupproduktów.

Następnie,każdązkategoriiprzypisanodogrupywpływunazdrowie:„zdrowe”,

„niezdrowe”oraz„neutralne”.Do„zdrowych”produktówiusługzaliczono:promocjęzdro wiaizdrowążywność,producentówsprzętusportowegoorazorganizacjespor-

towe.Producentówsprzętusportowegozakwalifikowanojakomającychpozytywnyw p ł y w nazdrowie,ponieważ,promującswojeprodukty,pośredniopropagujątak- ż e szerokorozumianąaktywnośćfizyczną(doktórejuprawianiasąprzeznaczone).

Kategoria„niezdrowe”obejmowałaproduktyspożywczezdużązawartościącukrui tłu szczu,produktyalkoholoweorazproduktyzwiązanezhazardem.Wszystkiepo-

z o s t a ł e towaryi usługi zaliczonodogrupy„neutralne”,jakoproduktyi usługi ozróż- nicowanychl u b niejednoznacznychc e c h a c h zdrowotnych:ż y w n o ś ć o mieszanych właściwościachodżywczych,fu n d a c j e c h a r yt a t yw n e , m a s s m e d i a i i n n i s p o n s o rz y komercyjni.

Szczególnąuwagępoświęconoprzyporządkowaniuż y w n o ś c i , k t ó r a z o s t a ł a d o d a t k o w o p r z e a n a l i z o w a n a p o d k ą t e m p o s i a d a n y c h s k ł a d n i k ó w o d ż y w c z yc h . Klasyfikacjijakościproduktówżywnościowychdokonanowoparci uodanezOpenFoodFacts[https://world.openfoodfacts.org2018].Przynal eżnośćdokategorii

„zdrowej”żywnościotrzymałyproduktysprzyjającezdrowemuodżywianiu(np.owoce ,produktyo n i s k i e j zawartościc u k r u ) , d o kategorii„niezdrowej”ż y w n o ś c i trafia łyprodukty,którychzawartośćbyłasprzecznazpoprawnymiwzorcamiodży-

w i a n i a (np.żywnośćowysokiejzawartościtłuszczui/lubcukru,wtymposiłkitypuf astfood),a „neutralne”produktystanowiłyp o s i ł k i ł ą c z ą c e e l e m e n t y składnikówz drowychzniezdrowymi.

(6)

Wynikibadań

Wsumie100badanychreprezentacjisponsorowanychbyłoprzez820sponsorów,cod a j e średnio8,2sponsoranajednąreprezentacjępiłkarską.Najwięcejreklamodaw-

cówposiadałyreprezentacjeCzech(27)wyprzedzającAustralię(22)iIrlandię(21).C o ci ekawe,liczbasponsorówniejestskorelowanazmiejscemwrankinguFIFA,gdyżż a d n a zty chtrzechreprezentacjinieznajdujesięnawetwnajlepszej trzydziestcew tejklasy fikacji(Tabela1).Wtypowejstrukturzesponsoringowejskładającejsięz

8 , 2 produktów,średnio2,1 należy dokategorii„niezdrowej”,1,8 do„zdrowej”a 4,3stanowiąbranże„neutralne”.WTabeli1przedstawionodokładnyudziałproduktówz tychtrzechkategoriidla10reprezentacjiposiadającychwogólnymujęciunajwię- c e j sponsorów.

Prawiekażdareprezentacjam a t a k ż e swojegopartneratechnicznego(Adidas,Nike, P u m a , Umbroitd.).C o zrozumiałe,producencisprzętusportowegob ę d ą c y partner amiblisko70%reprezentacjinarodowychwpiłcenożnej,stanowiąnajlicz-

n i e j s z ą jednorodnągrupęsponsorów(Wykres1).Najczęściejwystępującąkategorią darczyńcówsą–złożenizwielupodmiotówreprezentującychróżnebranże–rekla- modawcyocharakterze„neutralnym”.Ciekawe,żeżadenzpozostałychzbiorówpro- duktówni ewystępujewp on ad połowiedrużyn. Najb liż ej tejgranicys ąprodukty

Tabela1.Reprezentacjepiłkarskie,posiadającenajwięcejsponsoróworazichmiejscewran- k i n g u FIFA

Kraj Miejsce

wrankingu FIFA

Liczbare klamo- dawców

Odseteksponsorówwramachdanejk ategorii

niezdrowe zdrowe neutralne

1 Czechy 45 27 25,93% 11,11% 62,96%

2 Australia 40 22 13,64% 18,18% 68,18%

3 Irlandia 31 21 42,86% 19,05% 38,10%

4 Luksemburg 83 19 36,84% 10,53% 52,63%

5 Rosja 66 17 29,41% 11,76% 58,82%

6 Estonia 94 17 17,65% 29,41% 52,94%

7 Serbia 35 16 18,75% 12,50% 68,75%

8 Kanada 80 15 26,67% 20,00% 53,33%

9 Turcja 37 15 26,67% 13,33% 60,00%

10 Belgia 3 14 35,71% 14,29% 50,00%

Źródło:OpracowaniewłasnenapodstawierankinguFIFAorazanalizytreścioficjalnychstroninterneto- wychreprezentacjinarodowychw piłce nożnej.

(7)

100%

90%

80%

70%60%

50%

40%30%

20%

10%

0%

Niezdrowe Zdrowe Neutralne

Wykres1.Odsetekreprezentacjiwpiłcenożnejposiadającychconajmniejjednegosponsoraz d a n e j kategoriizdrowotnej(n=100).

Źródło:Opracowanienapodstawiebadańwłasnych.

żywieniowezarównote„zdrowe”,jaki„niezdrowe”.Ichwzajemnarelacjajestjednak –cowobliczuzdiagnozowanychwprzeglądzieliteraturyproblemówmożezaska- kiwać–mocnozbilansowana.Obiegrupyfinansująpodobnyodsetekzespołów.Sto- sunkowolicznymisponsoramisąjednakpodmiotynależącedopozostałychkategoriiz grup y„niezdrowych”–

ponad25%reprezentacjiświadczyusługipromocyjnecon a j m n i e j j e d n e m u podmiotowinależącemu dokażdejztychkategorii.

Wu j ę c i u podmiotowymn a j c z ę s t s z y m występującymsponsoremreprezentac jij e s t Coca-

Cola,mającapodpisanąumowęsponsorskąz27drużynami.Drugiemiejscez a j m u j ą N ikeiAdidas(21drużyn),trzeciaPumasponsoruje7drużyn,apiątemiejsceexaequonotująMc Donald’sorazVolkswagen(Tabela2).Zpowyższychdanychwy-

nika,żenajpopularniejszymsponsoremjestCoca-cola–producentniezdrowejżyw- n o ś c i , tużprzedproducentamisprzętusportowego(braktujednegozdecydowanegolid erarynku).

Wujęciugeograficznymwyróżniasięstrukturasponsoringowareprezentacjiafrykańs kich,którew mniejszymstopniuniżzespołyz pozostałychczęściświatasponsorowanesą przezproduktyzkategorii„niezdrowych”(Wykres2).Wynikaćtomożezfaktu,żeAfrykaja kokontynentznajdujesięnaniskimpoziomierozwojugo-

spodarczegoicharakteryzujesięprzedewszystkimgospodarkąagrarną,coskutku- jestosunkowoniskimpopytemnaniezdroweproduktyspożywcze.Reklamowanieniezdr owychproduktówiniezdrowegotrybużycia–reprezentowaneprzezgrupę

Niezdroważywność Alkohol Produktyhazardowe Promocjazdrowiaizdroważywność Producencisprzętusportowego Fundacjecharytatywne Transportirozrywka Organizacjesportowe Massmedia Mieszaneprodukty Innekomercyjne

(8)

43

23

15

7 11

Tabela2.Reklamodawcysponsorujący najwięcejnarodowychreprezentacjipiłkarskich

Produkt Kategoria

Liczbasponsorowanychreprezentacji

Ogółem Afryka Ameryka

Płd. Ameryka

Śr.iPłn. Australia Azja Europa Liczbareprezentacji

o g ó ł e m 10 14 4 2 10 46

Coca-cola Niezdrowa

ż y w n o ś ć 27 3 7 2 0 4 11

Nike

Producenci s p r z ę t u s portowego

21 3 2 1 1 4 10

Adidas

21 3 3 1 0 2 12

Puma

7 1 1 0 0 0 5

McDonald’s Niezdrowa

ż y w n o ś ć 5 0 0 0 1 0 4

Volkswagen Transport

irozrywka 5 0 1 0 0 0 4

6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Europa Afryka Azja AmerykaPłd.AmerykaŚr.I

Płn.

Liczbareklam

wkategoriiniezdrowych wkategoriizdrowych wkategoriineutralnych Liczbadrużyn

Wykres2.Średnialiczbareklamodawcówzdanejkategoriiwśródreprezentacjiwpiłcenoż-n e j w u j ę c i u geograficznym.

Liczbareklamodawców Liczbadrużynzkontynentu

(9)

Odsetek sponsorów z kategorii produktów niezdrowych:

>40%

30–40%

20–30%

10–20%

<10%

tworzonąprzedewszystkimprzezdużekoncerny,takiejakCoca-Colalubrestaura- cjeMcDonald’s(Tabela2)–

jestnajbardziejpowszechnewśródbadanychzEuropy.TużzaStarymKontynentemplasuj ąsięAmeryki(Południowa,ŚrodkowaiPółnocna).W celuuzupełnieniatejanalizyspraw dzono,jakiodsetekwszystkichsponsorówstanowiąproduktysklasyfikowanejako„niezd rowe”.A n a l i z ę przeprowadzonod l a każdegokrajuosobno,ajejwynikizaprezento wanonaRysunku1.Najgorzejsytu- a c j a prezentujesięnaCyprze,wDanii,Ekwadorze,Anglii,KoreiPółnocnej,Finlandii,Keni i,IrlandiiPółnocnej,Paragwaju,Peru,Irlandii,Kirgistanie,Libii,Słowacji,Szwe- c j i , Trynidadziei Tobago,UkrainieorazW i e t n a m i e . Reprezentacje,którychstruk- turasponsoringowawnajwiększymstopniuopierasięnasponsorachwątpliwychetycz nieskumulowanes ą główniew Europie,AmerycePołudnioweji niektórychkrajachazjat yckich.N a j l e p i e j sytuacjawyglądaw krajachAfryki,g d z i e relatywnied u ż o drużyn wniewielkimstopniu(poniżej10%reklamodawcówwodniesieniudowszystkichspon sorów)finansowanychjestprzezproducentówproduktówklasyfi- kowanychjako„niezdrowe”(Maroko,Nigeria,BurkinaFaso,Senegal,Gwinea,SierraL e o n e , Kongo,DemokratycznaRepublikaKonga,Mo z a mbi k). Najprawdopodobniejwy nikatojednaknietylezeświadomejpolitykiafrykańskichfederacjipiłkarskichw zakre siepromocjizdrowia,cobrakuzainteresowaniazestronyreklamodawców prowadzeniemdziałańpromocyjnychwtejczęściświata.

Rysunek1.Udziałproduktówzkategoriiniezdrowychwstrukturzesponsorówreprezentacjinaro dowychw piłce nożnej.

(10)

Wnioski

Marketingsportowyodgrywaważnąrolęw kreowaniuwizerunkumarki.N a tyled u ż ą , ż e p r z y p o m o c y s p o r t u m o ż n a promowaćproduktystanowiącezagrożenied l a zdrowiakonsumentów,produkty,którychprofilp rze czy wręczsa mej idei kul- t u r y fizycznej.B a d a n i e topozwoliłon a określeniez p e r s p e k t y w y marketingowe j,j a k powszechnyjesttoproblem,októrymdotychczaspisanogłówniewliteraturzeme dycznej[m.in.Ledwith1984,Valdyaiin.1996,Cortiiin.1997,Crisp,Swerissen2 0 0 3 , Harrisiin.2009,Carteriin.2012i2013,Lindsay2013,Pettigrew2013]orazw pozycjach popularnonaukowych.

Jakudałosięwykazać,strukturasponsoringowareprezentacjijestbardzozróż- nicowana,leczprzedewszystkimwEuropieiAmerycePołudniowejreprezentacjenaro dowewwyjątkowodużymstopniuopierająsięnasponsorachreklamującychprodukty, któreklasyfikowaćnależyjakoniezdrowe.Wogólnymujęciu,bliskopo-

łowadrużynposiada reklamodawcębędącegoproducentemniezdrowejżywności ,a coczwartasponsorowanajestprzezfirmęsprzedającą alkohollubusługihazar -

dowe.Pozytywnymzjawiskiemjestpowszechnewykorzystaniedrużynpiłkarskichd o promocjizdrowejżywności–

prawiepołowareprezentacjiposiadałaconajmniejj e d n e g o t a k i e g o sponsora.

Głównymograniczeniempracyjeststatycznywymiarprowadzonejanalizy.Tymsam ym,wprzyszłościwartobędzieprzeanalizowaćtrendypanującenatymrynku,abyspra wdzić,czyproduktyzdrowezastępująreklamodawcówtowarówiusługnie-

zdrowych.Należałobyrównieżzbadać,naileekspozycjamedialnaniezdrowejżyw- n o ś c i p rz e kł ad a s i ę na faktycznys ta n zdrowiawspołeczeństwie.PrzykładAfryki,s ł a b o eksploatowanejp rz e z reklamodawcówwybranychkategorii,mo że stanowićt eżprzyczynekdobardziejszczegółowychbadań nad związkiemrozwojugospodar- c z e g o krajuzprofilemściąganychsponsorów.

Bibliografia

BednarczykM.,KurletoM.,Najda-JanoszkaM.(2016), Sponsoringsportu[w:] BednarczykM.,Nessel K.

(red.),Przedsiębiorczośćwsporcie.Zasady ipraktyka,CeDeWu,Warszawa,s. 355–384.

BichD.,ChedvikS. (2010),Marketingof sports, Al’pinaPablisherz,Moscow.

BraggM.A.,LiuP.J.,RobertoC.A.,SardaV.,HarrisJ.L.,BrownellK.D.

(2013),Theuseofsportsreferencesi n marketingo f fooda n d beverageproductsi n supermarkets,

„ P u b l i c H e a l t h Nutrition”,t.1 6 , n r 4 , s . 7 3 8 – 7 4 2 . CarterM.,EdwardsR.,SignalL.,HoekJ.

(2012),Availabilityandmarketingoffoodandbeveragestochildrenthroughsports settings:

asystematicreview,„Public HealthNutrition”,t.15, nr 8, s. 1373–1379.

CarterM.,LiuP.J.,EdwardsR.,HoekJ.,MaherA.

(2013),Food,ﬁzzy,andfootball:promotingunhealthyfooda n d beveragesthroughsport – a New Zealandcasestudy, „BMC PublicHealth”,nr 13, s. 1–7.

ComptonJ.(1993),Sponsorshipofsportbytobaccoandalcoholcompanies:areviewoftheissues,„Journalo f S p o r t a n d S o c i a l Science”,t.17, nr 3, s. 148–167.