Formy krasu podziemnego i ich powstawanie. Wprowadzenie Przeczytaj Animacja 3D Sprawdź się Dla nauczyciela

(1)

Formy krasu podziemnego i ich powstawanie

Wprowadzenie Przeczytaj Animacja 3D Sprawdź się Dla nauczyciela

(2)

Mówiąc o jaskiniach, zapewne masz na myśli ciemne oraz mało urodziwe miejsce. Jednak nie musi to być prawdą. Jaskinie, w których występuje zjawisko krasowienia, należą do bardzo urodziwych

i niesamowitych miejsc. Czy wiesz, że w Polsce jedną z najbardziej popularnych jaskiń zachwycającą obﬁtością form krasowych jest Jaskinia Raj, która zlokalizowana jest w okolicach Chęcin? Podczas tej lekcji dowiesz się więcej na temat form krasu podziemnego.

Twoje cele

Wyjaśnisz, jak powstają podziemne formy krasowe.

Poznasz budowę jaskiń.

Opiszesz formy naciekowe.

Dokonasz analizy występowania jaskiń w Polsce i na świecie na podstawie uwarunkowań ich powstania.

Formy krasu podziemnego i ich powstawanie

Źródło: By Nadine Hudson, Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, [online], dostępny w internecie:

www.pixabay.com.

(3)

Przeczytaj

Jak powstają podziemne formy krasowe?

Podstawowymi, podziemnymi formami krasowymi są: jaskinie, korytarze, groty, studnie i kominy

krasowe, komnaty, sale, pieczary, stalaktyty, stalagmity, stalagnaty (kolumny), makarony, draperie, galerie, nacieki, perły jaskiniowe (pizolity). Pierwsze z nich powstają w wyniku krasowienia skał, przy udziale wody wzbogaconej dwutlenkiem węgla, która stopniowo, lecz uporczywie rozpuszcza sól kamienną, gips, wapień i dolomit. Woda zawierająca rozpuszczony dwutlenek węgla ma dużą łatwość rozpuszczania wyżej wymienionych skał. Dwutlenek węgla pobierany jest z powietrza, procesu fotosyntezy, pokrywy roślinnej obumierającej i rozkładającej się pokrywy humusowej i podłoża skalnego. Powstałe jaskinie w soli kamiennej są nietrwałe ze względu na zbyt łatwe rozpuszczanie tej skały. W dolomicie, który jest odporny na rozpuszczanie, proces zachodzi wolno, a powszechne spękania nie sprzyjają kształtowaniu się pustek. Najwspanialsze jaskinie powstają w wapieniach. Mimo, że skała wapienna zawiera często rożne domieszki, które spowalniają proces krasowienia, formy uzyskują przeróżne, wręcz bajkowe formy, a ich jedynym kreatorem jest przepływ wód przez pory w skałach. Wyobraź sobie teren zbudowany ze skał wapiennych. Kiedyś był dnem płytkiego morza. Po wyniesieniu w wyniku ruchów górotwórczych natura wystawia go na działanie procesów erozyjnych.

Woda opadowa wsiąka systematycznie w szczeliny i pęknięcia. Sieć podziemnych szczelin powiększa się i rozszerza. Z czasem powstają jaskinie. Jeżeli objętość kanałów jest większa niż ilość dopływającej wody, pojawiają się przestrzenie niezalewane wodą. Woda tworzy rzeki podziemne. Na takich ciekach powstają także wodospady. W rozległych jaskiniach powstają jeziora. Zwalniająca woda zrzuca niesiony materiał skalny. Powstają w ten sposób namuliska, czasami wypełniające całe fragmenty sieci podziemnej aż po strop. Odnaleźć można wśród nich żwiry, piaski, muły, gliny przyniesione czasami z odległych rejonów, a także pogrzebane w nich szczątki zwierząt jaskiniowych. Z upływem czasu zmniejsza się ilość wody w sieci podziemnej, np. w wyniku wykształcenia powierzchniowej sieci rzecznej lub rozbudowy sieci szczelin podziemnych. Dostępne stają się głębsze partie jaskiń, w których rozwijają się nacieki wapienne.

Są one wynikiem krystalizowania rozpuszczonego w migrującej wodzie węglanu wapnia. Proces ten może zachodzić na stropie, ścianach i na dnie jaskiń. Ponieważ jest to proces odwrotny do rozpuszczania, dlatego zachodzi w najsuchszych częściach systemu podziemnego, które nie są już zalewane. Wynikiem krystalizacji są różne formy. Ich wielkość powstania zależy od czasu – od 1 cm na kilka lat lub kilkanaście tysięcy lat. Nacieki na stropie jaskini w postaci sopli zbudowanych z węglanu wapnia nazywane są stalaktytami. Z tych samych kropli powstają nacieki w formie iglic, tworzące się na dnie jaskiń, nazywane stalagmitami. Jeżeli obie formy połączą się, tworzą się stalagnaty. Woda spływająca po nachylonych powierzchniach stropu lub ścian tworzy różnego rodzaju powierzchniowe nacieki, przejawiające się w postaci: draperii, zasłon lub polew. Pokrywają one często duże powierzchnie, przyjmując ich kształt.

Przykładem nacieku są makarony, czyli długie, cienkie rurki wiszące na stropach jaskiń. W wyniku przyrostu osadów wytrącanych z roztworów wodnych na ścianach jaskiń można spotkać półki skalne, zwane galeriami. Nacieki uzyskują zwykle barwę białą, jaką nadają im pęcherzyki powierza uwięzione w trakcie krystalizacji lub są bezbarwne. W przypadku wytrącania się innych związków barwa ulega zmianie (żelazo nadaje im barwę żółtą, brunatną lub czerwoną). Na dnie jaskiń gromadząca się woda tworzy jeziorka. W wypełnionych skapującą wodą miseczkach martwicowych spotyka się małe kuleczki kalcytowe, tzw. perły jaskiniowe.

Etapy tworzenia się korytarzy

Jaskinie to bardzo rozwinięta sieć połączonych ze sobą korytarzy, studni, kominów, w których tworzeniu wyróżnić można trzy etapy i typowe dla nich formy krasu podziemnego:

1. Przepływ wody pod ciśnieniem, która wcześniej wypełniła całkowicie przekrój korytarzy (strefa saturacji) jest warunkiem do powstania: kotłów wirowych (eworsyjnych), korytarzy o proﬁlu

(4)

okrągłym pod ciśnieniem oraz korytarzy gąbczastych przy wolnym płynięciu wody.

2. Przepływ wody jedynie dnem korytarzy, z możliwością całkowitego zalania korytarzy nazywanych syfonami (strefa wadyczna). Powstają: rynny denne, meandry, jamki wirowe.

3. Brak przepływu wody w korytarzach, występowanie tzw. deszczu podziemnego i niewielkich jeziorek, proces krystalizacji i powstawania nacieków (strefa aeracji), szata naciekowa. Suche już korytarze jaskini mogą z upływem czasu wypełnić się znowu wodą. Woda migrująca w skały kieruje się w dół. Tworzą się studnie, w których woda osiąga poziom wywierzyska, czyli miejsca ich wypływu. Ciągła erozja prowadzi do powstania nowego, niżej położonego wywierzyska i głębiej położonych korytarzy i jaskiń. Wyżej położone przestają prowadzić wody, stają się suche, co pozwala na tworzenie się szaty naciekowej. Z czasem mogą ulec zawaleniu, powiększając pustki podziemne lub odsłaniając je całkowicie. Prowadzi to do powstania piętrowego systemu podziemnych jaskiń łączących starsze, wyżej położone z niższymi, młodszymi poziomami. Elementem spajającym są pustki pionowe, tj. kominy, czy studnie. W obrębie wyżyn dominują korytarze poziome, w górach – pionowe.

Elementy jaskiń

W obrębie jaskiń wyróżnia się:

korytarze {2 i czarne na rysunku} – tworzą się w szczelinach poziomych w wyniku erozji przepływających wód

studnie krasowe {3, 4 } – pionowe odcinki jaskini, które poszerzane są przez wody migrujące pionowymi szczelinami o stałej szerokości, cechują się stosunkowo wyrównanym, okrągłym przekrojem (im głębiej, tym robią się zwykle szersze). Za ich pośrednictwem następuje

przedostawanie się wód powierzchniowych do systemu podziemnego. Określenie to stosuje się w sytuacji, gdy patrzymy na tę formę stojąc nad nią (patrzymy w nią w dół).

kominy krasowe {5} – pionowe odcinki jaskini, których szerokość rośnie wraz z głębokością. Kominy krasowe łączą system podziemny z powierzchniowym. Tworzą się wskutek poszerzania szczelin pionowo biegnących przez skały. Szczelinami spływają wody opadowe i roztopowe do systemu podziemnego. Jest to zwykle pionowy korytarz powstały nad jaskinią krasową. Najgłębsze kominy krasowe mają kilkaset metrów głębokości.

groty i pieczary {8} –są w miejscu łączenia się korytarzy z lejkami krasowymi.,

syfony jaskiniowe {9} – stanowią elementy systemu podziemnych korytarzy, które wypełnione są całkowicie wodą.

Elementy jaskiń

Źródło: Szelerewicz M., Górny A., Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, PTTK „Kraj”, Warszawa – Kraków 1986.

(5)

Szata naciekowa

Powstanie szaty naciekowej w jaskiniach zależy od kilku czynników, m. in. miejsca wypływu wód, jej ilości oraz stanu nasycenia, a także rodzaju ściany i jej urzeźbienia. W efekcie mogą powstawać różnego rodzaju nacieki, często pokrywające całe powierzchnie stropu ścian oraz dna sal i korytarzy. Głównym budulcem nacieków jest kalcyt. Wyróżnia się nacieki: cementacyjne, piaszczyste i namułowe, co zależy od tego, jakie ziarna (piaski czy mułki i iły) spajane są przez kalcyt. Występują wszędzie tam, gdzie powstają namuliska osadów naniesionych z zewnątrz.

Jako ciekawostkę można wymienić nacieki lodowe, które pojawiają się w formie stalaktytów, czyli sopli lodowych, stalagmitów i stalagnatów oraz lodu podłogowego i lodospadów występujących na dnie jaskiń.

W niektórych jaskiniach te nietrwałe formy mogą występować całorocznie, co uzależnione jest od temperatur panujących w jaskiniach.

Nacieki można podzielić na dwie grupy: nacieki grawitacyjne tworzące się przez wytrącenie kalcytu z wody spływającej grawitacyjnie oraz nacieki agrawitacyjne przy których wzroście główną rolę odgrywają siły krystalizacji.

Nacieki grawitacyjne

Nacieki tworzą się wskutek osadzania się węglanu wapnia. W grupie nacieków grawitacyjnych

wyróżniamy szereg form, których kształt w znacznej mierze uwarunkowany jest miejscem powstawania nacieku:

stalaktyty (sopleńce) – formy krasowe kształtem przypominające stożkowate sople, które wiszą u stropu jaskini. Tworzą się w stosunkowo wolnym tempie – 0,1 mm/rok

W tej grupie są stalaktyty sferolityczne w postaci kuli zakończonej makaronem.

(6)

Stalaktyt

Źródło: autor – Jacek Halicki - Praca własna, CC BY-SA 3.0 pl, Link, [online], dostępny w internecie:

h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:2015_Jaskinia_Niedźwiedzia_w_Kletnie,_szata_naciekowa_22.JPG.

stalagmity – formy, które powstają na dnie jaskini, najczęściej tuż pod stalaktytami. Podobnie jak stalaktyty, kształtem przypominają kolumny, jednak są nieco niższe od stalaktytów i mają od nich szersze podstawy.

Stalagmit w Jaskini Niedźwiedziej w Kletnie

stalagnaty (kolumny jaskiniowe) – połączenie stalaktytu i stalagmitu.

(7)

Stalagnat w Jaskini Niedźwiedziej w Kletnie

Źródło: autor – Jacek Halicki - Own work, CC BY-SA 3.0 pl, Link, [online], dostępny w internecie:

draperie naciekowe (zasłony naciekowe) – zazwyczaj tworzą się na pochyłych ścianach lub stropach. Są zbudowane z kalcytu, w związku z czym są bardzie cienkie.

Draperia naciekowa w Jaskini Niedźwiedziej w Kletnie

makarony – cienkie i puste w środku stalaktyty

misy naciekowe – otoczone progami i groblami baseny

(8)

Misy martwicowe (pierwszy plan), Kletno

h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:2015_Jaskinia_Niedźwiedzia_w_Kletnie,_szata_naciekowa_08.jpg.

perły jaskiniowe (pizolity) - kuleczki kalcytowe, które powstają w wyniku ruchu wody po dnie korytarza. Wewnątrz perły znajduje się ziarnko piasku, na którym wytrąca się koncentrycznie węglan wapnia. Nacieki mają barwę od żółtej po brązową, zależnie od tego, ile jest w nich związków żelaza.

Perły jaskiniowe

Źródło: autor – WTucker at the English Wikipedia, CC BY-SA 3.0, Link, [online], dostępny w internecie:

h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cave_Pearls.JPG.

polewy – formy pokrywające ściany i dna jaskiń. Charakteryzują się dużą miąższością. W wyniku nierównomiernego spływu wód i za sprawą różnorodnego kształtu podłoża ich powierzchnie pokryte są żebrami i kaskadami.

(9)

Polewy (na drugim planie), Kletno

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:2015_Jaskinia_Niedźwiedzia_w_Kletnie,_szata_naciekowa_08.jpg.

pola ryżowe – formy drobniejsze występujące na powierzchniach o mniejszym nachyleniu. Są w opozycji do form występujących na bardziej stromych partiach jakimi są np. nacieki wełniste.

Nacieki agrawitacyjne

Powstają przy udziale sił krystalizacji.

nacieki grzybkowe – są formami o długości około 20 mm, wzrastają prostopadle do podłoża w postaci kulistej pałeczki, są efektem kapilarnego podsiąkania z podłoża lub rozpryskujących się, opadających kropli.

heliktyty – to, w odróżnieniu od nacieków grzybkowych, nieregularne wyrostki krystalizujące w różnych kierunkach, mogą występować na wszystkich powierzchniach także innych formach, tj.

stalaktyty, polewy, ściany i stropy.

Heliktyty w Jaskini Sonora w Teksasie

Źródło: autor – Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to DanielCD~commonswiki (w oparciu o szablon praw autorskich). - Źródło nie zostało podane w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to praca własna (w oparciu o szablon praw

autorskich)., CC BY 2.5, Link, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:FishtailHelic tes.jpg.

skupienia kalcytu – ich charakterystyczną cechą jest grupowanie się kryształów w kształcie szczotek, czyli gęsto upakowanych skupisk.

(10)

Gdzie można spotkać polskie podziemne formy krasowe?

Niezwykle ciekawe i bogate w szatę naciekową jaskinie możesz spotkać w różnych miejscach naszego kraju. W O jcowskim Parku Narodowym, w Dolinie Prądnika, na stokach Chełmowej Góry znajduje się Jaskinia Łokietka. Jaskinia ta ma długość 270 metrów.

Jaskinia Łokietka w Ojcowskim Parku Narodowym

Źródło: autor – Rafał Kozubek - Praca własna, CC BY-SA 4.0, Link, [online], dostępny w internecie:

h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jaskinia_Lokietka_Sala_Rycerska.jpg.

Również w w Dolinie Prądnika, nieopodal O jcowa, położona jest Jaskinia Ciemna. Składa się z obszernej sali o długości 80 metrów, szerokości do 20 i wysokości 10.

Z kolei w Górach Świętokrzyskich, w pobliżu Chęcin znajduje się Jaskinia Raj – 240 m korytarzy charakteryzuje się bogatą szatą naciekową.

Jaskinia Raj w Górach Świętokrzyskich

Źródło: autor – Kinio2000 - Praca własna, CC BY 3.0, Link, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jaskiniaraj.jpg.

Największe jaskinie występują w Tatrach. Jest ich tam około 600.

Jaskinia Wielka Śnieżna w Tatrach - najgłębsza (824 m) i najdłuższa (23 723 m) w Polsce.

(11)

Jaskinia Wielka Śnieżna w Tatrach

Źródło: wg zestawienia Kardasia R. M. i Gali M. 2002, Bolka W.,

opracowanie Bartoszewski D., [online], dostępny w internecie: h p://www.sktj.pl/epimenides/tatry/maps/snieznab.gif.

Jednak za najpiękniejszą spośród polskich jaskiń uznawana jest Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie

w Sudetach (w Masywie Śnieżnika), która swą nazwę zawdzięcza szczątkom niedźwiedzia jaskiniowego.

Gatunek ten jednak najprawdopodobniej nie żył w jaskiniach. Kości niedźwiedzi przyniosły wody

powodziowe i pozostawiły w namuliskach. 2 km korytarzy wypełniają urozmaicone nacieki. Jaskinia nadal jest w trakcie intensywnego tworzenia.

Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie w Sudetach (w Masywie Śnieżnika)

h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:2015_Jaskinia_Niedźwiedzia_w_Kletnie,_szata_naciekowa_04.jpg.

Podziemne formy krasowe na świecie

Rzeźbę krasową spotka możemy także na terenach Moraw, Słowacji, wschodnich Alp, Masywu

Centralnego, Chin, Indii, Kuby, Brazylii, Wenezueli, wschodniej Australii, Nowej Zelandii i w Kordylierach w Ameryce Północnej. Najdłuższe jaskinie:

Jaskinia Mamucia, Kentucky w Stanach Zjednoczonych – jest to jaskinia, która bije światowe rekordy długości - jej korytarze przekraczają 650 km.

(12)

Jaskinia Mamucia w USA

Źródło: autor – By Daniel Schwen - Praca własna, CC BY-SA 4.0, Link, [online], dostępny w internecie:

h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mammoth_Cave_tour.jpg.

Jaskinia Lechuguilla, Nowy Meksyk USA – głęboka na 488,9 m, długa na 222 km.

Jaskinia Lechuguilla, USA

Źródło: autor – Dave Bunnell, CC BY-SA 2.5, Link, [online], dostępny w internecie:

h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lechuguilla_Cave_Pearlsian_Gulf.jpg.

Słownik

helik ty

forma nacieku jaskiniowego, zwykle przybiera kształt nieregularnych zgrupowań niewielkich kryształków kalcytu lub aragonitu, które narastając tworzą fantazyjne formy drzewiaste, powstają w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z wody podsiąkającej z podłoża kras

rodzaj rzeźby terenu występujący na obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych naciek grzybkowy

jego charakterystyczną cechą jest to, że rośnie zawsze prostopadle do podłoża, a więc często niezgodnie z kierunkiem grawitacji, składa się z niewielkich, ale licznych główkowatych lub pałeczkowatych narośli, kształtem przypominających grzybki

(13)

naciek kaskadowy

rodzaj nacieku, przypominający kaskadę wodną, przybiera formę polewy naciekowej na ścianie jaskini, powstały z drobnokrystalicznego kalcytu i mleka wapiennego w próżniach krasowych w wyniku krystalizacji lub wytrącania się minerałów zawartych w wodach krasowych

naciek wełniasty

powstaje z mleka wapiennego na nachylonych ścianach jaskiń, tworzą nacieki o niedużej wysokości, ale zwykle zajmujące duże powierzchnie, przejawia się w postaci ułożonych tarasowo zagłębień

pizolity

to niewielkie, złożone z kalcytu lub aragonitu kuliste konkrecje o średnicy do 6 cm, powstają w jeziorkach, w których woda jest nieruchoma

proces krasowy

polega na rozpuszczaniu skał przez wody powierzchniowe i podziemne z dodatkiem związków chemicznych, głównie dwutlenku węgla; zaliczane są do jednego z rodzajów wietrzenia chemicznego pola ryżowe

rodzaj nacieku, powstaje z mleka wapiennego na poziomych lub mało stromych ścianach jaskiń, typowe pole ryżowe składa się z licznych, tarasowato ponad sobą ułożonych płytkich miseczek, przypomina położone na tarasach wzgórza poletka ryżowe i stąd pochodzi jego nazwa

stalaktyt sferoliczny

tworzy się, gdy spływ wody po powierzchni nacieku jest na tyle wolny, że zdąży ona całkowicie odparować przed dotarciem do jego czubka

żebra

powstały w wyniku procesów krasowych podłużny grzbiet o obłych lub kanciastych kształtach, oddzielający sąsiednie żłobki krasowe

(14)

Animacja 3D

Polecenie 1

Prześledź podstawowe etapy kształtowania się jaskiń w krótkiej podróży w głąb Ziemi. Następnie opisz w skrócie trzy główne etapy powstawania jaskiń oraz oceń, co może wpływać na czas tego procesu.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja – CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału

(15)

Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Oceń, czy poniższe twierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.">

Oceń, czy poniższe twierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Twierdzenie Prawda Fałsz

Skałami, które są rozpuszczane przez wodę są: sól kamienna,

gips, wapień i dolomit.

□ □

Do nacieków grawitacyjnych zaliczamy: stalaktyty, draperie

oraz nacieki grzybkowe.

□ □

Helik ty są formą nacieku jaskiniowego, przybierającą

formę nieregularnych zgrupowań kryształów, narastających tworząc formy

drzewiaste.

□ □

Korytarze gąbczaste tworzą się przy wolnym płynięciu wody

o niskim ciśnieniu.

□ □

輸

(16)

Ćwiczenie 2

Rozwiąż krzyżówkę. Zaznaczone pola utworzą hasło.">

Rozwiąż krzyżówkę. Zaznaczone pola utworzą hasło.

1. Jedna z piękniejszych polskich jaskiń, znajdująca się w Górach Świętokrzyskich, charakteryzująca się obﬁtą szatą naciekową.

2. Forma naciekowa w jaskini mająca kształt cienkiego i długiego stalaktytu, który w środku jest zwykle pustą rurką.

3. Forma naciekowa tworząca się na dnie jaskini. Jest narastającą ku górze kolumną stosunkowo niską oraz zwykle nieco szerszą od stalaktytu. Tworzy się najczęściej tuż pod stalaktytem.

4. Forma naciekowa wisząca u stropu jaskini. Jest wydłużonym, zwisającym ze stropu,

stożkowatym soplem, powstającym wskutek gromadzenia się węglanu wapnia w jego obrębie.

5. Pionowy odcinek jaskini, powstaje w podobny sposób jak studnia krasowa, z tym wyjątkiem, że jego szerokość rośnie wraz z głębokością. Łączy system podziemny jaskini z powierzchniowym.

6. Nazwa największej i najgłębszej polskiej jaskini znajdującej się w Tatrach.

7. Inaczej perła jaskiniowa. Ma kształt kuleczki kalcytowej, powstałej w obrębie misy martwicowej, w wyniku ruchu obrotowego, związanego z ruchem wody przemieszczającej się bardzo wolno po dnie korytarza. W środku każdej z nich znajduje się ziarnko, najczęściej piasku.

8. Pionowy odcinek jaskini, powstający w wyniku poszerzenia przez wody pionowych szczelin.

Cechuje się stosunkowo wyrównanym, okrągłym przekrojem (im głębiej tym robią się zwykle szersze). Za ich pośrednictwem następuje przedostawanie się wód powierzchniowych do systemu podziemnego. Określenie to stosuje się w sytuacji gdy patrzymy na tą formę stojąc nad nią (patrzymy się w nią w dół).

1 2 3 4 5 6 7 8

輸

Ćwiczenie 3

Źródło: Graﬁki:

By Jacek Halicki - Own work, CC BY-SA 3.0 pl, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en, h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=40620565

By Jacek Halicki - Own work, CC BY-SA 3.0 pl, h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=40620567, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en

By Kora27 - Praca własna, CC BY-SA 4.0, h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=61468989, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0

By Paweł Opioła - Praca własna, CC BY-SA 4.0, h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=76347549, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0.

輸

(17)

Ćwiczenie 4

Uzupełnij tekst właściwymi wyrażeniami.">

Uzupełnij tekst właściwymi wyrażeniami.

grotów i studni, warunki atmosferyczne, syfonami, korytarzy, studni i kominów, strefa wadyczna, strefą saturacji, streﬁe aeracji, streﬁe wadycznej, wodę, wapieniach, wiatr, strefa saturacji

Podstawowym procesem w powstawaniu form krasowych jest rozpuszczanie skał przez

... Typowo proces ten przebiega w ...

Jaskinie często tworzą bardzo rozwiniętą sieć ... Można wyróżnić trzy etapy tworzenia się korytarzy. W pierwszym wody wypełniają całkowicie przekrój korytarzy i płyną często pod znacznym ciśnieniem. Strefę tę nazywamy ... Później wody płyną tylko dnem korytarzy. Jest to ..., w której całkowicie zalane mogą pozostawać tylko pewne odcinki korytarzy zwane ... Na końcu, w ... woda opuszcza całkowicie korytarze i występuje tylko w postaci deszczu podziemnego i niewielkich jeziorek. Suche już korytarze jaskini mogą z upływem czasu wypełnić się znowu wodą.

Źródło: opracowanie własne.

醙

(18)

Ćwiczenie 5

Przyporządkuj nazwy poszczególnych form naciekowych znajdujących się w jaskini do numerów znajdujących się na graﬁce.

nacieki grzybkowe, kolumny naciekowe, nacieki wełniste, stalaktyty, draperie i zasłony, stalagmity, pola ryżowe, pizolity, nacieki lodowe, misy naciekowe, stalaktyty sferolityczne, makarony, heliktyty, nacieki piaszczyste, żebra, polewy,

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

輸

(19)

Ćwiczenie 6

Przyporządkuj właściwe nazwy polskich jaskiń do ich opisów oraz do miejsc, w których się znajdują.">

Przyporządkuj właściwe nazwy polskich jaskiń do ich opisów oraz do miejsc, w których się znajdują.

O jcowski Park Narodowy, Sudety (masyw Śnieżnika), Tatry, Góry Świętokrzyskie, Jaskinia ta składa się z dwóch obszernych sal połączonych krótkimi korytarzykami i salki zwanej „Kuchnia”. Ściany jaskini są ciemne i okopcone, nacieków niemal brak., Uznawana za najpiękniejszą spośród polskich jaskiń.

Długość jej korytarzy wynosi około 2m. Jest jedną z większych jaskiń w Polsce., Największa i najgłębsza polska jaskinia., Jedna z piękniejszych polskich jaskiń, charakteryzująca się obﬁtą szatą naciekową.

Nazwa jaskini Lokalizacja Opis jaskini

Ojcowski Park Narodowy

Jaskinia ta składa się z dwóch obszernych sal połączonych krótkimi korytarzykami i salki

zwanej „Kuchnia”. Ściany jaskini są ciemne i okopcone,

nacieków niemal brak.

Sudety (masyw Śnieżnika) Uznawana za najpiękniejszą spośród polskich jaskiń.

Długość jej korytarzy wynosi około 2m. Jest jedną z większych jaskiń w Polsce.

Tatry Największa i najgłębsza polska

jaskinia.

Góry Świętokrzyskie Jedna z piękniejszych polskich jaskiń, charakteryzująca się

obﬁtą szatą naciekową.

醙

Ćwiczenie 7

Oznacz kolorem zielonym określenia dotyczące podziemnych zjawisk krasowych.">

Oznacz kolorem zielonym określenia dotyczące podziemnych zjawisk krasowych.

zielony

polewy, kras wieżowy, pola ryżowe, ponor, zasłony, polje, makarony, pizolity, mogoty, heliktyty, polja

醙

(20)

Ćwiczenie 8

Uporządkuj formy naciekowe">

Uporządkuj formy naciekowe

draperie naciekowe, nacieki grzybkowe, heliktyty, stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, pizolity, kryształy kalcytu

Grawitacyjne formy naciekowe

Agrawitacyjne formy naciekowe

醙

(21)

Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Włodzimierz Juśkiewicz Przedmiot: geograﬁa

Temat zajęć: Powstawanie podziemnych form krasowych.

Grupa docelowa: liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa I Podstawa programowa:

V. Dynamika procesów geologicznych i geomorfologicznych: najważniejsze wydarzenia w dziejach Ziemi, minerały, geneza i wykorzystanie skał, procesy rzeźbotwórcze i ich efekty (wietrzenie, erozja, transport, akumulacja, ruchy masowe), odkrywka geologiczna. Uczeń:

5) charakteryzuje zjawiska wietrzenia ﬁzycznego i chemicznego, krasowienia oraz opisuje produkty i formy powstałe w wyniku tych procesów;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się, kompetencje cyfrowe.

Cele operacyjne Uczeń:

charakteryzuje proces powstawania podziemnych zjawisk krasowych i formy, które w ich wyniku się ukształtowały;

opisuje budowę jaskini i typy form naciekowych w niej występujących;

rozpoznaje zjawiska krasowe i podziemne formy, które powstały w wyniku tych zjawisk.

Strategie nauczania: asocjacyjna, operacyjna

Metody i techniki nauczania: metoda tekstu przewodniego, dyskusja, debata, burza mózgów Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach, praca całego zespołu klasowego

Środki dydaktyczne: zasoby multimedialne zwarte w e‑materiałach, atlasy, zbiór fotograﬁi tematycznych Materiały pomocnicze:

serwis rządowy o jaskiniach Polski http://geoportal.pgi.gov.pl/jaskinie_polski przewodnik speleologa https://www.jaskinie.com.pl/materialy/jaskinie.pdf

plansze poglądowe oraz model jaskini krasowej oraz ukształtowania terenu w przekroju PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel wprowadza uczniów w temat zajęć, zadając pytania: Czy ktoś z uczniów lubi zwiedzać jaskinie? Czy znacie polskie jaskinie? Czy wiecie, jakie formy naciekowe występują w jaskiniach?

Nauczyciel wyjaśnia, że problematyką lekcji jest powstawanie podziemnych form krasowych.

Faza realizacyjna

(22)

Nauczyciel prosi uczniów o dobranie się w dwa zespoły. Każdy z zespołów otrzymuje zdjęcia jednej z dwóch polskich jaskiń: Jaskini Niedźwiedziej i Jaskini Raj. Zadaniem uczniów jest

scharakteryzowanie, jak powstała jaskinia i jak jest zbudowana oraz jak ukształtowały się formy krasu podziemnego występujące w jaskiniach. Po prezentacji wyników uczniowie oglądają animację, by zweryﬁkować i uzupełnić swoje notatki.

Faza podsumowująca

Nauczyciel zadaje uczniom następujące pytania:

Czego dowiedzieliście się z dzisiejszej lekcji?

Co było dla was najciekawsze?

O czym chcielibyście dowiedzieć się więcej?

Następuje krótka dyskusja podsumowująca treści poruszone podczas lekcji. W razie potrzeby prowadzący wyjaśnia kwestie sporne i problematyczne oraz odpowiada na dodatkowe pytania uczniów.

Praca domowa:

W ramach pracy domowej uczniowie wykonują ćwiczenie 7 i 8.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium: W ramach nauczania wyprzedzającego uczniowie mogą zapoznać się z animacją przed zajęcami. Wówczas podczas lekcji uczniowie są przygotowani na stworzenie wypowiedzi lub prezentacji o formach krasu podziemnego.