WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

W DOBIE AUTONOMII

ZDROWIE PUBLICZNE W GALICJI W DOBIE AUTONOMII

(Wybrane problemy)

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

oraz Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego

Pracę wykonano w ramach projektu badawczego Nr 1 H01G 015 16 finansowanego w latach 1999-2001 przez Komitet Badań Naukowych

RECENZENT

Mariusz Kulczykowski

PROJEKT OKŁADKI

Marcin Bruchnalski

REDAKTOR

Jerzy Hrycyk

KOREKTA

Małgorzata Dudek

© Copyright by Uniwersytet Jagielloński Wydanie I, Kraków 2002

All rights reserved

ISBN 83-233-1573-6

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Dystrybucja: ul. Bydgoska 19 C, 30-056 Kraków, Poland

tel. (012) 636-80-00 w. 2022, 2023 tel. kom. 0604-414-568 tel. /fax (012) 430-19-95 e-mail: wydaw@if. uj. edu. pl

http: //www. w. wuj. pl

Konto: BPH PBK SA IV/O Kraków nr 10601389-320000478769

WSTĘP... 7

Rozdział I. UWARUNKOWANIA OCHRONY ZDROWIA W GALICJI... 11

Prawne aspekty funkcjonowania publicznej ochrony zdrowia... 11

Choroby zakaźne i walka z nimi ... 23

Rozdział II. GALICYJSKIE SZPITALE POWSZECHNE... 49

Uwagi wstępne... 49

Szpitale krajowe... 54

Szpital Krajowy we Lwowie... 54

Szpital św. Łazarza w Krakowie... 62

Szpitale psychiatryczne w Kulparkowie i w Krakowie... 69

Szpitale prowincjonalne... 77

Szpitale pediatryczne... 87

Szpital św. Zofii we Lwowie... 87

Szpital św. Ludwika w Krakowie... 89

Finanse szpitali galicyjskich... 96

Rozdział III. PACJENCI SZPITALI PUBLICZNYCH I GALICYJSKA SŁUŻBA ZDROWIA... 111

Pacjenci galicyjskich szpitali powszechnych... 111

Lekarze i chirurdzy... 131

Akuszerki... 143

Apteki... 148

ZAKOŃCZENIE... 151

BIBLIOGRAFIA... 159

D1E ÓFFENTLICHE GESUNDHEIT IN GALIZIEN IN DER ZEIT DER AUTONO­

MIE (Zusammenfassung) - tłumaczenie

165

Należy zgodzić się ze stwierdzeniem Jana Basty, że historycy dziejów Galicji sto­

sunkowo rzadko dotykali spraw zdrowotności mieszkańców i pomocy socjalnej. Dla­

tego podjęcie systematycznej analizy dziejów zdrowia publicznego powinno stanowić istotny wkład do szeroko rozumianych badań nad dziejami społecznymi Galicji. Autor niniejszego opracowania jest w pełni świadom rozległości tematyki i faktu niewyczer- paniajej w niniejszej pracy. Wszystkie omówione problemy są istotnymi parametrami charakteryzującymi funkcjonowanie publicznej ochrony zdrowia. Jednocześnie każdy z nich może być - i wciąż pozostaje - tematem samym w sobie wymagającym dal ­ szych, szczegółowych dociekań. Ponadto, istnieją inne zagadnienia, bardziej lub mniej bezpośrednio łączące się z prezentowaną problematyką, które nie zostały w ogóle w pracy podjęte, jak na przykład stan higieniczny miast, stan infrastruktury sanitarnej - kanalizacji, wodociągów itp., czy wreszcie poziom świadomości społecznej w odnie ­ sieniu do działań prozdrowotnych oraz oświaty w tym zakresie. Są to problemy wyma­

gające dalszego, oddzielnego postępowania badawczego.

W naukach medycznych pojęcie

było trudniejsze do zdefiniowania niż pojęcie

Zgadzano się, że brak choroby niekoniecznie oznacza pełnię zdrowia. Dlatego też w definicji zdrowia, zapisanej w Konstytucji Światowej Organi­

zacji Zdrowia, zapisano, że „zdrowie to stan pełnego dobrostanu fizycznego, społecz ­ nego i psychicznego, a nie tylko brak choroby lub ułomności”-. Sformułowanie zdro­

wiepubliczne

wskazuje z jednej strony na działania nakierowane nie tyle na jednostkę, ile na zdrowie większych grup społecznych, z drugiej zaś mówi o wysiłkach opartych na zbiorowym podejmowaniu kwestii ochrony zdrowia zarówno przez władze poli­

tyczne i administracyjne, jak i organizacje społeczne oraz pojedynczych przedstawi­

cieli służby zdrowia i innych działaczy społecznych. Zdrowie

jest pojęciem interdyscyplinarnym obejmującym zarówno teoretyczny wysiłek badawczy różnych dyscyplin naukowych, jak i działania praktyczne 1 * 3 .

1 J. Basta, Prawne i organizacyjne aspekty funkcjonowania instytucji ochrony zdrowia i opieki spo­

łecznej w miastach galicyjskich doby autonomicznej, [w: ] Rozwój przestrzenny miast galicyjskich położo­

nych między Dunajcem a Sanem w okresie autonomii galicyjskiej, pod red. Z. Beiersdorfa i A. Laskowskiego, Jasio 2001.

1 J. Fijałek, Tradycje zdrowia publicznego w historii medycyny powszechnej i polskiej, Łódź 1998, s. 5.

3 A. Wojtczak, U źródeł medycyny społecznej i zdrowia publicznego, [w: ] „Zdrowie Publiczne”

1992, T. 100, nr 3, s. 117.

Troska instytucji państwowych o zdrowie całych społeczeństw widoczna jest już w starożytnych cywilizacjach. Miała ona charakter przede wszystkim wskazań religij ­ nych i etycznych. Były to zalecenia i nakazy higieniczno-sanitarne ustanawiane przez kapłanów oraz przez lekarzy urzędowych. Powstawały głównie w wyniku długoletnich obserwacji okoliczności powstawania i rozprzestrzeniania się chorób. Takie działania widoczne są w starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie oraz na Dalekim Wschodzie.

Trzeba przyznać, że właśnie w tych kręgach cywilizacyjnych zapewnienie i organiza ­ cja opieki zdrowotnej dla szerokich kręgów społecznych posiadały bardzo wysoką rangę.

W okresie średniowiecza widoczne są zasadnicze różnice w rozwoju medycyny arabskiej i medycyny krajów europejskich związanych z kulturą chrześcijańską.

W Europie, we wczesnym średniowieczu, medycyna świecka całkowicie ustąpiła miej ­ sca medycynie kościelnej. Lekarze byli księżmi, najczęściej samoukami, i tylko w niewielkim stopniu korzystali ze starożytnej wiedzy medycznej Hipokratesa czy Galena. Co jednak ważne, w imię miłości chrześcijańskiej nieśli pomoc chorym, nie patrząc na ich status majątkowy czy pochodzenie społeczne. Podobnie tzw. lekarze dworscy dbali nie tylko o stan zdrowia króla i jego rodziny, ale swoją opiekę roztaczali także nad służbą dworską, członkami drużyny wojskowej czy też poddanymi z dóbr należących do władcy. Były to więc działania obejmujące większe grupy ludzi. Ale główne wysiłki, mające wymiar publicznej ochrony zdrowia, związane były z akcjami przeciwdziałającymi szerzeniu się chorób epidemicznych: dżumy, czarnej śmierci, powietrza morowego. Prowadziły one do powoływania urzędu lekarzy miejskich zwa ­ nych fizykami miejskimi. Ich głównym zadaniem była kontrola warunków sanitarno- -higienicznych miasta, a w okresie szerzenia się zarazy pomoc w jej zwalczaniu, roz­

dawanie leków oraz udzielanie bezpłatnych porad, zwłaszcza biednym mieszkańcom.

Jednocześnie pojawiły się ogólnokrajowe i lokalne przepisy sanitarne ustalające m. in.

postępowanie przeciwepidemiczne. Pierwsze polskie przepisy sanitarne, znane od XIII wieku, noszą nazwę wilkierzy. W zakresie zdrowia publicznego należy także odnoto ­ wać zakładanie pierwszych szpitali o charakterze przytułkowo-ieczniczym nastawio­

nych na przyjmowanie najuboższych4 .

4 J. Fijałek, Tradycje zdrowia publicznego..., s. 16-24.

Okres odrodzenia, z nowym spojrzeniem na świat i człowieka, przyniósł istotne zmiany w lecznictwie otwartym, co wiązało się z rozwojem edukacji medycznej na uniwersytetach i w szkołach medycznych. Zmniejszała się rola medycyny kościelnej przy jednocześnie rosnącej roli urzędów państwowych odpowiedzialnych za poziom sanitarny i medyczny państwa. Zewnętrznym tego przejawem było tworzenie kolegiów medycznych - instytucji kierujących ochroną zdrowia w poszczególnych państwach.

Te tendencje utrzymywały się i w następnych wiekach. Były one w dużej mierze zwią ­ zane z sekularyzacją majątków zakonów zajmujących się opieką medyczną, zwłaszcza w krajach protestanckich. Jednocześnie rosła liczba szpitali, stopniowo, chociaż jesz­

cze powoli, nabierających charakteru instytucji leczniczych. Poważnym problemem społecznym stawały się choroby weneryczne.

Oświecenie przyniosło rozwój kadry medycznej oraz rozbudowę centralnej admini ­

stracji państwowej zajmującej się ochroną zdrowia. Pojawiło się pojęcie „policji me ­

dycznej” . Wyspecjalizowane służby państwowe zaczęły zbierać informacje medycz-

no-sądowe, sanitarne, epidemiologiczne, opracowując je pod względem statystycznym.

Te tendencje z całą mocą uwidoczniły się w wieku XIX, który stworzył podstawę do nowoczesnych zadań zdrowia publicznego w wieku XX. Wiązało się to ściśle z inten­

sywnymi zmianami społeczno-gospodarczymi obserwowanymi w wieku XIX i XX.

Troska o publiczny stan zdrowia stała się nieodłącznym elementem polityki społecznej wszystkich nowoczesnych państw. W rezultacie problematyka ta uzyskała w cywili­

zowanych społeczeństwach bardzo wysoką rangę. Jednocześnie wiele pojęć dzisiaj obowiązujących w tej materii znajduje swoje odniesienie do przełomu XIX i XX wie­

ku, a w tym i do Galicji w okresie autonomicznym.

Pojęcie „zdrowie publiczne ” obejmuje wiele zagadnień. W niniejszym opracowaniu zwrócono uwagę na kilka problemów odnoszących się do zadań publicznej służby zdrowia, w warunkach funkcjonowania autonomii galicyjskiej. W rozdziale I wskazano na takie uwarunkowania publicznej ochrony zdrowia, jakimi są aspekty prawne funk ­ cjonowania instytucji powołanych do czuwania nad stanem zdrowia mieszkańców Galicji i walka z chorobami zakaźnymi. Zdrowotność społeczeństwa bada się metoda­

mi epidemiologicznymi i socjomedycznymi wspieranymi biostatystyką i innymi tech­

nikami. Dla oceny poziomu zdrowia zbiorowości istotne znaczenie ma ocena takich zjawisk jak częstość występowania chorób oraz śmiertelność spowodowana określo ­ nymi chorobami. Czynniki te w decydującym stopniu wpływają na kształtowanie się tak podstawowego wskaźnika, jakim jest przeciętne, dalsze trwanie życia ludzkiego 5.

W tym kontekście ukazano problematykę chorób zakaźnych w Galicji w badanym okresie oraz wysiłki podejmowane przez władze autonomiczne w walce z nimi.

5 S. Poździoch, Pojęcie i zakres zdrowia publicznego, [w:] Zdrowie publiczne, wybrane zagadnienia pod red. S. Pożdziocha i A. Rysia, Kraków 1996, s. 41-50; R. Topór-Mądry, A. Pająk, Stan zdrowia ludności Polski na tle innych krajów europejskich i pozaeuropejskich, tamże, s. 265-279.

W rozdziale II ukazano jeden z podstawowych elementów realizowanej przez władze polityki zdrowotnej, jakim była opieka szpitalna. Właśnie szpitale publiczne, znajdujące się bezpośrednio pod opieką władz krajowych, odgrywały decydującą rolę w systemie ochrony zdrowia mieszkańców prowincji. Dlatego też znaczną część niniejszej pracy poświęcono różnym aspektom funkcjonowania galicyjskich szpitali publicznych. Wśród nich wyjątkową rangę uzyskały szpitale publiczne we Lwowie i Krakowie, którym przy­

sługiwała nazwa „szpitali krajowych ”. Liczniejszą grupę stanowiły tzw. szpitale prowin­

cjonalne, do których przyjmowano pacjentów zgodnie z rejonizacją. W zdecydowanej większości były to szpitale powiatowe. Szczególne miejsce w systemie opieki zdrowot ­ nej zajmowały szpitale pediatryczne i psychiatryczne.

Funkcjonowanie szpitali to opieka nad chorymi realizowana przez przedstawicieli służby zdrowia. W niniejszej pracy prezentowane są informacje o pacjentach galicyj ­ skich szpitali oraz o lekarzach, akuszerkach, a także funkcjonowaniu aptek.

Tak jak o tym napisano w rozdziale I niniejszego opracowania, w Galicji doby au­

tonomicznej sprawami dotyczącymi ochrony zdrowia ludności zawiadywały z jednej strony władze centralne, z drugiej zaś zagadnienia te, zaliczone do „kultury kraju” , zostały oddane w gestię władz autonomicznych. Problemami zdrowotnymi mieszkań ­ ców prowincji zajmowały się zarówno austriackie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Namiestnictwo, jak i Sejm Krajowy. Władze wszystkich szczebli doskonale zdawały sobie sprawę z wagi problemu, jakim był poziom zdrowotny społeczeństwa galicyj ­ skiego. Protokoły z obrad Sejmu Krajowego obfitują w materiały dotyczące proble­

matyki zapobiegania szerzeniu się chorób zakaźnych, rozwoju służby zdrowia w Gali ­

cji, finansowych aspektów ochrony zdrowia czy też problemów budowy nowych szpi ­ tali i rozbudowy obiektów już istniejących. Stwierdzano obiektywnie postępującą po­

prawę tego stanu, ale jednocześnie poszukiwano rozwiązań mających na celu obniżenie śmiertelności, zwłaszcza powodowanej chorobami zakaźnymi. I dlatego właśnie autor uznał, że podstawowym źródłem dla rozpoczęcia systematycznych badań nad pozio ­ mem ochrony zdrowia i polityką zdrowotną prowadzoną

Galicji winny być materiały głównych instytucji autonomicznych i rządowych, a zwłaszcza Stenograficzne Spra­

wozdania Sejmu Krajowego Królestwa Galicji i Lodomerii oraz Sprawozdania Krajo ­ wej Rady Zdrowia ukazujące się we Lwowie w latach 1874-1909. Materiały sejmowe obejmują także sprawozdania Wydziału Krajowego oraz sprawozdania wyspecjalizo­

wanych komisji krajowych, na przykład Komisji Administracyjnej, Budżetowej itp., sprawozdania dotyczące poszczególnych spraw przekazanych do dyskusji komisjom sejmowym oraz sprawozdania organów doradczych i opiniodawczych takich jak np.

Krajowa Rada Zdrowia. Niezwykłą wartość mają informacje pochodzące z corocznych sprawozdań Departamentu V, który zajmował się sprawami ochrony zdrowia. Ponadto dane liczbowe zawarte są w corocznych preliminarzach, zestawieniach budżetowych i sprawozdaniach o zamknięciu rachunków poszczególnych szpitali galicyjskich. Bar­

dzo cenne informacje dostarczały także okresowe sprawozdania z działalności galicyj­

skich szpitali powszechnych. Ilość zebranego materiału znacznie przekroczyła możli­

wość ich całkowitego wykorzystania w niniejszym opracowaniu. W prowadzonych dociekaniach badawczych pomocnymi okazały się także opracowania epoki, specjali ­ styczne czasopisma oraz materiały archiwalne. Także i w tym przypadku obfitość in­

formacji w nich zawartych sprawiła, że wszystkie te kategorie źródeł będą nadal sukce ­ sywnie wykorzystywane w trakcie dalszych prac badawczych. Przekonanie to umacnia wstępna kwerenda przeprowadzona w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warsza ­ wie, Archiwum Państwowym w Krakowie i Lwowie, Archiwum Uniwersytetu Jagiel­

lońskiego oraz w zbiorach Muzeum Historii Medycyny Collegium Medicum Uniwer ­ sytetu Jagiellońskiego.

Autor pracy pragnie podziękować Komitetowi Badań Naukowych, bez którego wsparcia nie byłaby możliwa tak szybka realizacja tego przedsięwzięcia. Osobne po­

dziękowania autor kieruje pod adresem recenzenta, profesora Mariusza Kulczykow-

skiego, za wnikliwą i życzliwą ocenę pracy.

UWARUNKOWANIA OCHRONY ZDROWIA W GALICJI

Prawne aspekty funkcjonowania publicznej ochrony zdrowia

W autonomicznej Galicji sprawy objęte publiczną ochroną zdrowia znalazły się z jednej strony w kompetencjach władz centralnych w Wiedniu, z drugiej zaś oddane zostały w ręce lokalnych władz autonomicznych. Niejednokrotnie ten swoisty dualizm sprzyjał rozwiązywaniu trudnych problemów - zwłaszcza w okresach zagrożeń epide­

micznych, ale równie często był przyczyną niekończących się dyskusji i przetargów.

Władze monarchii habsburskiej uważały ochronę zdrowia za jedną z najważniejszych dziedzin życia społecznego. Najlepiej świadczą o tym zaangażowanie władz central­

nych w stworzenie prawnych i organizacyjnych podstaw struktur publicznej ochrony zdrowia oraz bardzo aktywne działania dla zapewnienia sprawnego funkcjonowania tak utworzonych struktur. Ilościowa analiza liczby aktów prawnych odnoszących się do publicznej służby zdrowia w Galicji od połowy XIX wieku do wybuchu I wojny światowej jednoznacznie wykazuje dominację aktów wydawanych przez władze cen ­ tralne, a w szczególności przez Radę Państwa i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.

Jednocześnie w samej Galicji znaczna część przepisów była wydawana przez Namiest­

nictwo, a więc także przez reprezentację władzy państwowej1 .

1 A. Kopytko, Służba zdrowia w Galicji doby autonomicznej, Kraków 2000, s. 3. Praca w maszynopi­

sie w posiadaniu autora.

W ramach autonomii galicyjskiej sprawy dotyczące ochrony zdrowia zostały zali­

czone do „kultury kraju” i oddane w gestię władz autonomicznych. Angażowały one instytucje samorządowe każdego szczebla, od najwyższych - Sejm Krajowy, Wydział Krajowy, poprzez reprezentację powiatową aż do gminnej. Władze krajowe doskonale zdawały sobie sprawę z wagi problemu, jaki stanowił poziom zdrowotny społeczeń­

stwa galicyjskiego. Wielokrotnie na łamach sprawozdań z obrad Sejmu Krajowego

dominowała zarówno problematyka zapobiegania szerzeniu się chorób zakaźnych,

rozwoju kadry medycznej w Galicji, jak i finansowe aspekty ochrony zdrowia czy też

problemy związane z organizacją instytucji opieki zdrowotnej, a zwłaszcza budowy

nowych szpitali. Obserwowano, analizowano i oceniano stan zdrowia mieszkańców

prowincji, a jednocześnie poszukiwano metod poprawy tego stanu i obniżania śmier­

telności, zwłaszcza spowodowanej chorobami zakaźnymi, w tym epidemicznymi.

Sprawy opieki zdrowotnej znalazły odzwierciedlenie w Statucie Krajowym i Ustawie o reprezentacji powiatowej, a także w ustawie o „urządzeniu gmin ” z 1866 roku".

Tak więc problemy zdrowia publicznego w Galicji były regulowane zarówno przez władze centralne w Wiedniu, jak i przez galicyjskie władze autonomiczne. Dla stwo­

rzenia porządku prawnego w zakresie publicznej ochrony zdrowia w Galicji decydują ­ ce znaczenie miał akt prawny o charakterze ogólnopaństwowym jakim była Ustawa państwowa z dnia 30 kwietnia 1870 względem organizacji publicznej służby zdrowia oraz ustawa krajowa z 1891 roku - Ustawa z dnia 2 lutego 1891, obowiązująca w Królestwie Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim o urządzeniu służby zdrowia w gminach i na obszarach dworskich2 3 .

2 Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych, oprać. J. Piwocki, Lwów 1909; Ustawa z 12 sierpnia 1866 roku obowiązująca w Królestwie Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim o urządzeniu gmin i ordynacji wyborczej dla gmin, Dziennik Ustaw Krajowych, 1866, nr 9; Ustawa z 12 sierpnia 1866 roku o reprezentacji powiatowej i ordynacji wyborczej powiatowej, Dziennik Ustaw Krajowych, 1866, nr 21.

3 Ustawa państwowa z dnia 30 kwietnia 1870 względem organizacji publicznej służby zdrowia, Dzien­

nik Urzędowy Państwa 1870 r., nr 68; Sprawozdanie Komisji Sanitarnej o przedłożeniu rządowym w przedmiocie urządzenia służby zdrowia w gminach i na obszarach dworskich, „Stenograficzne Sprawoz­

dania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 160 z 1890 roku; Sprawozdanie Wydziału Krajowego z projektem noweli ustawy z dnia 2 lutego 1891 N. 17 dz. u. kraj, tudzież w przedmiocie zaopatrzenia wdów i sierot pozostałych po lekarzach okręgowych, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 66 z 1904 roku, s. 6-14.

W skali całej monarchii politykę rządu w zakresie ochrony zdrowia realizowało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Ciałem o charakterze doradczym była Najwyższa Rada Zdrowia. Zbierając i przetwarzając informacje o sytuacji sanitarnej w poszcze ­ gólnych krajach koronnych, kreowała ona ogólny kierunek polityki zdrowotnej pań ­ stwa. Była czynnikiem opiniodawczym przy podejmowaniu decyzji w zakresie rozbu­

dowy infrastruktury ochrony zdrowia, a także w kwestiach personalnych. W skład Rady wchodziło sześciu stałych jej członków, czyli „starszych radców zdrowia” , urzę ­ dujących pod kierunkiem referenta sanitarnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

Referent sanitarny pełnił więc funkcję lekarza krajowego i był mianowany przez cesa ­ rza. Ekspertami w dziedzinach rozpatrywanych przez Radę byli nadzwyczajni człon ­ kowie. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i współpracująca z nim Najwyższa Rada Zdrowia kontrolowały funkcjonowanie instytucji ochrony zdrowia (szpitali, domów opieki itp.), a także monitorowały sytuację epidemiczną państwa, podejmując stosowne działania w sytuacji zagrożenia.

Stosownie do przepisów ustawy z kwietnia 1870 roku za realizację polityki zdro ­ wotnej władz centralnych w Galicji odpowiedzialne było Namiestnictwo. Odpowiadało ono za stan sanitarny prowincji oraz nadzorowało funkcjonowanie zarówno publicz­

nych; jak i prywatnych instytucji ochrony zdrowia.

Zgodnie z rozwiązaniami przyjętymi w Wiedniu odpowiednikiem Najwyższej Rady Zdrowia w Galicji była Krajowa Rada Zdrowia. Na jej czele stał krajowy referent sa­

nitarny, a tworzyło ją sześciu członków oficjalnie mianowanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. W praktyce tych członków Rady proponowało Namiestnictwo.

Dwóch dalszych członków Krajowej Rady Zdrowia delegował Wydział Krajowy. Na­

tomiast od momentu powołania izb lekarskich, w roku 1891, w skład Rady wchodził

2. Szpital św. Ludwika w Krakowie, stan obecny (fot. P. Franaszek)

4. Budynek I Katedry Chirurgii w Krakowie, stan obecny (fot. P. Franaszek)

jeden przedstawiciel wschodniogalicyjskiej izby lekarskiej i jeden zachodniogalicyj- skiej. Rada kontrolowała i oceniała stan zdrowotny mieszkańców Galicji. Przede wszystkim zaś była ciałem o charakterze opiniodawczym.

7. Szpital św. Ludwika w Krakowie, widok z 1877 roku

Kadencja Rady trwała trzy lata. I tak w latach 1904-1907 reprezentantami Mini­

sterstwa Spraw Wewnętrznych byli: doktor Stanisław Bądzyński, profesor higieny Uniwersytetu Lwowskiego, doktor Adam Czyżewicz, profesor szkoły akuszerek we Lwowie; doktor Edward Gerard von Festenburg, przewodniczący wschodniogalicyj­

skiej izby lekarskiej i pełniący do końca stycznia 1914 roku funkcję przewodniczącego Krajowej Rady Zdrowia, doktor Heinrich Kadyi, profesor anatomii opisowej Uniwer ­ sytetu Lwowskiego, doktor Hilary Schramm, profesor nadzwyczajny chirurgii Uniwer ­ sytetu Lwowskiego oraz doktor Antoni Mars, profesor położnictwa i ginekologii Uni ­ wersytetu Lwowskiego, który zastąpił doktora Wiktora Opolskiego po jego dobrowol­

nej rezygnacji z członkostwa. Delegatami Wydziału Krajowego zostali doktor Emanuel Machek, profesor okulistyki na Uniwersytecie Lwowskim i doktor Józef Starzewski, dyrektor szpitala powszechnego we Lwowie. Lwowską izbę lekarską reprezentował doktor Mars i jego zastępca doktor Alfred Bigelmajer, prymariusz szpitala powszech ­ nego w Samborze, krakowską zaś doktor Adolf Dietzius, burmistrz Jarosławia ze swoim zastępcą, doktorem Stanisławem Jabłońskim, prymariuszem szpitala w Rze ­ szowie4. W następnej kadencji, wśród przedstawicieli Ministerstwa, zabrakło doktorów Bądzyńskiego i Kadyi, których zastąpili doktor Tadeusz Browicz, profesor anatomii patologicznej Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz doktor Paul Kućera, profesor higieny na Uniwersytecie Lwowskim. Doktor Machek został zastąpiony przez doktora Józefa Łuszczkiewicza, krajowego inspektora szpitali. Izbę lekarską ze Lwowa reprezentował doktor Władysław Piaskiewicz, lekarz miejski Kołomyi, jego zastępcą był doktor Zygmunt Smolarski, lekarz miejski Przemyśla. Izba krakowska miała tych samych przedstawicieli. W kadencji obejmującej lata 1910-1913 w miejsce Czyżewicza wprowadzono doktora Antoniego Gluzińskiego, profesora medycyny wewnętrznej

4 Zespól K. K Ministeriums des Inners, Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD), sygn. F. 50.

Uniwersytetu Lwowskiego, a pod koniec kadencji, w styczniu 1913 roku doktor Kuc­

em został zastąpiony przez doktora Włodzimierza Sieradzkiego, profesora zwyczajne ­ go medycyny sądowej Uniwersytetu we Lwowie. Przedstawicielami Wydziału Krajo ­ wego byli doktor Emil Muller, krajowy inspektor szpitali publicznych, oraz doktor Józef Mazurkiewicz, docent psychiatrii i dyrektor szpitala psychiatrycznego w budo ­ wie w Kobierzynie. Skład reprezentacji izb lekarskich nie uległ zmianie.

8. Szpital św. Ludwika w Krakowie, widok z 1882 roku

26 kwietnia 1914 roku minister spraw wewnętrznych zatwierdził skład Krajowej Rady Zdrowia na lata 1913-1916. Wszyscy przedstawiciele Ministerstwa z poprzed ­ niej kadencji zachowali swoje stanowiska. Ale 26 stycznia 1914 roku doktora Edwarda Gerarda von Festenburga zastąpił doktor Zenobiusz Lewicki, dyrektor szpitala po­

wszechnego w Kołomyi. Wśród reprezentantów Wydziału Krajowego doktora Mazur­

kiewicza zastąpił doktor Kazimierz Orzechowski, prymariusz oddziału dla nerwowo chorych szpitala krajowego we Lwowie, docent prywatny Uniwersytetu Lwowskiego.

Lwowską izbę lekarską nadal reprezentował doktor Władysław Piaskiewicz, a jego zastępcą był doktor Sylwester Drzymalik, lekarz miejski Żółkwi. Izba krakowska miała swych przedstawicieli w osobach doktora Stanisława Ciechanowskiego, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego i Adolfa Dietziusa.

Krajową Radę Zdrowia po raz ostatni powołano 30 maja 1916 roku. Ministerstwo nadal reprezentowali: Browicz, Gluziński, Lewicki, Mars, Schramm i Sieradzki, zaś Wydział Krajowy - Emil Muller i doktor Włodzimierz Kohlberger, dyrektor szpitala w Kulparkowie5.

5 Tamże.

J. Basta, Ochrona zdrowia w dziewiętnastowiecznym Rzeszowie. Studium z dziejów lecznictwa w mieście galicyjskim średniej wielkości, [w:] „Prace Historyczno-Archiwalne” T. V, Rzeszów 1997, s. 69-92.

W powiecie władze centralne reprezentował lekarz powiatowy. Ustawa przewidy ­ wała możliwość obsługi kilku powiatów przez jednego lekarza. W ten sposób powsta ­ wał okręg, a lekarz podlegał staroście tego powiatu, w którym miał siedzibę. Zadaniem lekarza powiatowego było śledzenie stanu sanitarnego podległego mu obszaru, składa ­ nie raportów o tym stanie, wydawanie opinii do wniosków na koncesje lekarskie, ob­

serwacja i nadzór nad funkcjonowaniem instytucji ochrony zdrowia w powiecie, a więc szpitalami i innymi zakładami leczniczymi, domami opieki nad kalekami i dziećmi porzuconymi, nad uzdrowiskami, aptekami publicznymi i domowymi, publicznymi łaźniami, a także zakładami rzemieślniczymi w zakresie wpływu wykonywanej pracy na stan zdrowia zatrudnionych. Sprawował także nadzór sanitarno-policyjny nad gmi­

nami znajdującymi się na terenie jego powiatu 6 . Dlatego zobowiązany był co najmniej

raz w roku wizytować każdą gminę, kontrolując pracujących w niej lekarzy, chirur ­ gów, akuszerki, aptekarzy, a nawet weterynarzy. Do jego zadań należało także pełnie­

nie funkcji lekarza sądowego.

Paragrafy trzeci i czwarty Ustawy państwowej z dnia 30 kwietnia 1870 względem organizacji publicznej służby zdrowia nakładały także na gminy obowiązki sanitar- no-policyjne, a w szczególności obowiązek powoływania lekarzy gminnych oraz leka ­ rzy okręgowych. Chociaż gminną służbę zdrowia powołano w latach 70. i 80. XIX wieku w kilku krajach monarchii austro-węgierskiej - m.in. w Austrii, Dalamcji, Istrii, Karyntii, Tyrolu, na Morawach - to nie udawało się tego zrealizować w Galicji. Naj ­ poważniejszą próbą rozwiązania zaistniałej sytuacji była debata sejmowa, jaką odbyto w roku 1874 nad projektem ustawy o powoływaniu lekarzy w gminach liczących po­

wyżej sześciu tysięcy mieszkańców lub też mających własny statut. Niestety, prace nad projektem nie zaowocowały uchwaleniem stosownego aktu prawnego 7 . Spowodowały natomiast długą dyskusję wokół całego problemu środowiska galicyjskich lekarzy i działaczy społecznych. Widoczne to było podczas II Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie w roku 1875 oraz w czasie podobnego, ale już V zjazdu w roku 1888. W tych dyskusjach prym wiodło Towarzystwo Lekarzy Galicyjskich8 . Ukoro­

nowaniem tych wysiłków była ustawa uchwalona przez Sejm Krajowy 2 lutego 1891 roku9 .

7 Z. Jastrzębowski, Spory o model lecznictwa. Opieka zdrowotna w koncepcjach polskiej polityki społecznej w XIX i XX wieku (do 1948 roku), Łódź 1994, s. 40; L. Blumenstock, Organizacja służby zdrowia w gminach, [w:] „Przegląd Lekarski”, 1887, T. 26, nr 17, s. 242.

B Pamiętnik Drugiego Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie (19-24 lipca 1875 r.), Lwów 1876, s. 457.

9 Ustawa z dnia 2 lutego 1891, obowiązująca w Królestwie Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, o urządzeniu służby zdrowia w gminach i obszarach dworskich, Dziennik Ustaw Krajowych, 1891, nr 17.

Zgodnie z paragrafem drugim ustawy z 1891 roku każda gmina, posiadająca własny statut gminny lub w której obowiązywały przepisy ustawy z dnia 13 marca 1889 roku, została zobowiązana do utrzymywania na własny koszt lekarzy gminnych. Jeden lekarz miał przypadać na 15 tys. mieszkańców. Gminy, które nie podlegały tym przepisom, musiały łączyć się z innymi gminami tego samego powiatu i obszarami dworskimi, tworząc w ten sposób tzw. okręgi sanitarne, kierowane przez lekarza okręgowego.

Proces tworzenia okręgów miał przebiegać etapowo i w pierwszej kolejności obejmo­

wać obszary, na których występowały najgorsze warunki sanitarno-higieniczne. Liczbę okręgów oraz ich dalsze zwiększanie uchwalał Sejm Krajowy w porozumieniu z Na­

miestnictwem. Z kolei granice okręgu wytyczał Wydział Krajowy po konsultacjach z Namiestnictwem i po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Zdrowia. Brano pod uwagę oddalenie miejscowości w granicach gminy, siedziby lekarzy, układ komunikacyjny itp. Zasadniczo w skład okręgu sanitarnego miały wchodzić gminy leżące na obszarze tego samego powiatu.

Bardzo szczegółowo zdefiniowano warunki, jakie miała spełniać osoba wybrana na stanowisko lekarza gminnego. Musiała mieć obywatelstwo austriackie, ale jednocze­

śnie znać język kraju, w którym pracowała. Dyplom doktora medycyny, jakim się le ­

gitymowała uprawniał do wykonywania praktyki lekarskiej. Praktykę taką musiała

odbywać przez co najmniej dwa lata, przed objęciem stanowiska. W ubieganiu się

o stanowisko lekarza gminnego pierwszeństwo przysługiwało osobom, które wcześniej

pracowały w szpitalu powszechnym lub zdały egzamin fizykancki. Egzamin ten był bezwzględnie wymagany od kandydatów ubiegających się o posadę lekarza gminnego w miastach o własnym statucie. Lekarzy gminnych mianowała Rada Gminna na wnio ­ sek naczelnika gminy, zaś lekarza okręgowego Wydział Powiatowy. Mianowanie rnu ­ siał poprzedzać konkurs ogłoszony w krajowej gazecie urzędowej.

Płaca lekarza gminnego nie mogła być niższa od 500 zł rocznie i była ustanawiana przez Radę Gminną. Wysokość zarobków lekarza okręgowego ustanawiała Rada Po ­ wiatowa. Lekarzom tym przysługiwał zwrot kosztów podróży służbowych, które były pokrywane z funduszu krajowego. Za przeprowadzane przez lekarzy gminnych i okrę­

gowych badania zwłok, a także bydła i mięsa, zainteresowani powinni byli wnosić opłaty bezpośrednio do kasy powiatowej. Lekarzom za te czynności nie wolno było bezpośrednio pobierać żadnego wynagrodzenia. W ramach swoich obowiązków byli także zobowiązani do bezpłatnego leczenia ubogich chorych i pacjentów dotkniętych chorobą zakaźną. Szczepienia przeciwko ospie przeprowadzali bezpłatnie tylko w miejscu swojej siedziby, a poza jej obrębem za stosowną odpłatnością. Wobec leka­

rzy zaniedbujących swoje obowiązki wszczynano postępowanie dyscyplinarne z moż ­ liwością udzielenia nagany, ukarania grzywną nawet usunięcia ze stanowiska. W roku

1908 rozpoczęto prace nad ustawą określającą zasady ustalania emerytur lekarzy okrę ­ gowych oraz świadczeń emerytalnych dla wdów i sierot po tych lekarzach. Ustawę uchwalono w następnym roku10 .

Osiemnasty paragraf ustawy z 1891 roku zobowiązywał władze powiatowe do zor­

ganizowania w gminach odpowiedniej opieki położniczej, a zwłaszcza bezpłatnej po­

mocy akuszerek dla ubogich kobiet ciężarnych i rodzących. Chodziło także o zapew ­ nienie odpowiedniej liczby akuszerek w stosunku do liczby mieszkańców poszczegól ­ nych gmin.

W listopadzie 1890 roku, gdy pracowano nad projektem powyższej ustawy, plano­

wano docelowo utworzenie 345 okręgów sanitarnych11. Od początku obowiązywania ustawy zarówno Wydział Krajowy, jak i Komisja Sanitarna pracowały nad tworzeniem kolejnych okręgów sanitarnych. Jednak do połowy 1904 roku udało się powołać tylko 142 takie okręgi znajdujące się w 68 powiatach. Jednocześnie w sześciu powiatach nie było w ogóle okręgów, a w piętnastu okręgach brak było obsady personalnej (tabela 1).

Tabela 1 Okręgi sanitarne w Galicji w roku 1904

Powiat Okręg sanitarny

1 2

Biała Buczkowice

Kęty

Bóbrka Wybranówka

Strzeliska Nowe

10 Sprawozdanie Wydziału Krajowego z przedłożeniem projektu ustawy krajowej normującej płace emerytalne lekarzy okręgowych tudzież zaopatrzenia wdów i sierot po nich pozostałych, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 81z 1908 roku, s. 1-10.

11 Sprawozdanie Komisji Sanitarnej o przedłożeniu rządowym w przedmiocie urządzenia służby zdro­

wia w gminach i na obszarach dworskich, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 160 z 1890 roku.

1 2

Bochnia Łapanów

Ujście Solne Lipnica Murowana

Bohorodczany Bohorodczany

Łysieć Solotwina

Borszczów Mielnica

Brody Podkamień

Szczurowice Toporów

Brzesko Szczurowa

Czchów

Brzezany Kozłów

Kozowa Narąjów Brzozów

Buczacz Koropiec

Uście Zielone

Chrzanów Alwernia

Bobrek Krzeszowice

Trzebinia

Cieszanów Narol

Dzików Stary

Czortków Białobożnica

Dąbrowa

Dobromil Dobromil

Krościenko Rybotycze

Dolina Wełdzirz

Rożniatów

Drohobycz Schodnica

Medenice Podbuż

Gorlice Gładyszów

Gródek Janów

Lubień Wielki Dąbrowica

Grybów Bobowa

Horodenka Czemelica

Obertyn

Husiatyń Chorostków

Probużna

Jarosław Moszczany

Pruchnik Sieniawa

Jasło Krempna

Frysztak

Jaworów Wielkie Oczy

Kałusz Wojnilów

1 2

Kamionka Witków Nowy

Kolbuszowa Sokołów

Majdan

Kołomyja Jablonów

Gwoździec Peczeniżyn

Kossów Pistyń

Żabie Hryniawa

Kuty

Kraków Liszki

Krosno Limanowa

Lesko Baligród

Cisną Lutowiska

Lwów Jaryczów Nowy

Łańcut Grodzisko

Mielec

Mościska Sądowa Wisznia

Krukinice Mościska

Myślenice Myślenice (Dolna Wieś)

Sułkowice Rabka

Nadwóma Nadwóma

Łańczyn Mikuliczyn

Delatyn

Nisko Rudnik

Ulanów Nisko Nowy Sącz

Nowy Targ Krościenko

Czarny Dunajec Poronin

Pilzno Jodłowa

Podhajce Wiśniowczyk

Przemyśl Medyka

Niżankowice

Przemyślany Dunajów

Świrz

Rawa Ruska Magierów

Niemirów Uhnów

Rohatyn Lipica Dolna

Ropczyce Sędziszów

Wielopole Skrzyńskie

Rudki Horożana Wielka

1 2

Rzeszów Błażowa

Głogów

Sambor Łąka

Sanok Jaśliska

Rymanów Mrzygłod

Skałat Tamoruda

Touste

Śniatyń Rożniów

Sokal Tartaków

Waręż

Stanisławów Mariampol

Stanisławów Halicz

Stare Miasto Stara Sól

Topolnica

Stryj Synowódzko Wyżne

Tucholka

Tarnobrzeg Grębów

Radomyśl

Tarnopol Czernichów

Mikulińce

Tarnów Ryglice

Tłumacz Niżniów

Ottynia Chocimierz

Trembowla Strusów

Janów

Turka Turka

Borynia

Wadowice Lanckorona

Zator Andrychów

Wieliczka Świątniki Góme

Dobczyce

Zaleszczyki Uścieczko

Tłuste

Zbaraż Nowe Sioło

Złoczów Gołogóry

Olesko

Żółkiew Kulików

Żydaczów Żurawno

Nowe Sioło

Żywiec Jeleśnia

Milówka

Źródło: Sprawozdanie Wydziału Krajowego w przedmiocie pomnożenia liczby okręgów sanitarnych na rok 1905, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 65 z 1904 roku, s. 5-7.

Wykazywano także pewne braki w ustawie z 1891 roku uniemożliwiające właściwe funkcjonowanie okręgów sanitarnych. Dlatego też we wrześniu 1904 roku Wydział Krajowy wystąpił z projektem jej nowelizacji. Jednocześnie zaproponowano utworze ­ nie piętnastu nowych okręgów sanitarnych1". Realizując to postanowienie, do końca 1906 roku udało się powołać okręgi sanitarne w Tymbarku, Radogoszczy, Jedliczu, Rudkach, Ołpinach, Dobrowodach, Zawoi, Knihyniczach, Horyńcu, Nowym Mieście, Kalwarii, Łącku, Śnietnicy. Na rok 1907 proponowano utworzenie dalszych okręgów w Bolesławiu, Jagielnicy, Gródku Jagiellońskim, Ślemieniu, Korolówce, Bilczu Zło­

tym, Bukowsku, Bukaczowcach, Łomnej, Hussakowie i Piwnicznej. W wyniku tych zabiegów w roku 1907 donoszono o braku okręgów sanitarnych tylko w dwóch po­

wiatach - brzozowskim i mieleckim. Prace nad tworzeniem nowych okręgów były prowadzone aż do wybuchu I wojny światowej 12 13 14 .

12 Sprawozdanie Wydziału Krajowego z projektem noweli ustawy z dnia 2 lutego 1891 N. 17 dz. u.

kraj, tudzież w przedmiocie zaopatrzenia wdów i sierot pozostałych po lekarzach okręgowych, „Stenogra­

ficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 66 z 1904 roku, s. 1; Sprawozdanie Komisji Sanitarnej o sprawozdaniu Wydziału Krajowego w przedmiocie pomnożenia liczby okręgów sanitarnych na rok 1905,

„Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 241 z 1904 roku, s. 1-2.

13 Sprawozdanie Wydziału Krajowego w przedmiocie pomnożenia liczby okręgów sanitarnych wr. 1907, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 60 z 1906 roku, s. 1-4; Sprawoz­

danie Komisji Sanitarnej o sprawozdaniu Wydziału Krajowego w przedmiocie pomnożenia liczby okręgów sanitarnych na rok 1907, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 147 z 1907 roku, s. 1-3; Sprawozdanie Wydziału Krajowego w przedmiocie pomnożenia liczby okręgów sanitarnych, „Ste­

nograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 135 z 1913 roku, s. 1.

14 S. Ciechanowski, Projekty ustroju sanitarnego Królestwa Polskiego i Galicji, Kraków 1917; od­

bitka z „Przeglądu Lekarskiego” z 1917 roku, s. 1.

15 Ustawa o nadzorze nad szpitalami posiadającymi charakter szpitali powszechnych i publicznych, Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych, z roku 1870, nr 8; Ustawa o ustanowieniu rad szpitalnych dla szpitali powszechnych i publicznych, Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych, z roku 1870, nr 9;

J.R. Kasparek, Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych w Królestwie Galicji i Lodomerii z Wiel­

kim Księstwem Krakowskim, Lwów 1885, s. 2503-2504; Sprawozdanie Wydziału Krajowego z projektem do ustawy, urządzającej stosunki prawne i ustrój szpitali w kraju, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 16 z 1894 roku, s. 1.

Zdobyta w trakcie tych działań nad organizacją „ustroju sanitarnego ” wiedza teo ­ retyczna i doświadczenie praktyczne stały się podstawą do prac przygotowawczych dla organizacji publicznej służby zdrowia w odrodzonym państwie polskim. Podobne ini­

cjatywy obserwowano w Królestwie Polskim, zwłaszcza od momentu wydania Aktu 5 listopada 1916 roku. W ten sposób powstawały projekty, często bardzo się od siebie różniące, stanowiące jednak podstawę funkcjonowania instytucji zdrowia publicznego w II Rzeczypospolitej' .

Działalność szpitali austriackich, a w tym i galicyjskich, była regulowana przez

wiele aktów prawnych. Do jednych z pierwszych należy zaliczyć reskrypty Minister ­

stwa Spraw Wewnętrznych z 6 marca 1855 roku o zabezpieczeniu kosztów leczenia

szpitalnego w funduszu krajowym oraz reskrypt z 10 kwietnia 1857 roku ustalający

zasady odpłatności za leczenie szpitalne. Natomiast od początku autonomii zasady

funkcjonowania galicyjskich szpitali powszechnych były regulowane przez ustawę

z grudnia 1869 roku oraz ustawę gminną. Regulacje dotyczyły przede wszystkim zasad

finansowania szpitali publicznych oraz sposobu kierowania tymi placówkami zwłasz ­

cza przez tzw. rady szpitalne15 . Artykuł drugi Ustawy o nadzorze nad szpitalami posia ­

dającymi charakter szpitali powszechnych i publicznych stwierdzał, że:

„...pod względem administracyjnym i ekonomicznym pozostają te szpitale pod naczelnym kie­

runkiem i nadzorem Wydziału Krajowego, że przeto Wydziałowi Krajowemu mają być przedkładane do zatwierdzenia coroczne budżety i rachunki, że wszelkie zmiany w urządzeniu organizacji i etacie zawisły od zatwierdzenia Wydziału Krajowego; że bez zezwolenia Wydziału Krajowego nie może nastąpić ani sprzedaż, ani zamiana, ani żadne stałe obciążenie zakładowego majątku, że ogłoszenie zakładów dla chorych zakładami powszechnymi i publicznymi nie może nastąpić bez przyzwolenia reprezentacji kraju, że nareszcie wysokość taksy za leczenie ustanawia Wydział Krajowy za porozu­

mieniem się z c.k. polityczną władzą krajową” .

6 stycznia 1875 roku Sejm Krajowy przyjął ustawę o bezpłatnym leczeniu ubo­

gich 16 17 18 . Zgodnie z przepisami tej ustawy koszty leczenia w placówkach publicznych były pokrywane wzajemnie wobec siebie przez małżonków, przez rodziców wobec dzieci, dziadków wobec wnuków, przez dzieci wobec rodziców, przez wnuki wobec dziadków. Jednocześnie pracodawcy zostali zobowiązani do pokrywania kosztów le ­ czenia swojego personelu. Sprawców rozbojów obciążano kosztami leczenia ofiar.

Szczegółowe przepisy regulowały zasady odpłatności za aresztantów i więźniów oraz cudzoziemców. Natomiast koszty leczenia w publicznych szpitalach ubogich miesz­

kańców Galicji ponosił w całości Fundusz Krajowy. Osobne przepisy odnosiły się do leczenia w sanatoriach.

16 Sprawozdanie Wydziału Krajowego z projektem do ustawy, urządzającej stosunki prawne i ustrój szpitali w kraju, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 16 z 1894 roku, s. 3.

17 Ustawa o pokrywaniu kosztów leczenia ubogich, (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych, z ro­

ku 1875, nr 7); Sprawozdanie Wydziału Krajowego z projektem do ustawy, urządzającej stosunki prawne i ustrój szpitali w kraju, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 16 z 1894 roku, s. 1.

18 Ustawa z dnia 28 lipca 1897, urządzająca prawne stosunki szpitali powszechnych i publicznych tu­

dzież zakładów dla położnic i obłąkanych, obowiązująca w Królestwie Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych, 1897, nr 47.

9. Plan parteru szpitala św. Ludwika w Krakowie w 1882 roku

Decydujące znaczenie dla „ustroju ” szpitali powszechnych miała ustawa krajowa

z 28 lipca 1897 roku ’8 . To właśnie ona ustanawiała komitety szpitalne kierujące pro ­

wincjonalnymi szpitalami powszechnymi. Regulowała zasady odpłatności za opiekę

nad leczonymi, a także zasady bezpłatnego leczenia ubogich, za których płacił budżet

krajowy. Ustawa definiowała także szczegółowo warunki, jakie musiały być spełnione

w staraniach o uzyskiwanie statusu szpitala powszechnego 19. Możliwe to było tylko na drodze ustawy uchwalonej przez Sejm Krajowy, podczas gdy założycielem szpitala mogły być zarówno władze powiatowe lub gminne, jak i osoba prywatna. Drogą usta ­ wy sejmowej możliwe było również pozbawienie statusu szpitala powszechnego, przy niespełnianiu określonych warunków sanitarno-policyjnych, które były sprawdzane przez Namiestnictwo.

19 Por. następny rozdział.

20 Sprawozdanie Wydziału Krajowego o utworzeniu posady krajowego inspektora szpitali, „Stenogra­

ficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 2 z 1906 roku, s. 1-2; Sprawozdanie Wydziału Krajo­

wego w sprawie utworzenia posady drugiego krajowego inspektora szpitali, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 949 z 1912 roku, s. 1.

21 Sprawozdanie Wydziału Krajowego w przedmiocie ustanowienia posady lustratora rachunkowego dla szpitali powszechnych, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat nr 64 z 1904 roku, s. 1-2.

22 Ustawa państwowa z 22 grudnia 1891 r., o zaprowadzeniu izb lekarskich, Dziennik Urzędowy Pań­

stwa z 1892 r., nr 6.

Charakter ustawy miały statuty szpitali krajowych w Krakowie z 1879 roku i we Lwowie z 1883 roku. Działalność galicyjskiej służby zdrowia, a zwłaszcza szpitali, regulowało wiele innych przepisów niższej rangi (rozporządzenia i okólniki np. o nie- przyjmowaniu do szpitali osób nieuleczalnie chorych - z 1869, 1880, 1882 r.) oraz instrukcje służbowe wydawane przez Wydział Krajowy dla poszczególnych szpitali itp.

Nadzór nad szpitalami powszechnymi należał do autonomicznych władz krajo ­ wych, a w praktyce był realizowany przez krajowego inspektora szpitali. Posada kra­

jowego inspektora szpitalnego została utworzona na mocy decyzji Sejmu Krajowego z 11 października 1871 roku. W lutym 1873 roku Wydział Krajowy powołał na to stanowisko doktora Jana Stellę Sawickiego. Funkcję te pełnił on aż przez 32 lata, kiedy to w roku 1905 odszedł na emeryturę. Jego następcą został doktor Józef Łuszczkie­

wicz, dotychczasowy dyrektor szpitala w Sokalu. Jednocześnie unormowano posadę krajowego inspektora szpitalnego, przypisując ją do VI rangi urzędniczej ze stałą roczną pensją w wysokości 6,4 tys. koron, rocznym dodatkiem ekwiwalentnym w wy ­ sokości 1280 koron, prawem do pięcioletnich dodatków w kwocie 800 koron oraz do emerytury, pensji wdowiej i zwrotu kosztów wyjazdów służbowych. Rozbudowa gali ­ cyjskiego systemu publicznej ochrony zdrowia sprawiła, że w roku 1912 Wydział Krajowy wnioskował o utworzenie drugiego stanowiska krajowego inspektora szpital ­ nego20. Natomiast finansową stronę funkcjonowania szpitali powszechnych miał badać lustrator rachunkowy 21 .

Dla galicyjskiej służby zdrowia ważna też była ustawa z grudnia 1891 roku wpro­

wadzająca na terenie monarchii izby lekarskie 22 . Na wszystkich praktykujących leka ­ rzy nałożono obowiązek członkostwa w izbie (z wyłączeniem lekarzy wojskowych, służb sanitarnych i lekarzy na etatach administracyjnych). Izby Lekarskie były z jednej strony reprezentantem stanu lekarskiego wobec władz administracyjnych, z drugiej zaś współpracowały z tymi władzami w zakresie sytuacji zdrowotnej i sanitarnej, właści ­ wego rozmieszczenia kadry itp. Funkcjonowały też jako „rozjemca ” w sporach pomię­

dzy lekarzami. Decyzją Namiestnika w czerwcu 1893 roku na terenie Galicji utworzo ­

no dwie izby lekarskie - lwowską i krakowską, odpowiednio dla Galicji Wschodniej

i Galicji Zachodniej. Do pierwszej z nich należał Lwów i 43 powiaty polityczne, nato­

miast do drugiej - Kraków i 31 powiatów23. Analogicznie interesy farmaceutów od roku 1907 reprezentowało tzw. Gremium Aptekarskie, które w Galicji było podzielone na okręg lwowski i krakowski.

23 A. Kopytko, Służba zdrowia..., s. 36.

24 Zespół K. K Ministeriums des Inners, Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD), sygn. M.J. 156.

25 Ustawa państwowa z 18 grudnia 1906 r., o uregulowaniu aptekarstwa, Dziennik Urzędowy Państwa z 1907 r., nr 5.

W działania prawne skierowane przeciwko szerzeniu się chorób zakaźnych włą­

czały się wszystkie instancje władzy państwowej i autonomicznej. Najważniejszą rolę odgrywało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych obligowane do takiej działalności prze­

pisami głównej ustawy sanitarnej z kwietnia 1870 roku. Szczególne znaczenie miał reskrypt z kwietnia 1892 roku wyliczający najgroźniejsze choroby zakaźne i wskazują ­ cy na kierunki działania władz sanitarnych i administracyjnych w sytuacji zagrożenia tymi chorobami. Wiele przepisów Ministerstwa oraz Namiestnictwa odnosiło się do poszczególnych chorób, a zwłaszcza ospy, duru brzusznego, cholery, wścieklizny oraz chorób wenerycznych. W tym ostatnim przypadku, wobec szybkiego i niekontrolowa­

nego rozprzestrzeniania się w Galicji kiły i rzeżączki, rozporządzeniem Namiestnictwa, w 1888 roku, wprowadzono kontrolę i obowiązkowe lekarskie badania prostytutek.

W marcu 1908 roku Krajowa Rada Zdrowia proponowała utworzenie sześciu posad lekarzy policyjnych we Lwowie i czterech w Krakowie, których zadaniem była walka z szerzeniem się chorób wenerycznych wśród prostytutek. Proponowano także bez ­ płatne leczenie chorób wenerycznych, a w przypadku prostytutek urzędowe nadzoro ­ wanie ich całkowitego wyleczenia. Zwracano również uwagę na konieczność odpo­

wiedniego szkolenia lekarzy wojskowych (zwłaszcza garnizonowych) i lekarzy szpitali prowincjonalnych w zakresie rozpoznawania i leczenia chorób wenerycznych24 .

Działalność aptek na terenie monarchii regulowała ustawa Rady Państwa z grudnia 1906 roku 25 .

Galicyjskie instytucje ochrony zdrowia działały w ramach prawnych tworzonych przez przepisy ogólnopaństwowe, obowiązujące w całej monarchii oraz przez prawo funkcjonujące w ramach autonomii. Prowadziły one niezwykle trudną walkę z choro­

bami, zwłaszcza zakaźnymi i epidemicznymi, dążąc do stworzenia możliwie skutecz ­ nej ochrony przed nimi zwłaszcza dla ludności najuboższej. Wysiłkom tym nie sprzyjał zły stan higieny komunalnej i osobistej, niska stopa życiowa i związane z nią złe od­

żywianie się zdecydowanej większości mieszkańców Galicji. Poważnym problemem był także niski poziom wiedzy społecznej w zakresie działań prozdrowotnych.

Choroby zakaźne i walka z nimi

Do jednych z najważniejszych zadań, jakie spoczywały na władzach autonomicz­

nych w ramach prowadzonej polityki w zakresie ochrony zdrowia, należały: prewencja

oraz zwalczanie chorób występujących z dużą częstotliwością i powodujących poważ ­

ne straty demograficzne i społeczne ze względu na wysoki wskaźnik przedwczesnych

zgonów. Były to w pierwszej kolejności choroby zakaźne przyjmujące okresowo cha ­ rakter epidemii. Wśród chorób, stanowiących najpoważniejsze zagrożenie dla miesz ­ kańców Galicji, należy wymienić ospę, gruźlicę, odrę, płonicę, dur brzuszny i plamisty, czerwonkę, krztusiec, błonicę. Czasami pojawiał się także wąglik i różyczka. Chorobą epidemiczną, nawiedzającą Galicję, była przede wszystkim cholera. Coraz poważniej ­ szym, narastającym w miarę upływu czasu problemem stawały się choroby wenerycz ­ ne. Osobną kategorią schorzeń, także poważnie angażującą uwagę władz krajowych, było lecznictwo psychiatryczne.

Walka z chorobami wymagała nie tylko aktywnej polityki, ale przede wszystkim poważnych nakładów finansowych. Wiązało się z tym nie tylko tworzenie oddziałów zakaźnych w szpitalach, ale także organizowanie tzw. pawilonów epidemicznych, czyli budynków wydzielonych od reszty zabudowań szpitalnych, podejmowanie działań dezynfekcyjnych, organizowanie szczepień ochronnych przeciwko ospie, a w momen­

cie zagrożenia epidemicznego tworzenie tzw. kordonów sanitarnych.

10. Plan pierwszego piętra szpitala psychiatrycznego w Kulparkowie

O poważnym traktowaniu przez władze krajowe problemu chorób zakaźnych świadczą zarówno działania podejmowane dla bezpośredniego ich zwalczania, jak i te służące kształtowaniu właściwej polityki prowadzonej zarówno przez władze autono ­ miczne, jak i rządowe. Najlepszym przykładem takiej postawy jest memoriał opraco­

wany przez Wydział Krajowy w związku z planem wydania przez władze centralne w Wiedniu ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych26. Obawy Wydziału Krajowego wynikały z niebezpieczeństwa potraktowania Galicji przez władze centralne jako swo-

26 Memoriał Wydziału Krajowego Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim do c.k. Rządu w sprawie rządowego projektu ustawy celem ochrony i zwalczania chorób zakaźnych., „Ste­

nograficzne sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat XIII do Sprawozdania Wydziału Krajowego z czyn­

ności Departamentu V, 1909-1910, s. 1-3.

istego bufora chroniącego całą monarchię przed przenikaniem chorób zakaźnych ze wschodu i północy.

Ustawa z 21 grudnia 1867 roku o reprezentacji państwa i ustawa sanitarna z 30 kwietnia 1870 roku przenosiły na władze krajowe obowiązek zapobiegania choro ­ bom zakaźnym, obciążając jednocześnie władze centralne obowiązkiem zwalczania tych chorób. Opracowując projekt nowej ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych, Wiedeń proponował wprowadzanie bardzo drastycznych rozwiązań w przypadku za ­ grożenia epidemicznego, m.in. zamykanie zakładów rzemieślniczych i przemysłowych, zamykanie targów, poważne ograniczenia w zakresie ruchu ludności, a także obowią­

zek informowania przez miejscową ludność władz sanitarnych o przypadkach choroby.

Nie negując konieczności podejmowania stosownych działań, przedstawiciele władz autonomicznych obawiali się nadużywania tak sformułowanych przepisów, co mogło prowadzić do paraliżowania i tak słabej galicyjskiej gospodarki oraz ograniczać ruch migracyjny będący podstawą egzystencji wielu galicyjskich rodzin.

Bardzo poważnym problemem dla władz krajowych było finansowanie tzw. wydat­

ków sanitarnych obejmujących obok innych tak ważne sprawy, jak finansowanie wy ­ jazdów lekarzy do chorych podczas epidemii, pokrywanie w czasie epidemii kosztów lekarstw dla osób ubogich oraz finansowanie przedsięwzięć związanych z organizowa ­ niem kordonów sanitarnych. Ze względu na znaczną wysokość tych wydatków Wy ­ dział Krajowy zabiegał o obciążenie nimi budżetu centralnego. Negocjacje doprowa ­ dziły do podpisania w dniu 7 lipca 1866 roku umowy, na mocy której Wiedeń zobo ­ wiązał się w przypadku epidemii do pokrywania w dwóch trzecich kosztów lekarstw oraz diet lekarzy wyruszających do walki z chorobami epidemicznymi. Galicyjski Fundusz Krajowy rnusiał wziąć na siebie pozostałe koszty podróży lekarzy, jedną trze ­ cią wartości lekarstw oraz koszty wynikające z zamknięcia granic w związku z epide ­ miami 27. Począwszy od roku 1880, także koszty podróży lekarzy zostały włączone do budżetu centralnego, a jednocześnie od 1882 roku zaniechano wprowadzania kordo ­ nów sanitarnych.

27 Sprawozdanie Wydziału Krajowego z czynności Departamentu V, Koszty sanitarne, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegaty za 1880 rok, s. 101.

Wydatki na cele sanitarne ponoszone przez budżet krajowy charakteryzowały się stałym wzrostem aż do końca lat 70. XIX wieku (wykres 1). Na początku lat 80. nastą ­ piło nagłe obniżenie się tej kategorii wydatków budżetowych, które pogłębiało się przez całą dekadę, osiągając w roku 1890 poziom odpowiadający jednej czwartej wy ­ datków z roku 1866. Począwszy od tego momentu, przez następne dwadzieścia lat nakłady te wzrastały; bardzo szybko w latach 90. i znacznie wolniej w pierwszej deka­

dzie XX wieku. Wydatki z budżetu krajowego na podróże lekarzy oraz wysokość kosztów związanych z refundacją leków dla ubogich ulegały zmianom, okresowo na ­ wet dość znacznym (wykres 2). Było to zrozumiałe ze względu na charakter tych wy ­ datków, w dużej mierze uzależnionych od pojawienia się epidemii, których nadejście było zazwyczaj trudne lub niemożliwe do przewidzenia. W przypadku Galicji szybki wzrost wydatków w latach 70. zakończył się gwałtownym spadkiem nakładów w roku

1880.

Źródło: P. Franaszek, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji.

Zdrowie publiczne w Galicji w dobie autonomii, red. H. Madurowicz-Urbańska, Kraków 2001, s. 287-288.

Źródło: P. Franaszek, Informator statystyczny... Zdrowie publiczne w Galicji..., s. 289-290.

Przez następne lata wydatki oscylowały wokół poziomu odpowiadającego połowie nakładów z pierwszego roku obserwacji. Nagłe pojawianie się epidemii powodowało, że jeszcze większym wahaniom podlegały wydatki związane z zamykaniem granicy i tworzeniem kordonów sanitarnych (wykres 3). Były także lata, kiedy w ogóle nie zachodziła konieczność podejmowania takich działań.

Wykres 3

Źródło: P. Franaszek, Informator statystyczny... Zdrowie publiczne w Galicji..., s. 291.

Trudnym problemem były zakażenia wewnątrzszpitalne. Niejednokrotnie zwracali na to uwagę dyrektorzy szpitali:

„Co do oddziału samego, należy zauważyć, że obecne urządzenie takowego jest niezupełnie od­

powiadające celowi, z powodu braku sal - jest ich wszystkiego 4 sale; odosobnienie więc poszcze­

gólnych chorób jest nie zawsze możebne, i tak na jednej i tej samej sali leżał chory na dur osutkowy lub brzuszny - obok chory na ospę, a obok nich chory na różę; zakażenie więc durem osutkowym jest bardzo możebne.

Wskazanem więc byłoby, przy budowie oddziału dla chorób zakaźnych porobić więcej sal mniej­

szych - by możebne było oddzielenie poszczególnych chorób” .

„Jako wypadek zasługujący na wzmiankę przytoczyć mi wypada chłopca 9-letniego. który do szpitala przyjęty został z powodu rany z ukąszenia przez psa podejrzanego o wściekliznę.

Rana na głowie była przez lekarza na miejscu wypaloną, a po odpadnięciu strupa przedstawiała obszar wielkości talara.

28 Sprawozdania ze szpitali powszechnych w Galicyi z Krakowem za rok 1891, Lwów 1892. Krajowy szpital św. Łazarza w Krakowie. Oddział chorób zakaźnych, s. 98-99.

W ciągu swego pobytu w szpitalu dostał chory ospy, która nasamprzód i najsilniej około rany się usadowiła. Później dopiero wystąpiła na twarzy i na tułowiu. Wypadek ten zakończył się śmiercią”29.

29 Sprawozdanie lekarskie szpitala powszechnego krajowego we Lwowie za rok 1873, Lwów 1875, s. 50.

30 Sprawozdania ze szpitali powszechnych w Galicyi z Krakowem za rok 1893, Lwów 1894. Zakład dla obłą­

kanych w Kulparkowie, s. 201.

Problem ten dotykał także oddziały i szpitale psychiatryczne, czego najlepszym przykładem są opisane przypadki które miały miejsce w szpitalu kulparkowskim:

„W roku 1894 było 6 wypadków ospy (jeden mężczyzna, 4 kobiety i 1 służąca zakładu), wszyst­

kich chorych w zakładzie zaszczepiono, w ogóle zarządzono wszystko co przepisy państwowe naka­

zują. Wszyscy chorzy wyzdrowieli. Na oddziale kobiet był jeden wypadek tyfusu brzusznego, a chora po wyleczeniu, umysłowo zdrowa, zakład opuściła. Na oddziale mężczyzn panowała influenza z przebiegiem nieprawidłowem”30.

Wśród chorób zakaźnych najczęściej wymienianych jako przyczyny zgonów w szpitalach były ospa, gruźlica, odra, płonica, dur brzuszny, czerwonka, krztusiec i błonica, a z czasem także wścieklizna, chociaż udział tej ostatniej w liczbie zgonów był bardzo niewielki. Liczbę zmarłych w Galicji z powodu chorób zakaźnych w dzie­

sięcioleciu 1876-1885 prezentują tabele 2 i 3.

Tabela 2

Liczba zgonów spowodowanych chorobami zakaźnymi w Galicji w latach 1876-1885 (ospa, gruźlica płuc, odra, płonica, dur brzuszny)

Źródło: Rocznik Statystyki Galicji, R. 1, 1886, Lwów 1887, s. 48—49.

Rok Ospa Gruźlica płuc Odra Płonica Dur brzuszny

1876 1 884 17 509 5 790 7 257 7018

1877 1 464 17 983 4 356 6 592 6 856

1878 1 429 20 086 3 939 5 210 6 277

1879 1 525 20 555 6 768 4 654 5 994

1880 2 827 21 686 6 023 6 026 7 224

1881 5 614 21 725 5 267 7 632 9 400

1882 9 719 20 991 4 147 7 859 9 344

1883 6 939 23 162 5 798 5 173 8217

1884 3 623 21 936 5 385 4 093 8318

1885 3 930 23 331 5 958 5416 10 025

Tabela 3 Liczba zgonów spowodowanych chorobami zakaźnymi w Galicji w latach 1876-1885 (czerwon­

ka, cholera, błonica, krztusiec, wścieklizna)

Rok Czerwonka Cholera Błonica Krztusiec Wścieklizna

1876 5 208 244 11 106 35

1877 3 766 173 12311 36

1878 4019 143 18 489 14 406 37

1879 3 263 147 16 807 13 926 47

1880 7 812 224 15 567 10 683 30

1881 3 923 214 15 765 11511 42

1882 8 292 295 16 975 12310 24

1883 5 737 131 13 483 12 942 21

1884 4 757 132 11 077 17 268 21

1885 7 053 161 11 909 13 852 26

Źródło: Rocznik Statystyki Galicji, R. 1, 1886, Lwów 1887, s. 48-49.

Powyższe zestawienia jednoznacznie pokazują, że wśród wykazanych chorób naj ­ większy problem stanowiły gruźlica płuc, błonica, krztusiec i dur brzuszny. Natomiast udział wścieklizny w liczbie zgonów był zupełnie marginalny. Potwierdzają to także opisy z oddziałów zakaźnych szpitali publicznych:

„W roku 1891 leczono na oddziale chorób zakaźnych Szpitala św. Łazarza w Krakowie ogółem 295 chorych, z tych: mężczyzn 138, kobiet 157.

Chorzy należeli przeważnie do klasy robotników miejscowych lub włościan okolicznych wsi - co do wieku między 15 a 45 rokiem życia.

Wedle chorób leczono

kobiet mężczyzn

Duru osutkowego 26 23

Duru brzusznego 19 21

Odry 12 9

Ospy 4 5

Szkarlatyny 7 11

Dyfteryi 10 12

Czerwonki 6 7

Gnilca - 1

Róży 69 23

Karbunkulu - 1

Różyczki 1 -

Razem 143 113

Zmarło 12 11

Razem 165 124

Resztę chorych leczono z rozpoznaniem biegunki, influenzy, ropnicy po róży.

Co do leczenia podawano chorym stosownie do wskazania chininę, kwas salicylowy lub salicylan sodowy, kofeinę, gównie zaś środki skrzepiające jak wino, czarna kawa, oraz stosowano okłady i zmywania zimną wodą.

Powyższe leczenie okazało się bardzo dobre i odpowiednie celowi, gd^ż podawanie samych środków przeciwgorączkowych, osłabiały czynność serca w wysokim stopniu”3 .

31 Sprawozdania ze szpitali powszechnych w Galicyi z Krakowem za rok 1891, Lwów 1892. Krajowy szpital św. Łazarza w Krakowie. Oddział chorób zakaźnych, s. 98-99.

32 J. F ij a 1 e k, Społeczne tradycje organizacyjne i naukowe w opiece zdrowotnej do końca XVIII wieku, [w:] Historia medycyny pod red. T. Brzezińskiego, Warszawa 1995, s. 233.

33 Odpis odezwy c.k. Namiestnictwa do Wydziału Krajowego z dnia 27 czerwca 1866, 1. 32639, „Ste­

nograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat 1 z 1877 roku, s. 11.

34 Odpis odezwy c.k. Namiestnictwa do Wydziału Krajowego z dnia 9 stycznia 1869, 1. 66235, „Steno­

graficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat VI z 1877 roku, s. 8; Odpis odezwy c.k. Namiestnictwa do Wydziału Krajowego z dnia 23 stycznia 1869, 1. 404/pr., „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajo­

wego”, Alegat VII z 1877 roku, s. 9.

35 W sprawie zmniejszenia kosztów szczepienia ospy. Sprawozdanie Wydziału Krajowego z czynności Departamentu V, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegaty za 1901-1902 rok, s. 12.

Ospa nie była chorobą odpowiedzialną za najwyższą śmiertelność powodowaną chorobami zakaźnymi. Jednak z całą pewnością to w walce z tą chorobą zakaźną gali­

cyjska służba zdrowia, podobnie jak i w innych państwach europejskich, osiągnęła największe sukcesy. W dziesięcioleciu 1876-1885 spośród zgonów spowodowanych chorobami zakaźnymi odsetek przypadający na ospę wynosił 2,58. Ten sam wskaźnik dla okresu 1881-1890 spadł tylko o 0,26% i wynosił 2,32, ale liczony dla lat 1884—

1893 zaledwie 1,78%. Omawiany wskaźnik odmiennie kształtował się także w poszcze ­ gólnych częściach prowincji. Wiatach 1876-1885 dla Lwowa wynosił tylko 0,92%, dla Krakowa 1,44, ale dla powiatu lwowskiego 2,67% i krakowskiego 3,98%. Wartość 4% przekroczył w powiatach jarosławskim (4,06%) i trembowelskim (4,19%). Naj ­ wyższą wartość (5,01%) osiągnął w powiecie tarnobrzeskim.

Postęp w walce z ospą był możliwy dzięki odkryciom angielskiego lekarza Edwar ­ da Jennera, który po dwudziestu latach żmudnych obserwacji jednoznacznie wykazał istnienie związku pomiędzy nabyciem odporności na tę chorobę a wcześniejszym przebyciem tzw. ospy krowiej. Przeprowadzone przez niego w roku 1796 pierwsze szczepienie ochronne, do którego zastosował szczepionkę wytworzoną z osocza krów chorych na ospę, stworzyło możliwość zapobiegania ospie, ale zapoczątkowało także działania umożliwiające skuteczną walkę z innym chorobami zakaźnymi31 32 33 . W Galicji, podobnie jak na pozostałych ziemiach polskich, szczepienia ochronne zastosowano bardzo szybko. Już w 1808 roku zapoczątkowano coroczne szczepienia przeciw ospie.

Od 1818 roku szczepienia prowadzono co trzy lata, pokrywając koszty tej akcji z bu­

dżetu centralnego. Od roku 1852 część finansów na ten cel pochodziła z utworzonego Funduszu Krajowego. Począwszy od 1866 roku, budżet krajowy miał przejąć finanso­

wanie podróży i diet lekarzy przeprowadzających szczepienia ochronne oraz koszty

magazynowania szczepionki zwanej krowianką. Jednak w 1868 roku Sejm Krajowy

zaprotestował przeciwko obciążaniu Galicji tymi kosztami, żądając przeniesienia ich

do budżetu centralnego. Doprowadziło to do konfliktu z Namiestnictwem, które ocze ­

kiwało uwzględniania w budżecie krajowym kosztów związanych z akcją szczepień 34 .

Prowadzone negocjacje trwały wiele lat, a jedynym ich osiągnięciem było zapewnienie

władz namiestnikowskich o pokrywaniu kosztów szczepień w przypadku epidemii

ospy 35.

11. Plan sytuacyjny zabudowań szpitala powszechnego w Białej

Problem finansowania szczepień narastał bardzo szybko w związku z rosnącą wy ­ sokością wydatków przeznaczonych na ten cel. Było to także rezultatem zastąpienia szczepień przeprowadzanych co trzy lata szczepieniami corocznymi. Akcję tę zapo­

czątkowała odezwa Rady Powiatowej Krakowa wysłana w październiku 1869 roku do Wydziału Krajowego. Pismo z dnia 11 listopada tego roku, skierowane przez władze krajowe do Namiestnictwa, ujawniało straty demograficzne prowincji wynikające z rzadszego, w porównaniu do innych krajów monarchii, szczepienia. Jednoznacznie wykazano, że śmiertelność spowodowana ospą była w Galicji dwukrotnie wyższa niż w Austrii i sześciokrotnie wyższa niż w Czechach36 . W rezultacie 14 września 1874 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydało zarządzenie o corocznych szczepie ­ niach przeciwko ospie na terenie Galicji, które miały być przeprowadzane w specjalnie w tym celu tworzonych okręgach szczepień. W roku 1876 skorygowano tę decyzję,

36 Odpis odezwy Wydziału Krajowego do c.k. Namiestnictwa z dnia 18 grudnia 1869, l.w. 14506, „Ste­

nograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat VIII z 1877 roku, s. 10; Odpis odezwy Wydziału Krajowego do c.k. Namiestnictwa z dnia 11 listopada 1872, l.w. 8415/70, „Stenograficzne Sprawozdania Sejmu Krajowego”, Alegat IX z 1877 roku, s. 11-13.