OGRANICZENIA WOLNOŚCI ZAWIERANIA MAŁŻEŃSTW LUDNOŚCI CHŁOPSKIEJ WYNIKAJĄCE ZE STOSUNKU PODDAŃSTWA W POLSCE NOWOŻYTNEJ NA TLE WYBRANYCH KRAJÓW EUROPEJSKICH
1. Uwagi wstępne – 2. Formy ograniczenia wolności zawierania małżeństw chłopów – 3. Prawo ka- noniczne wobec ingerencji w wolność małżeństw poddanych – 4. Konstytucje sejmowe a problem in- gerencji w wolność małżeństw poddanych – 5. Sytuacja w innych krajach – 6. Podsumowanie.
1. Jedno z podstawowych praw człowieka, jakim jest prawo do zawarcia małżeństwa i swobodnego wyboru osoby małżonka lub niezawierania związku małżeńskiego, jest obecnie powszechnie uznawane, a jego poszanowanie zostało zagwarantowane w od- powiednich aktach prawa międzynarodowego1. Pamiętać jednak należy, że nie zawsze było ono w pełni respektowane. Wolność zawarcia małżeństwa ulegała w praktyce w dziejach ludzkości znacznym ograniczeniom, czego przykładem może być układ sto- sunków panujący w tradycyjnej, preindustrialnej rodzinie chłopskiej. Jak pisze Franci- szek Adamski, zasadniczą jej cechą była dominacja gospodarstwa domowego nad ro- dziną i życiem jej członków. Trwaniu i rozwojowi tegoż gospodarstwa podporządko- wane było osobiste życie dorastających dzieci, stąd dobór ich współmałżonka motywo- wany był czynnikami ekonomicznymi – perspektywami powiększenia gospodarstwa rodziców lub odpowiednim ukształtowaniem własnego. Dobór współmałżonka zaś do- konywany był raczej przez rodziców aniżeli przez młodych2.
To ograniczenie swobody zawierania małżeństwa, choć szczególnie częste wśród ludności chłopskiej, nie było jednak dla niej specyficzne3, dlatego nie będzie przedmio- tem dalszych rozważań. Charakterystyczne natomiast dla tej warstwy ludności były
1 Art. 16 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r., art. 23 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 r., art. 12 Konwencji o Ochronie Praw Czło- wieka i Podstawowych Wolności (Europejskiej Konwencji Praw Człowieka) z 4 listopada 1950 r.
2 F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s. 99 i 176.
3 Zdarzało się bowiem także w innych warstwach społecznych, przynajmniej w złagodzonej formie, jako wymóg zgody rodziców na zawarcie małżeństwa. Łatwo to zrozumieć, gdy weźmiemy pod uwagę stwierdzenie I . Malinowskiej-Kwiatkowskiej, Pozwolenie na małżeństwo w prawie francuskim XVI–XVIII stulecia, Kraków 1993, s. 54, iż w mentalności ówczesnych ludzi małżeństwo było aktem dotyczącym całej rodziny, a nie tylko samych nupturientów.
ograniczenia swobody zawierania małżeństwa wynikające ze stosunku poddaństwa osobistego. W Rzeczypospolitej w okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej zdarzało się, że w ramach władztwa nad poddanymi panowie wsi przypisywali sobie prawo decydowania o małżeństwach ludności chłopskiej.
Przedmiotowe zagadnienie było już wielokrotnie badane4. Celem zaś niniejszego opracowania jest ukazanie występujących w Polsce nowożytnej ograniczeń wolności zawierania małżeństw w perspektywie porównawczej. Spróbuję w nim dokonać po- równania polskiego prawodawstwa świeckiego dotyczącego przedmiotowego proble- mu ze stanowiskiem ustawodawstw niektórych innych państw.
2. Ograniczenia wolności zawierania małżeństw chłopów w Polsce nowożytnej przy- bierały dwie formy. Pierwszą z nich było ustanawianie zakazów zawierania małżeństw z cudzymi poddanymi, jeśli miałoby to pociągać za sobą opuszczenie włości. Zakazy takie znajdujemy w niektórych wydawanych przez właścicieli wsi ustawach wiejskich.
Przykładem może być Ordynacja we wsiach miasta Poznania Zegrzu i Ratajach, wy- dana w 1733 r.5, która stanowiła:
Gospodarze [...] córek swoich nie powinni wydawać za mąż na cudze jurysdykcje, tylko po in- nych dobrach do miasta należących pozwalamy, a którzyby rodzicy temu się sprzeciwili, tako- wych strafować mają panowie ekonomi [...]6.
Praktyka ta spowodowana była chęcią zachowania w swoich dobrach jak najwięk- szej liczby poddanych7 (co miało szczególne znaczenie w czasach wielkiego wyludnie- nia wsi polskiej w 2. połowie XVII i w początkach XVIII w.8). Intencje te expressis verbis wyraża Prawo dla wsi Poznania Zegrze z 1745 r.9:
Ażeby dziedzina zgierska z ludzi czasu swego ogołocona nie była, więc wszyscy gospodarze, pod sztrafą 15 talerów bitych za jedno przewinienie, bądź synów, bądź córek swoich za granicą albo raczej zagranicznych dziedzinach i włościach, bez wiadomości Jpanów szafarzy lokować nie będą. Dotego żaden gospodarz syna swego z cudzą poddaną żenić nie ma, pod podobną karą, a to dla niepotrzebnych kłotni i unkosztów miasta uchronienia się, na co wszystko pilny dozór ma dać szulc, pod karą 30 grzywien.
Nieco złagodzoną formą powyższego zakazu był wymóg pozwolenia pana wsi na małżeństwo poddanej chłopki z poddanym innego pana i zamieszkanie przez nią z mę-
4 Przez m.in.: W. Abrahama, Z dziejów prawa małżeńskiego w Polsce (zezwolenie panującego lub pa- nów na małżeństwo poddanych i świeckie opłaty małżeńskie), [w:] Księga pamiątkowa ku czci B. Orzecho- wicza, t. I, Lwów 1916, s. 1 i n.; P. Dąbkowskiego, Prawo prywatne polskie, t. I, Lwów 1910, s. 359 i n.
Zob. też cenne uwagi B. Baranowskiego, Sprawy obyczajowe w sądownictwie wiejskim w Polsce wieku XVII i XVIII, Łódź 1955, s. 83 i n.
5 Polskie ustawy wiejskie XV–XVIII w., wyd. S. Kutrzeba i A. Mańkowski, [w:] Archiwum Komisji Prawniczej, t. XI, Kraków 1938, s. 262.
6 Podobne postanowienie (tyczące się zarówno córek, jak i synów chłopskich) zawierała ustawa dla klu- czy strzeszyckiego i zbikowickiego z 1779 r. – B. Baranowski, Sprawy, s. 85.
7 Jak wiadomo, panowie wsi obawiali się zmniejszenia siły roboczej skutkiem opuszczania przez wło- ścian swoich siedzib. Por. W. Czapliński, Zarys dziejów Polski do roku 1864, Kraków 1985, s. 276.
8 Jego rozmiary przedstawia W. Szczygielski, Dzieje społeczne chłopów w okresie od XVI do XVIII w., [w:] Z dziejów chłopów polskich, b. m. [Warszawa] 1968, s. 96–97.
9 Polskie ustawy, s. 293.
żem w cudzej włości. Małżeństwo zawarte wbrew zezwoleniu pana feudalnego nie było jednak uważane za nieważne10.
Za zezwolenie pan wsi pobierał opłatę. Dobrze udokumentowane jest jej częste sto- sowanie na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej. Zwana ona była tam kunicą11. Przed- miotem kontrowersji było zaś, czy takie opłaty występowały w omawianym okresie na ziemiach rdzennie polskich12. Powątpiewanie co do istnienia opłat małżeńskich uisz- czanych przez chłopów wyrażał Józef Matuszewski13. Bolesław Lesiński przedstawił pogląd, że opłaty małżeńskie, występujące wcześniej na ziemiach rdzennie polskich, zanikły14. Wydaje się jednak, iż nie można tego stwierdzenia formułować w sposób ka- tegoryczny. Zdarzało się bowiem, że chłop pragnący ożenić się z poddanką uiszczał jej panu odpowiednią kwotę, co jest udokumentowane źródłowo15. Nie można stwierdzić w sposób pewny, czy zachowana była ciągłość pomiędzy pobieraniem opłat małżeń- skich o dawnym, średniowiecznym rodowodzie a pobieraniem podobnych opłat w inte- resującym nas okresie. Jeśli jednak nawet dawne opłaty rzeczywiście zanikły, to w pro- cesie powstawania zaostrzonego poddaństwa uległy odtworzeniu. Przypadki pobierania tego rodzaju opłat były chyba jednak dość rzadkie16.
Chęcią posiadania jak największej siły roboczej spowodowana była również druga forma ograniczenia wolności zawierania małżeństw, jaką było zmuszanie poddanych
10 Sądy wiejskie musiały jednak niekiedy rozstrzygać skomplikowane sprawy powstałe na tle wyjścia za mąż poddanki poza granice włości bez zgody pana. Zob. w tej kwestii S . Inglot, Z życia codziennego chłopów polskich od XVI do XVIII w., [w:] idem, Z dziejów wsi polskiej i rolnictwa, Warszawa 1986, s. 278 i cytowane tam źródła.
11 Obszernie o niej W. Abraham, Z dziejów, s. 8 i n. Niegdyś kunicę utożsamiano z inną opłatą występu- jącą na ziemiach ruskich, zwaną pojemszczyzną. Jak jednak ustalił W. Abraham, ibidem, s. 15, tylko kunica była opłatą małżeńską sensu stricto, pojemszczyzna była zaś opłatą karną za pozostawanie w konkubinacie.
Por. także Z. Zdrójkowski, Wiejskie prawo prywatne, [w:] Historia państwa i prawa Polski, t. II: Od poło- wy XV wieku do r. 1795, pod red. J. Bardacha, wyd. II, Warszawa 1966, s. 315 i n.
12 Znane i potwierdzone źródłowo są natomiast polskie daniny małżeńskie występujące w średniowie- czu. Pisał o nich B. Lesiński, Wielkopolska „kuna swadziebna” z XIII wieku, CPH, t. 30: 1978, z. 2. Opłaty małżeńskie były w średniowieczu stosowane też na zachodzie Europy, stanowiąc jedną z charakterystycz- nych cech stosunku poddaństwa – zob. E. Klein, Powszechna historia państwa i prawa, Wrocław 2004, s. 108; I. Jaworski, Zarys powszechnej historii państwa i prawa, wyd. 6, oprac. K. Sójka-Zielińska, War- szawa 1997, s. 70.
13 J. Matuszewski, Licentia nubendi w Polsce nowożytnej, „Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, I półrocze 1963, nr 1, s. 1, 72–73. Wiadomo jednak, że zdarzały się przypadki odpłatnego przekazywania kobiet przeznaczonych na żonę dla poddanego z jednych włości do drugich; opłata uiszcza- na była wtedy jednak nie przez ową kobietę ani biorącego ją za żonę poddanego, lecz przez pana wsi, w której mieli zamieszkać oboje małżonkowie – zob. Transakcje chłopami w Rzeczypospolitej szlacheckiej, wyd. J. Deresiewicz, b. m. [Warszawa] 1959, nr 617, s. 554. J. Matuszewski zakwalifikował tę opłatę jako tzw. główszczyznę cywilną.
14 B. Lesiński, Wielkopolska, s. 203. Wyjątkiem było Mazowsze; stosowano tam opłatę małżeńską zwa- ną kunne, uiszczaną w związku z zamążpójściem kobiety-poddanki, ale wydaje się, iż wkrótce po inkorpo- racji tej dzielnicy do Korony zwyczaj ten zanikł – ibidem, s. 209.
15 W 1753 r. chłop Łukasz Owczarek uiścił Janowi Jeziorkowskiemu opłatę za Katarzynę Urbanównę – Transakcje chłopami, nr 620, s. 556.
16 W cytowanym wyżej obszernym, liczącym kilkaset pozycji, zbiorze dokumentów dotyczących
„sprzedaży” chłopów, wydanym przez J. Deresiewicza, znajdujemy tylko jeden taki przypadek, z czego można wnosić, że praktyka pobierania opłat małżeńskich nie była częsta. Podobnie S. Kutrzeba, Historia ustroju Polski w zarysie. Korona, Poznań 2001 [na podstawie wyd. 8, przejrzanego i uzupełnionego przez A. Vetulaniego, Kraków 1949], s. 159.
przez panów do zawierania małżeństw w ich dobrach z wyznaczoną przez nich osobą17. Czyniąc to, panowie wsi kierowali się intencją jak najsilniejszego związania poddanych z dobrami, gdzie byli osiadli, gdyż poddany nieposiadający rodziny mógł łatwiej zbiec18. 3. W omawianym okresie osobowe prawo małżeńskie było domeną Kościoła katolic- kiego (pomimo pojawiających się tendencji do laicyzacji). Prawo kanoniczne nie znało przeszkody małżeńskiej braku zgody pana feudalnego; przeciwnie, stało na stanowisku przysługiwania każdej osobie uprawnienia do zawarcia małżeństwa (ius connubii)19, w tym także ludziom pozostającym w stosunku zależności osobistej, nawet wtedy, gdy zawarciu związku małżeńskiego sprzeciwiał się pan feudalny20. Prawo kanoniczne de- klarowało także wolność od przymusu przy zawieraniu małżeństwa, wyrażając ją naj- częściej paremią libera matrimonia esse debeant21. Tego rodzaju postanowienia zawar- te zostały także w dotyczącym małżeństwa dekrecie soboru trydenckiego Tametsi z 1563 r. Zabronił on surowo panom feudalnym i władzom świeckim ingerowania w sprawy małżeńskie podległych im osób22.
Również polskie partykularne prawo kanoniczne stanowczo wystąpiło przeciwko praktyce ingerowania w wolność małżeństw poddanych. Wolność ta zadeklarowana została w opracowanym przez S. Karnkowskiego zbiorze statutów synodalnych, który ukazał się w 1579 r.23 Postanowienia soboru trydenckiego w tej kwestii uwzględniał list pasterski biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego do proboszczów z 1601 r., mający charakter podręcznika prawno-duszpasterskiego24. O wolności zawie- rania małżeństw przypominał również synod warmiński w 1610 r.25 Synod płocki w 1733 r. powoływał się na postanowienia soboru trydenckiego zakazujące stosowania przymusu w sprawach małżeńskich wobec poddanych26.
17 W. Abraham, Z dziejów prawa, s. 3.
18 Z. Zdrójkowski, Wiejskie prawo, s. 316.
19 Sam jednak termin ius connubii zaczął być w kanonistyce używany szerzej dopiero w XX w. Rozwój historyczny nauki o ius connubii przedstawia H. Franceschi, Ius connubii y sistema matrimonial, [w:]
El matrimonio y su expresión canónica ante el III milenio, Pamplona 2000, s. 471–508, dostępne na stronie http://www.usc.urbe.it/can/p_franceschi/ius%20connubii.pdf . Również współcześnie prawo kanoniczne wyraża zasadę wolności zawarcia małżeństwa (CIC, can. 1058), a w jego doktrynie podkreśla się, że „pra- wo do zawarcia małżeństwa ma swoje źródło w naturalnym porządku »rzeczy« ustanowionym przez Stwór- cę, »który uczynił człowieka od początku jako mężczyznę i kobietę« (Mt 19,14)” – P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, Tarnów 2000, s. 37, dostępne na stronie http://www.opoka.org.pl/
/biblioteka /T/TA/TAI/pr_malzenskie_01.html.
20 Por. Dekret Gracjana (C. 29, q. 2, c. 1) i Dekretały Grzegorza IX, 4, 9, 1.
21Dekretały Grzegorza IX, 4, 1, 29.
22 Z uzasadnieniem: [...] quum maxime nefarium sit, matrimonii libertatem violare [...] − Decretum de reformatione matrimonii, c. IX, [w:] Canones et decreta sacrosancti oecumenici Concilii Tridentini, ed. ste- reotypa decima, Lipsiae 1876, s. 152.
23 W. Abraham, Z dziejów, s. 36.
24 Na synodzie piotrkowskim w 1607 r. został on przyjęty dla całej prowincji gnieźnieńskiej
− T. Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. I: Zagadnienia wstępne i normy ogólne, Olsztyn 1985, s. 151.
25Decretales Summorum Pontificum pro Regno Poloniae et constitutionem synodorum provincialium et dioe- cesanarum Regni eiusdem ad summam collectae, t. III, wyd. Z. Chodyński i E. Likowski, Poznań 1883, s. 11.
26 Quia, inquit, non raro Domini saeculares subditos suos invitos ad contrahendum matrimonium coge- re cum hac vel illa persona consueverunt, hinc ad pleniorem parochorum notitiam, ne talia matrimonia be- nedicant, sanctionem Concilii Trid. contra impedientes libertatem matrimonii apponimus – ibidem.
4. Trudniej jest natomiast określić stanowisko ustawodawstwa stanowionego przez państwo wobec ograniczeń swobody zawierania małżeństw przez chłopów. Przede wszystkim uzasadnione jest twierdzenie, że były one niezgodne z prawem stanowio- nym. Stanowisko prawodawcy państwowego wobec małżeństw ludności chłopskiej zo- stało bowiem wyrażone w konstytucji sejmu walnego piotrkowskiego z 1511 r.27 De- klarowała ona wolność małżeństw córek chłopskich28. Podobne postanowienie znajdu- jemy też w będącej urzędowym projektem kodeksu prawa Korekturze praw z 1532 r.
Znalazł się w niej przepis zabraniający panom feudalnym czynienia jakichkolwiek przeszkód poddankom chcącym wyjść za mąż29. Jednak jedną z postaci ograniczania wolności zawierania małżeństw, jaką był wymóg uzyskiwania zezwolenia pana wsi na zawarcie małżeństwa poza jego włościami, uznawano niekiedy właśnie za skutek póź- niejszych konstytucji sejmowych, zwalczających zbiegostwo chłopów, wskazując zwłaszcza na konstytucję sejmu krakowskiego z 1532 r.30 i konstytucję O kmiecia zbie- głego31 sejmu krakowskiego z 1543 r.32 Wydaje się jednak, że pogląd ten jest nietrafny.
Jakkolwiek bowiem konstytucje te miały duże znaczenie dla przywiązania chłopów do ziemi, trudno z ich treści wyprowadzić zakaz zawierania małżeństw przez poddanych bez zgody ich pana.
Dopiero w uchwalonej w 1768 r. konstytucji o dysydentach znalazł się przepis:
Duchowieństwo Katolickie nie będzie mogło, z krzywdą praw kraiowych, dawać szluby służą- cym, y poddanym, bez pozwolenia ich panow33.
Jak jednak wnioskować można z umiejscowienia powyższego przepisu (art. IV § 3), dotyczył on tylko będącego lennem Polski Księstwa Kurlandii i Semigalii.
5. Ograniczenia wolności zawierania małżeństw ludności chłopskiej nie były charakte- rystyczne dla Rzeczypospolitej. Występowały one w omawianym okresie także w in- nych krajach.
W Czechach uchwała sejmowa z 1497 r.34 zabraniała wdowom wychodzenia za mąż bez zgody pana do cudzej posiadłości. Zakaz ten stosowano później także do panien.
Za zezwolenie (výhostni list) pobierano wysokie opłaty35. Praktyka ta utrzymała się aż
27 Statutum de filiis et filiabus colonorum, [w:] Volumina Constitutionum, t. I, vol. I, wyd. S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 1996, s. 247.
28 De filiabus vero eorundem colonorum, propter matrimonia, quae libera esse volumus, statuimus [...].
29 Statuta inclyti Regni Poloniae recens recognita et emendata, Cracoviae 1532, c. 555. Powołuję za W. Uruszczakiem, Korektura praw z 1532 r. Studium historyczno-prawne, t. 1, Warszawa–Kraków 1990, s. 114, który trafnie wskazuje na kanoniczne pochodzenie tego przepisu.
30 Volumina Constitutionum, t. I, vol. II, wyd. W. Uruszczak, S. Grodziski, I. Dwornicka, Warszawa 2000, s. 96.
31 Ibidem, s. 249.
32 Tak Encyklopedja kościelna, t. XIII, wyd. M. Nowodworski, Warszawa 1880, s. 310 (hasło Małżeń- stwo z prawa prowinc.).
33 Akt osobny pierwszy, zawieraiący w sobie wolności, y prerogatywy Grekow Orientalnych Nie--Uni- tow, y dyssydentow [...], VL, t. VII, s. 590.
34 Archiv český, t. V, s. 471 (cyt. za W. Abrahamem, Z dziejów, s. 7).
35 Jak podaje A. Konieczny, Ograniczenia swobody w zawieraniu małżeństw wśród chłopów na Gór- nym Śląsku w połowie XVIII i na początku XIX w., „Studia Śląskie”, t. 1: 1958, s. 111 (powołujący się na Archiv český, t. XXIV, s. 176–177), w 1612 r. poddanka chcąca wyjść za mąż i opuścić wieś musiała uiścić panu 70 kóp groszy miśnieńskich.
do 1781 r., kiedy to patentem cesarskim „poddaństwo niewolnicze” (Leibeigenschaft) zostało przekształcone w „poddaństwo umiarkowane” (gemässigte Untertänigkeit)36.
Ograniczenia swobody zawierania małżeństw chłopów w postaci wymogu uzyska- nia zezwolenia pana były bardzo częste w omawianym okresie w krajach niemiec- kich37. Poszczególne prawa lokalne w obrębie Rzeszy Niemieckiej różniły się w tej kwestii, ale najczęściej za wyrażenie zgody na małżeństwo pobierane były opłaty. Przy tym zezwolenie na zawarcie małżeństwa wymagane było często nie tylko w przypadku, gdy powodowało ono opuszczenie włości, ale także wtedy, gdy nupturienci byli podda- nymi tego samego pana, a zawarcie przez nich związku małżeńskiego nie pociągałoby za sobą zmiany jego osoby. Jak twierdzi G. Vogdt, panowie wykorzystywali wymóg zgody na zawarcie małżeństwa jako środek zaradczy przeciwko niepożądanemu zmniejszaniu się liczby ich poddanych, a także przeciwko nadmiernemu przyros-towi naturalnemu ludności w ich włościach38.
Wymóg zezwolenia pana na zawarcie małżeństwa przez poddanego ustanawiali książęta niemieccy, korzystając z przypisywanej sobie, na podstawie protestanckiej na- uki o małżeństwie, kompetencji do stanowienia przeszkód małżeńskich39. Traktowali oni niekiedy ową możność jako instrument polityki, zmierzającej do rozwoju określo- nych gałęzi gospodarki kraju. Przykładem mogą być tu Prusy. Według wydanej w 1765 r. przez króla Fryderyka II ustawy, parobcy poniżej lat 30 mogli otrzymać ze- zwolenie na zawarcie małżeństwa tylko wtedy, gdy wykazali się umiejętnością tkac- twa40. W Prusach Powszechne Prawo Krajowe (Landrecht) z 1794 r. utrzymywało jesz- cze wymóg zezwolenia pana wsi na małżeństwo poddanego. Wprawdzie pan nie mógł pozwolenia odmówić bez ustawowej przyczyny, ale przyczyny te ustawa określała w sposób nieostry, dający w praktyce panom niemal dowolność w decydowaniu o udzie- leniu zgody41, ograniczoną jednak kontrolą sądu wyższego prowincji, który mógł
36 Por. S. Grodziski, Porównawcza historia ustrojów państwowych, Kraków 1998, s. 133.
37 S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I: X–XVIII w., Kraków 1997, s. 214;
K. Koranyi, Powszechna historia państwa i prawa, t. III, Warszawa 1966, s. 310. Obszernie o nich J.A. Hofmann, Handbuch des teutschen Eherechts nach den allgemeinen Grundsätzen des teutschen Rechts sowohl, als den besondern Landes-, Stadt- und Ortsrechte, Jena 1789, s. 10–20 (dostępne na stronie interne- towej Max-Planck-Institut für europäische Rechtsgeschichte, http://dlib-pr.mpier.mpg.de/film/82373/
/00000024.gif). Jak twierdzi G. Schilfert, [w:] Deutsche Geschichte, t. I, Berlin 1965, s. 637, zdarzało się w krajach niemieckich również przymuszanie poddanych do zawarcia małżeństwa.
38 G. Vogdt, Die Bauernbefreiung in Mecklenburg, Würzburg 1937, s. 28.
39 Jak wiadomo, reformacja odmówiła małżeństwu chrześcijan charakteru sakramentalnego, poddając je – jako umowę cywilnoprawną – władztwu państwa. Zob. I. Grabowski, Prawo kanoniczne według nowego kodeksu, Lwów 1927, s. 387; A. v. Hartitzsch, Handbuch des in Deutschland geltenden Eherechts, Leipzig 1828, s. 39; F. Adamski, Rodzina, s. 124; S. Płaza, Historia, s. 234; A. Dziadzio, Osobowe prawo małżeń- skie w Austrii na tle stosunków państwo – Kościół katolicki (XVIII–XIX wiek), [w:] Krakowskie studia z hi- storii państwa i prawa, pod red. W. Uruszczaka i D. Malec, Kraków 2004, s. 137.
40 A. Konieczny, Ograniczenia, s. 109. Nie była to pierwsza podyktowana względami ekonomicznymi ingerencja władcy w sprawy małżeńskie. Wcześniej, 5 marca 1685 r., w Brandenburgii elektor Fryderyk Wilhelm wydał patent, według którego żaden duchowny nie mógł pod groźbą kary udzielić ślubu, jeśli na- rzeczony nie wykazał się świadectwem zaszczepienia lub zasadzenia co najmniej sześciu młodych drzewek owocowych; obowiązek ten został później zmieniony na specjalny podatek – O. Behre, Geschichte der Sta-
tistik in Brandenburg-Preussen, Berlin 1905, s. 239,
http://www.digitalis.uni-koeln.de/Behre/behre239- - 246.pdf .
41 2. Teil, 7. Titel, §. 161. Unterthanen sind bey ihrer vorhabenden Heirath die herrschaftliche Geneh- migung nachzusuchen verbunden.
udzielić zgody zamiast odmawiającego jej bez przyczyny pana (§ 170). Poddanemu, który nie zwrócił się do pana o zezwolenie na zawarcie małżeństwa, groziła kara wię- zienia, przymusowej pracy, a nawet wyrugowania z gruntu (§ 168 i 169). Ograniczenia swobody zawierania małżeństwa ludności chłopskiej w Prusach utrzymały się aż do edyktu króla Fryderyka Wilhelma III z 9 października 1807 r., znoszącego poddań- stwo42.
Na Śląsku w omawianym okresie również doszło do zaostrzenia poddaństwa osobi- stego chłopów i przywiązania ich do ziemi. Działo się to na podstawie (a przynajmniej za wyraźnym przyzwoleniem) prawa stanowionego. Rozporządzenie stanów śląskich z 12 listopada 1512 r. stanowiło bowiem, iż żaden kmieć czy zagrodnik względnie ich synowie lub córki nie mogą bez zgody swego pana opuścić zamieszkiwanej wsi, a żad- nemu innemu panu gruntowemu nie wolno przyjąć do swojej wsi chłopa bez zgody do- tychczasowego właściciela43. Jednak kobiety wychodzące za mąż poza dobra dotych- czasowego pana nie musiały uiszczać mu opłat44. Potwierdzała to ogólnośląska ustawa (Unterthanenordnung) z 1652 r., jednak z zastrzeżeniem, iż znajdująca się w takiej sy- tuacji wdowa powinna była pozostawić swoje dzieci z poprzedniego małżeństwa u dawnego pana45. Po przejściu zaś Śląska pod panowanie pruskie wydany został 22 kwietnia 1747 r. edykt, którego pkt 3 stanowił, iż poddanym nie wolno zawierać małżeństwa bez, a tym bardziej wbrew woli zwierzchności gruntowych lub kogokol- wiek posiadającego nad nimi władzę. Małżeństwa zawarte wbrew, temu postanowieniu miały być uważane za nieważne. Duchownemu, który pobłogosławił małżeństwo za- wierane przez osoby, którym pan włości nie udzielił na to zgody, groziła według § 9 wspomnianego edyktu kara46. W edykcie tym jednak zabroniono panom zmuszania poddanych do zawierania związków małżeńskich47. Później kwestie poddaństwa osobi- stego chłopów (w tym ograniczenia wolności zawierania małżeństw) regulowane były na Śląsku omówionym wyżej ustawodawstwem ogólnopruskim.
§. 162. Die Herrschaft aber kann ihnen die Erlaubniß ohne gesetzmäßige Ursache nicht versagen.
§. 164. [Gesetzmäßige Weigerungsursachen sind, wenn die Person, welche der Unterthan heirathen will] wegen Liederlichkeit, Faulheit, oder Widerspänstigkeit bekannt ist, und dessen durch glaubwürdige Zeugnisse überführt werden kann.
§. 165. Ingleichen, wenn dieselbe wegen körperlicher Gebrechen unfähig ist, den wirthschaftlichen Ar- beiten, deren Verrichtung ihr obliegt, gehörig vorzustehn.
§. 166. Auch Leuten, welche selbst, körperlicher Gebrechen wegen, sich und eine Familie zu ernähren außer Stande sind, kann die Herrschaft die Erlaubniß zu einer Heirath, durch welche ihre Umstände nicht verbessert werden, versagen.
42 A. Konieczny, Ograniczenia, s. 114.
43 Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu, sygn. Hs IIe–3, fol. 49–70. Powołuję za A. Koniecznym, Ograniczenia, s. 103 i n.
44 F. Rachfahl, Zur Geschichte der Grundherrschaft in Schlesien, ZSS, Bd. 16, 1895, s. 169.
45 Ibidem, s. 172.
46 Zob. Stylo, Das Provinzialrecht von Niederschlesien, Breslau 1830, s. 188, http://dlib-pr.mpier.
mpg.de/film/187358/00000209.gif.
47 Sammlung aller in dem souverainen Herzogthum Schlesien und der demselben incorporirten Graf- schaft Glatz in Finanz-, Polizey-Sachen etc. ergangenen und publicirten Ordnungen, Edicte, Mandate, Re- scripte etc..., ed. Korn, t. 2, Breslau 1765, s. 474 i n. (cyt. za A. Koniecznym, Ograniczenia, s. 110).
A. Konieczny twierdzi, że zmuszanie do zawierania małżeństw zdarzało się w praktyce pomimo postano- wienia edyktu.
6. Podsumowując, wypada zauważyć, że o ile w takich krajach, jak Czechy lub Prusy, ustawodawstwo tworzone przez państwo nie tylko nie walczyło z ograniczeniami wol- ności zawierania małżeństw poddanych (a jeśli walczyło, to tylko z przymusem mał- żeńskim), a wręcz było ich źródłem, o tyle polskiego prawa stanowionego przez pań- stwo nie sposób uznać za przyczynę ograniczeń swobody zawierania małżeństw chło- pów (których skala, w porównaniu z niektórymi innymi krajami, nie była znaczna).
Wyjątkiem jest tutaj konstytucja z 1768 r., jednak dotyczyła ona jedynie terytorium bę- dącego formalnie lennem Polski, a faktycznie od niej w owym czasie całkowicie nieza- leżnego. Konstytucja ta w dodatku uchwalona była pod naciskiem państw obcych, zwłaszcza Rosji48. Nawet jednak i ona była lex imperfecta, nie przewidując żadnej sankcji karnej dla duchownego (podczas gdy sankcje takie przewidywały ustawodaw- stwa innych państw). Ograniczenia swobody zawierania małżeństw ludności chłopskiej były w Polsce praktyką powstałą bez ścisłego związku z prawem państwowym – prae- ter legem, a jeśli wziąć pod uwagę konstytucję z 1511 r. – nawet contra legem.
Inaczej niż w Prusach polskie ustawodawstwo ogólnopaństwowe nie próbowało wykorzystać instytucji pozwolenia na małżeństwo do realizacji określonej polityki go- spodarczej. Czynili to natomiast niektórzy panowie włości, ustanawiając odpowiednie zakazy w stanowionych przez nich ustawach wiejskich, na podstawie przekonania o ich niczym nieograniczonej, absolutnej władzy nad chłopami49.
EHESCHLIESSUNGSFREIHEITSBEGRENZUNGEN DER BAUERN, BESTIMMT DURCH DAS VERHÄLTNIS DER LEIBEIGENSCHAFT IN POLEN IN DER NEUZEIT
VOR DEM HINTERGRUND AUSGEWÄHLTER EUROPÄISCHER LÄNDER
Z u s a m me nf a s su n g
Eines der Grundrechte des Menschen, das Recht nämlich, eine Ehe zu schließen und den Ehegat- ten bzw. die Ehegattin beliebig zu wählen, war früher im Rahmen der Feudalherrschaft über die leibeigenen Bauern begrenzt. Die Eheschließungsfreiheitsbegrenzungen bestanden darin, dass dieleibeigenen Bauern eine Einwilligung vom Gutbesitzer benötigten sowie darin, dass die Gut- besitzer ihre Leibeigenen zur Eheschließung mit einer bestimmten Person zwingen konnten.
Solche Begrenzungen ließen sich auch in Polen in der Neuzeit beobachten. Sie haben sich in- folge der Praktik ausgebildet und standen in keinem Zusammenhang mit der staatlichen Gesetzge- bung, sie standen sogar im Widerspruch zu ihr (die Verfassung aus dem Jahr 1511 hatte bereits die Freiheit der Eheschließung erklärt). Dadurch unterschied sich Polen von manchen anderen eu- ropäischen Ländern, z.B. von Preußen oder dem Gebiet des heutigen Tschechiens, in denen die Eheschließungsfreiheit in der staatlichen Gesetzgebung deutlich vorgesehen wurde.
48 J. Tazbir, [w:] Polska. Losy państwa i narodu, Warszawa 1997, s. 241.
49 Charakterystyczne jednak, że do tej ingerencji w sprawy sakramentu małżeństwa nie próbowano na- wet dorabiać jakiejś ideologii, podobnej choćby do będącego teoretycznym uzasadnieniem ingerencji abso- lutnych monarchów francuskich w sprawy małżeńskie gallikanizmu.
Adam Terlikowski, absolwent prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagielloń- skiego. Jego dotychczasowe zainteresowania koncentrują się wokół dziejów staropolskiego prawa prywatnego.
