Wydzielanie węglików przy odpuszczaniu stali narzędziowej Cr-Mo-V

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI ŚLISKIEJ S e l l a : MECHANIKA z . 45

1974 Ni k o i . 306

JAN ADAMCZYK

K a t e d r a M etaloznaw stwa

WYDZIELANIE tfJgGLIKĆW PRZY ODPUSZCZANIU STALI NARZĘDZIOWEJ Cr - Mo - V

S t r e s z c z a n i e . P rz eprow a dzono b a d a n i a p r o c e s u o d p u s z c z a n i a s t a l i n a r z ff lz i o w e j Cr - Mo - 7 , z a w i e r a j ą c e j 0 , 8 * C; 0 , 4 5 * Mn; . 0 ,3 5 * S i ; 0 ,0 1 7 * P ; 0 , 0 1 4 * S; 2 , 1 * C r ; 0 , 2 5 * Mo; C ,1 7 * 7 o r a z 0 , 0 8 * N i . S t a l w p o s t a o i c i e n k i c h p ł y t e k o wymia- r a o h 40 i 25 r 0 , 1 cm poddano h a r t o w a n i u z 950°C w o l e j u , a n a s t ę p n i e o d p u s z c z a n i u w z a k r e s i e t e m p e r a t u r 180 do 700°C w ' c i ą g u 1 g o d z i n y . B a d a n ia s t r u k t u r y s t a l i z a h a r t o ­ w an e j i o d p u s z c z o n e j dokonano na o i e n k i c h f o l i a c h w m ik ro ­ s k o p i e e l e k tr o n o w y m . O k re ś lo n o s t r u k t u r ę m a r t e n z y t u o r a z z b a d an o p r o o e s w y d z i e l a n i a węglików p o d c z a s o d p u s z o z a n ia s t a l l .

1 . Wstęp

T e c h n o lo g ia o b r ó b k i c i e p l n e j s t a l i p o l e g a j ą c a na h a r t o w a n i u i o d p u s z ­ c z a n i u znana J e 3 t od b a r d z o dawna, l e c z mechalnizm prze m iany m a r t e n z y t y c z ­ n e j i k i n e t y k a p r z e m ia n fazowych za ch o d z ą c y c h p o d c z a s o d p u s z c z a n i a m arten-, z y t u s t a n o w i ą p r z e d m i o t l i c z n y c h p r a c naukowo-badawozyoh, prowadzonych w p r z e o i ą g u o s t a t n i c h d w u d z i e s t u l a t . O p is przem iany r a a r t e n z y t y o z n e j p o d a l i po r a z p ie rw s z y Kurdjumow i S achs j]l3*s n a s t ę p n i e Nlshyiama £2] • Od te g o c z a s u z a i n t e r e s o w a n i e p rz e m ia n ą m a r t e n z y t y c z n ą z w i ę k s z y ł o s i ę , s z c z e g ó l ­ n i e w z a k r e s i e u s t a l e n i a w zajem nej o r i e n t a o j i k r y s t a l o g r a f i c z n e j f e z y ma­

c i e r z y s t e j 1 p r o d u k t u p r z e m i a n y . D o p ro w a d z iło t o do o p r a c o w a n ia fenome­

n o l o g i c z n e j t e o r i i p rzem iany mar te n z y t y c z n e J ¡ 3 , 4“] . Duży p o s t ę p w z a k r e ­ s i e p o z n a n ia p rz e m ia n y m a r t e n z y t y c z n e j n a s t ą p i ł w 19&0 ro k u po opublikow a-, n i u p r z e z K e i l y e g o -i N u t t i n g a [ 5 , ój wyników b ad a ń m a r t e n z y t u s t a l i węglo-.

wyoh i stopowych na c i e n k i c h f o l i a c h w m ik r o s k o p ie e l e k tro n o w y m . Z a s t o s o ­ wana t e o h n l k a p o z w o l i ł a o k r e ś l i ó n i e t y l k o m o r f o l o g i ę t r , a r t e n z j t u , l e o z tafew

ze u s t a l l ó metodą d y f r a k c j i e l e k t r o n o w e j d o k ła d n ą k r y s t a l o g r a f i ę t s j prze-!

m ia n y . P r z e m i a n ę t ę nazwano p rz e m ia n ą musztrową ( m i l i t a r y t r a n s f o r m a - t i o n s ) , gdyż o e o b u j e s i ę ona zachowaniem n i e z m i e n n o ś c i wzajemnego s ą s ia d a - ; twa atomów w a u s t e n i c i e i utworzonym mar te n z y tsie £7, 8^{j .} U s t a l o n e t a k ż e , że z a l e ż n i e od- s k ł a d u chemicznego s t a l i w y s t ę p u j ą dwa r o d z a j e m a r t e n z y t u , a w s z c z e g ó l n o ś c i ;

- mar te n z y t i g l a s t y , tw o r z ą c y s i ę w wyniku n i e j e d n o r o d n e g o p o ś l i z g u w s y ­ s t e m i e (1 1 1^{) [}121] a u s t e n i t u , p o s i a d a p ł a s z c z y z n ę h a b i t u s z b l i ż o n ą do

i o e o h u je s i ę i u ż ą g ę s t o ś c i ą d y s l o k a c j i w o b r ę b i e i g i e ł monokry- s t a l i o z n y o h ;

J a n Adamczyk

- m a r t e n z y t z b l l ź n l a c z o n y , p o w s ta ją c y p r z e z n i e j e d n o r o d n y p o ś l i z g w s y s t e ­ mie (10 0^{) [}110] a u s t e n i t u , p o s ia d a p ł a s z c z y z n ę h a b i t u s pomiędzy ( 2 2 5 ) ^ i (259)<j i wykazuje z b l i ź n i a c z e n i e w o b r ę b i e i g i e ł , w p ł a s z c z y ź n i e ( 1 1 2 )^ i k i e r u n k u [111]^ • S z e rc k o ś ó b l i ź n i a k ó w w ró ż n y c h s t a l a c h j e s t dcśó z ró ż n ic o w a n a i waha s i ę od o k . 2 do 500 nm ¡0, 8 - 1 l] .

M a r te n z y t i g l a s t y w y s t ę p u j e głów nie w s t a l a c h ohromowo-nlkłowyon, chro- mowo-manganowo-niklowych, a t a k ż e w s t a l a c h niskow ęglow ych o m a łe j za w ar­

t o ś c i a z o t u , n a t o m i a s t m a r t e n z y t w e w n ę trz n ie z b l i ź n i a c z o n y - w wysoko wę- glowyoti s t a l a c h n i k l o w y c h . Dotąd n i e u s t a l o n o j e d n o z n a c z n i e czynników d e ­ c y d u j ą c y c h o t w o r z e n i u je d n e g o l u b a r u g i e g o r o d z a j u m a r t e n z y t u . I s t n i e j e je d n a k p o g l ą d , że m a r t e n z y t i g l a s t y tw orzy s i ę w s t a l a c h o d u ż e j e n e r g i i b ł ę d u u ł o ż e n i a a u s t e n i t u , r z ę d u 80 erg/om i w y s o k i e j t e m p e r a t u r z e Msj p r z y w a r t o ś c i a c h e n e r g i i b łę d u u ł o ż e n i a a u s t e n i t u w z a k r e s i e 80 do 40 erg /o m i n i s k i e j t e m p e r a t u r z e Ms p o w s ta je m a r t e n z y t w e w n ę trz n ie z t l i ź n i a - cz o n y , n a t o m i a s t w s t a l a c h a u s t e n i t y c z n y c h wysokostopowych o n i s k i e j tem­

p e r a t u r z e Ms i małych w a r t o ś c i a c h e n e r g i i b ł ę d u u ł o ż e n i a ( r z ę d u 2 0 e rg /c m 2) tw orzy s i ę m a r t e n z y t £ o s i e o i . heksagona lne J [12 - 1 9 ] , d o z n a ją c y n a j - o z ę ś c i e j pod wpływem o d k s z t a ł c e n i a p l a s t y c z n e g o w. n i s k i c h t e m p e r a t u r a o h przem iany w m a r t e n z y t i g l a s t y cS [13] .

Z a st o s o w a n ie m ikroskopu e le k tr o n o w e g o i t e c h n i k i c i e n k i c h f o l i i pozwo­

l i ł o t a k ż e p r z e ś l e d z i ó p r o c e s y z a ch o d z ąc e p o d c z a s o d p u s z c z a n i a m a r t e n z y t u 1 o k r e ś l i ó i c h wpływ na w ł a s n o ś c i s t a l i . S tw ie r d z o n o [6, 9 , 20] , że w ł a s ­ n o ś c i s t a l i w s t a n i e zahartowanym i odpuszczonym s ą f u n k c j ą w i e l u c z y n n i ­ ków, między in nym i p r z e s y c e n i a r o z t w o r u s t a ł e g o ci w ę g l e m , w i e l k o ś c i z i a r n i s u b s t r u k t u r y m a r t e n z y t u , g ę s t o ś c i d y s l o k a c j i i , z b l i ź n i a c z o ń w i g ł a c h m a r t e n z y t u , a ta k ż e r o d z a j u , m o r f o l o g i i i r o z m i e s z c z e n i a w ę g lik ó w .

P odcza s o d p u s z c z a n i a w ewnątrz z i a r n m a r t e n z y t u i g l a s t e g o z a c h o d z i po­

czątkowo w y d z i e l a n i e k o h e r e n t n e g o w ę g l i k a £ o s i e c i h e k s a g o n a l n e j , wyka­

z u j ą c e g o ś c i s ł ą w s p ó ł z a l e ż n o ś ó o r i e n t a c j i k r y s t a l o g r a f i c z n e j z osnową, 0^- k r e ś l o n ą p r z e z Ja c k a [21T] i p o tw ie r d z o n ą w p r a c a c h P i t s c h a i S c h r a d e r [ 9 , 22] , a w s z c z e g ó l n o ś c i :

L1120^{] g} // [1CC]* . . ,

p i o i ] g OO jj [ c i o ] rt . . T*0|t~

.

,

W a r t o ś c i pro ce n to w e w y r a ż a j ą względne r ó ż n i c e o d l e g ł o ś c i m l ę d z y p ł a s z - czyznowyoh s i e o i w ę g l i k a & i osnowy, t j . s t o p i e ń n ie d o p a s o w a n ia s i e c i między ty m i f a z a m i w odnośnych k ie r u n k a c h k r y s t a l o g r a f lozny oh .C zy n n ik t e n d e c y d u je o uprzyw ilejow anym w z r o ś c i e w ę g l i k a 8w k i e r u n k u n a j m n i e j s z y c h n a p r ę ż e ń s p r ę ż y s t y c h , t j . w k i e r u n k u n a j m n i e j s z e g o n ie d o p a s o w a n ia s i e c i

Wydzlelanlę węglików przy opuszozanlu s t a l l , . . 5

DOO]^. Z a r o d k u ją c e w p ł a s z o z y ź n i e | l 0 0 ^ i g l a s t e w y d z i e l e n i a 6 p r z y jm u ­ j ą r o z m i e s z c z e n i e c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a s t r u k t u r W i d m a n s t a t t e n a .

W t e m p e r a t u r a c h do o k . 300°C w ę g l i k -£ z a n i k a z u p e ł n i e p rz y j e d n o c z e s ­ nym zaro d k o w a n iu i w z r o ś c i e c e m e n ty tu na g r a n i c a c h i g i e ł m a r t e n z y t u od­

p u s z c z o n e g o . W tym o k r e s i e n a s t ę p u j e ta k ż e o b n i ż e n i e s t ę ż e n i a węgla w r o z r tw orze s t a ł y m c< do s t a n u n a s y c e n i a . V z a k r e s i e te m p e r a t u r do o k . 500°C w i g ł a c h m a r t e n z y t u z a c h o d z i p c l l g o n i z a o j a 1 r e k r y s t a l i z a c j a o r a z zw iązane z tym ponowne za ro d k o w a n ie c e m e n ty tu ca g r a n i c a o h z l a r n z r e k r y s t a l i z o w a - nego f e r r y t u [ 2 3 , 24j .

P r o c e s o d p u s z c z a n i a m a r t e n z y t u z t l i ź n i a c z o n e g o c e c h u j e początkowo wy­

d z i e l a n i a w ew nątrz b l i ź n i a k ó w o i e n k l c h p ł y t e k w ę g l i k a 8 ^[9^{] » a} n a s t ę p n i e w y d z i e l a n i e t e j f a z y , c z ę s t o wraz z cementytem na g r a n i c a c h b l i ź n i a c z y c h . W wyższych t e m p e r a t u r a c h o d p u s z c z a n i a g r a n i c e b l i ź n i a c z e z a n i k a j ą i zacho­

dz ą p r o c e s y w z r o s t u 1 s f e r o l d y z a o j i c e m e n t y t u , podobnie j a k w przypadku ro z p a d u m a r t e n z y t u i g l a s t e g o .

S z c z e g ó l n i e ważnym z a g a d n i e n ie m j e s t o k r e ś l e n i e wpływu sk ła d n ik ó w s t o ­ powych na p r z e b i e g zmian s t r u k t u r a l n y c h , za chodz ąc yoh po d cz as o d p u s z c z a ­ n i a . Dane d o t y c z ą c e t e g o z a g a d n i e n i a w y o d r ę b n i a j ą wpływ s k ła d n ik ó w n i e tw o rz ą c y c h w s t a l i w ęg lik ó w , j a k n p . K i, Mn czy t e ż S i o r a z sk ła d n ik ó w wę- g l i k o t w ó r o z y o h , j a k C r, Mo, V , V i i n n e , O d d z ia ły w a n ie p ie r w i a s t k ó w p i e r ­ w s z e j grupy sprow adza s i ę do z m n i e j s z e n i a s z y b k o ś c i r o z p a d u m a r t e n z y t u ,

p r a k t y c z n i e przy za chow a niu p r z e b i e g u n r o o e s u o d p u s z c z a n i a j a k w s t a l a c h węglowych, n a t o m i a s t w s t a l a c h z a w i e r a j ą c y c h s k ł a d n i k i w ę g l i k o t w ó r c z s po­

czątkowe s t a d i a o d p u s z c z a n i a s ą podoba« do o p i s a n y c h p o p r z e d n i o , l e c z w wyższych t e m p e r a t u r a c h o d p u s z c z a n i a z a c h o d z ą przem iany w w ę g l i k a c h , z a l e ż ­ n i e od r o d z a j u i i l o ś c i sk ła d n ik ó w stopowych [25 -- 31J .

2 . B a dania w ła s n e

2 . 1 . M a t e r i a ł do b a d a ń 1 ohróbka c i e p l n a próbek

B a dania p rze prow adz ono na w y to p ie przemysłowym s t a l i wysokowęglowej na­

r z ę d z i o w e j ohromowo-raolibdenowo-wanadowej NC7VŁ, s t o s o w a n e j na walce do p r z e r ó b k i p l a s t y c z n e j m e t a l i na z im n o . S k ła d ohemlozny s t a l i z a w ie r a t a ­ b l i c a 1 ^•

T a b l i c a ' 1 S k ła d chemiczny s t a l i

G atu nek s t a l i S k ł a d c h e m i c z n y % j

C Mn Si P S Cr Mc V » 1

1

NC7VL 0 ,8 1 0 , 4 5 0 , 3 4 0 , 0 1 7 C ,014 2.1 0 , 2 6

„

0 , 1 7 3 , 0 6

,

6 J a n Adamozyk

S t a l w p o s t ą o i o i e n k i c h p ł y t e k o wym iarach 40 i 25 i 0 ,1 mm poddano h a r ­ to w a n iu z te m p e r a t u r y 950°C w o l e j u . A u s t e a i t y z o w a n i e p r ó b e k w t e m p e r a t u ­ r z e h a r t o w a n i a dokonano w k ą p i e l i s o l n e j o b o j ę t n e j z wygrzaniem p r z e z 5 m i n u t . P r ó b k i za h a rto w a n e odpusz cz ono w z a k r e s i e 180 do 400c C ze s t o p n i o ­ waniem oo 20°C o r a z w z a k r e s i e 400 do 700°C ze s to p n io w a n ie m co 50°C .Czas o d p u s z c z a n i a p ró b ek w y n o s i ł 4 sekundy i 60 m i n u t .

2 . 2 . P rz y g o to w a n ie c i e n k i c h f o l i i i w a r u n k i o b s e r w a c j i 3t r u k t u r y s t a l i C i e n k ie f o l i e wykonano z p r ó b e k o b ro b io n y c h c i e p l n i e p r z e z wstępne s z l i f o w a n i e na p a p i e r a c h ś c i e r n y c h 1 ś c i e n l a n i e ohemiczne do g r u b o ś c i o k . 50 ^.m w o d c z y n n ik u o s k ł a d z i e : 30 om^ + 50 om^ H2⁰2 + 10 on? HgO.

D a ls z e ś c i e n l a n i e p ł y t e k przy jednoczesnym p o le r o w a n i u i c h p c w i e r z c h n i dot konano metodą e l e k t r o l i t y c z n ą w 5-10% r o z t w o r z e kwasu n adohlorow e go w g i t * k o ł u etylowym w t e m p e r a t u r z e 3 - 8 C, przy n a p i ę c i u 28 V i g ę s t o ś c i p rą d u o k . 0 ,1 A/om2 . Końcowe ścienlanie 1 p o l e r o w a n i e f o l i i p rzeprow adzono w r o z -

3 3

tw orze z a w ie r a j ą c y m 50 g CrO-j+490 cm H^PO^- + 5 cm H2 30^ przy n a p i ę o i u 24 V i g ę s t o ś c i p rą d u o k . 1 A / c n P . F o l i e p łu k a n o wodą d e s t y l o w a n ą i p r z e ­ chowywano w a l k o h o l u metylowym.

O b s e r w a c j i s t r u k t u r y c i e n k i c h f o l i i dokonano w m ik r o s k o p ie e l e k t r o n o ­ wym JEM-6A przy n a p i ę o i u 100 kV. W b a d a n i a c h p o słu g iw a n o s i ę p r z y s ta w k ą g o n i o m e t r y o z n ą , u m o ż l i w i a j ą c ą zmianę k ą t a między n orm alną do f o l i i a k i e ­ r unkiem s t r u m i e n i a e l e k t r o n ó w . I d e n t y f i k a c j i f a z dokonano metodą d y f r a k ­ c j i e l e k t r o n o w e j w o p a r o l u o d y f r a k t o g r a m wzorcowy z ł o t a o r a z w y k o rz y s ta ­ n i e o b s e r w a c j i w p o l u ciemnym.

3 . W yniki badali i i c h d y s k u s j a

S t a l za h a rto w a n a z t e m p e r a t u r y 950°C w wodzie p o s i a d a s t r u k t u r ę m arten- z y t u i g l a s t e g o 1 z b l i ź n i a c z o n e g o w p ł a s z c z y ź n i e (2 1? ) ^ z n i e w i e l k ą i l o ś ­ c i ą a u s t e n i t u sizczątkowego i n i e z u p e ł n i e r o z p u s z c z o n y m i w r o z tw o r z e s t a ­ łym z i a r n a m i c e m e n t y t u . W s t r u k t u r z e f o l i i s t a l i z a h a r t o w a n e j n i e s t w i e r ­ dzono e fe k tó w s a m o o d p u sz c z a n la m a r t e n z y t u z uwagi na małą pojemność o i e p ł - ną p r ó b e k , a s t ą d dużą sz y b k o ść o h ł o d z e n i a p odoza s h a r t o w a n i a .

Różna p o s ta ó m a r t e n z y t u w s k a z u je na n i e j e d n o r o d n o ś ć a u s t e n i t u , wywoła­

ną być może z b y t k r ó t k i m ozasem a u s t e n i t y z o w a n i a p ró b e k w t e m p e r a t u r z e h a r t o w a n i a . M a r te n z y t z b l i ź n i a o z o n y w p ł a s z c z y ź n i e (21*13^ o s z e r o k o ś o i b li ź n i a k ó w r z ę d u 20 do 80 ńm w y s t ę p u j e n a j c z ę ś c i e j w p o b l i ż u n i e z u p e ł n i e ro z p u s z c z o n y c h w r o z t w o r z e s t a ł y m z i a r n c e m e n t y t u , a więc w m i e j s c a o h o p r z y p u s z c z a l n i e większym 3t ę ż e n l u w ę g l a . K o n t r a s t o b r a z u s t r u k t u r y o i e n ­ k l o h f o l i i obserwowanego w m ik ro s k o p io elek tro n o w y m b e z p o ś r e d n i o po z a h a r ­ to w a n iu 3 t a l i j e s t stosunkowo mały i p o l e p s z a s i ę j u ż po k r ó t k o t r w a ł y m od- p usz oza niu. p ró b ek w t e m p e r a t u r z e 180°C { r y s . 1 ) . -Jest t o prawdopodobnie wynikiem z a p o c z ą t k o w a n ia p r o c e s u w y d z i e l a n i a w ę g lik ó w , c h o c i a ż b a d a n i a d.y- i r a k o y j n e f o l i i w tym s t a n i e o p r ó c z m a r t e n z y t u i a u s t e n i t u szozątkc*vego

R y a . 1

R ya . 21)

R y a . 3

R y a . 2 a

R y a . 2o

Q 2 S ,u m R y a . 4a

Nr r y s .

t

O b r ó b k a c i e p l n a S t r u k t u r a P o w i ę k s z e n i e

z

1 H a r t o w a n i e 9 5 0 ° C / o l e j + o d p u s z o z a n i e 1 8 0 ° Ć / 4 s

M a r t e n z y t p o l i k r y s t a l i c z n y o dużym z a g ę s z c z e n i u d y s l o - k a o j l o r a z m a r t e n z y t z b l i ź - n l a o z o n y o s z e r o k o ś c i b l i ź ­ n i a k ó w o k . 2 0 nm

50 0 0 0

a

2

b

0

H a r t o w a n i e 9 5 0 ° C/o l e j + o d p u s z c z a n i e 180 C/ 1 h

M a r t e n z y t p o l i k r y s t a l i c z n y z a u s t e n i t e m sz c z ą t k o w y m o r a z b a r d z o d r o b n y m i w y d z i e ­ l e n i a m i c e m e n t y t u } p ł a s z ­ c z y z n a f o l i i r ó w n o l e g ł a do

( 1 0 0 £ / ( 1 0 0 / ~ ( 1 0 0

23 000

D y f r a k t o g r a m r y s . 2 a j

W s k a ź n i k o w a n i e d y f r a k t o g r a - mu z r y s . 2b

3 H a r t o w a n i e 9 3 0 ° C / o l e j + o d p u s z o z a n i e 2 2 0 ° C / 4 s

Z i a r n o c e m e n t y t u , n l e r o e - p u s z o z o n e w r o z t w o r z e s t a ­ łym p o d c z a s h a r t o w a n i a , o t o ­ c z o n e m a r t e n z y t e m z b l l z n l a - ozonym o s z e r o k o ź o i b l i ź n i a ­ ków o k . 1 0 0 nm.

40 00 0

4 a

b

0

H a r t o w a n i e 9 5 0 ° C / o l e j + o d p u s z c z a n i e 2 2 0 ° C / 1 h

M a r t e n z y t p o l i k r y s t a l i c z n y o z ę ź c io w o o d p u s z c z o n y z b a r d z o d r o b n y m i w y d z i e l e ­ n i a m i c e m e n t y t u o c h a r a k t e ­ r y s t y c z n y m r o z m i e s z c z e n i u w o b r ę b i e I g i e ł } p ł a s z o z y z n a f o l i i r ó w n o l e g ł a do

( m | )C~ / / ( 0 1 2 > F e 3 C

D y f r a k t o g r a m r y s . 4a W s k a ź n i k o w a n i e d y f r a k t o g r a -

mu z r y s . 4b

6 6 0 0 0

Wy d z i e l a n i e węgl i ków pr zy o p u s z o z a n l u s t a l l . 7

n i e u j a w n i ł y żadnych Innych f a z . B a idz o drobne w y d z i e l e n i a węglików w ob­

r ę b i e i g i e ł m a r t e n z y t u p o l i k r y s t a l i c z n e g o w y s t ę p u j ą w próbkaoh s t a l l od­

p u s z c z o n e j w t e m p e r a t u r z e 180°C p r z e z 60 m i n u t . W y d z ie le n i a t e z i d e n t y f i ­ kowane Jako c e m e n ty t ( r y s . 2 ) n i e s p e ł n i a j ą Jednak znanych r e l a c j i k r y s t a ­ l o g r a f i c z n y c h między f a z ą Fe^C a ° 3now4 & ~ 3 6 ] . W ty c h w arunkach od­

p u s z c z a n i a n a l e ż a ł o oczekiwaó r a c z e j w y d z i e l e ń w ę g l i k a fi o s i e c i h eksago­

n a l n e j , tym b a r d z i e j , że obecnośó t e j f a z y z o s t a ł a s t w i e r d z o n a r e n t g e n o - g r a f i c z n i e w s t a l i o z b liżo n y m s k ł a d z i e chemicznym po d łu g o tr w a ły m od­

p u s z c z a n i u w te m p .e ra tu rz e iOO°C { 3 7 ] . W p r z y b l i ż e n i u wydzielo nym węglikom można przy p e r ządkowaó s t r u k t u r ę h e k s a g o n a l n ą , w ła ś c iw ą w ę g li k o w i S ( F e2^C) [ 3 7 - 3 9 ] , l e c z podobnie j a k w p rzy p a d k u poprze dnim w y d z i e l e n i a t e n i e s p e ł n i a j ą znanych r e l a c j i k r y s t a l o g r a f i c z n y c h (1) w ę g l i k a fi z m a r t e n z y - tem odpuszczonym . S t r u k t u r a t y c h w y d z i e l e ń n i e odpowiada n a t o m i a s t z u p e ł ­ n i e w ę g lik o w i ż e l a z a Fe2 C ( F e ^ C ^ ) o s i e c i rombowej [ 3 9 ] .

K r ó t k o t r w a ł e o d p u s z c z a n i e próbek w t e m p e r a t u r z e 220°C p r a k t y c z n i e n i e zm ie n ia s t r u k t u r y s t a l i w s to s u n k u do obserw owanej b e z p o ś r e d n i o po h a r t o ­ w aniu i o d p u s z c z a n i u w n i ż s z y c h t e m p e r a t u r a c h ( r y s . 3 ) . N a to m ia s t po od­

p u s z c z a n i u s t a l i w w ym ie nionej t e m p e r a t u r z e p r z e z 60 m inut w i g ł a c h mar­

t e n z y t u p o l i k r y s t a l i c z n e g o p o j a w i a j ą s i ę b a r d z o drobne w y d z i e l e n i a p ł y t k o ­ we c e m e n ty tu ( r y s . 4 ) wydłużone w k i e r u n k u <1 1 1^ , w y k az u jąc e w s t o s u n ­ ku do osnowy o r i e n t a c j ę k r y s t a l o g r a f i c z n ą zgodną z r e l a c j a m i podanymi

p r z e z B a g a r l a c k i e g o [ 3 2 , 3 6 ] , a w s z c z e g ó l n o ś c i :

('-0 0 ) ^ 0 ⁽0^T1 )rt . . . + 1 1^,6^{* ]}

(0 1^{C ) Fe3 C} ( 1 1 ? ) ^ . . . + 2 , 6 * • . (2⁾

(00^{l ) F e3C (211 ^} ... - 4 , 0 *

W ie lk o ś ć w y d z ie lo n y c h p ł y t e k c e m e n ty tu zw ię k sz a s i ę po o d p u s z c z a n i u s t a ­ l i w wyższych t e m p e r a t u r a c h ( r y s . 5 i 6^{) ,}

Zarodkowanie w ęglików w m a r t e n z y c i e z b l i ś n i a c z o n y r a w porównaniu z m a r- te c z y t e m p o l i k r y s t a l i c z n y m z a c h o d z i w n i e c o wyższych t e m p e r a t u r a c h , cho­

c i a ż pewne e f e k t y k o n t r a s t u w o b r a z i e mikroskopowym, zw iązane z z a p o c z ą t ­ kowaniem te g o p r o c e s u w o b r ę b i e g r a n i c b l l ź n l a o z y c h z a z n a c z a j ą s i ę j u ż po k r ó t k o t r w a ł y m o d p u s z c z a n i u p r ó b e s w 1P0 i 220°C ( r y s . 1 1 3 ) . W y d z ie la n i e ce m e n ty tu na pasmach b l i ź n i a c z y o h zachodzi, s z c z e g ó l n i e in te n sy w n ie podczas o d p u s z c z a n i a s t a l i w t e m p e r a t u r a c h w yższych od o k . 260°C ( r y s . 7 ) , przy

8 J a n Adamczyk:

czym w y d z i e l e n i a t e w s t o s u n k u do m a r t e n z y t u z b l i ź n i a o z o n e g o n i e s p e ł n i a ­ j ą r e l a c j i ( 2 ) a n i t e ż podanych p r z e z Darkena i F i s c h e r a £34, 3 5 j , t j . :

(111 >t // (110 )rt / / - (0 0 1^{) ^}

[110]^ // [m ]rt // [oio]Fe^c

( 3 )

A n a l i z a s t e r e o g r a f i c z n a wyników badań d y f r a k c y j n y c h w y k a z a ł a , że pły tk owe w y d z i e l e n i a c e m e n ty tu wydłużone w k i e r u n k u <1 1 2j>ę w ykazują względem o - snowy r e l a c j e k r y s t a l o g r a f i c z n e :

( 1 0 0 ) , Fe^C„ tw0IZy ~ 5 ' 5° 2 (100:)OC

( 0 l 0 ) Fe3 c - / (122 )rt

( O O D ^ c // (0T1 )*

( 4 )

Wyższą t e m p e r a t u r ę z a rodkow a nia węglików w m a r t e n z y c i e z b l i ź n i a czonym t ł u ­ maczy s i ę w ię k s z ą " s t a b i l n o ś c i ą " atomów węgla z l o k a l i z o w a n y c h w o b r ę b i e g r a n i c b l i ź n i a c z y c h 1 z w ią z a n ą z tym w ię k s z ą e n e r g i ą a k t y w a c j i d y f u z j i atomów międzywęzłowych w t y c h o b s z a r a c h .

Z b l l ź n i a c z o n a s t r u k t u r a m a r t e n z y t u odpuszczonego z płytkowym i w y d z ie ­ l e n i a m i c e m e n ty tu zachowana z o s t a j e do o k . 400°C ( r y s . 8) i z a n i k a przy o d s z o z a n i u s t a l i w wyższych t e m p e r a t u r a c h .

W y s tę p u ją c y w s t a l i z a h a r t o w a n e j i n l s k o o d puszczone j a u s t e n i t s z c z ą t k o ­ wy j e s t t r u d n y do u j a w n i e n i a w o b r a z i e mikroskopowym z uwagi na mało wy­

r a ź n ą g r a n i c ę tnię dzyfaz ow ą. Na p o d s ta w ie a n a l i z y wyników s e l e k t y w n e j dy­

f r a k c j i e l e k t r o n o w e j u d a ł o s i ę u s t a l l ó , że f a z a t a za jm u je o b s z a r y pomię­

dzy utw orzonym i ¿ . g ła m i m a r t e n z y t u p o l i k r y s t a l i c z n e g o . O r i e n t a c j a p r z e ­ s t r z e n n a t e j f a z y względem m a r t e n z y t u odpowiada r e l a c j o m k r y s t a l o g r a f i c z ­ nym, zgodnym z z a l e ż n o ś c i ą ( 3 ) [ 3 4 , 3 6 , 4 0 } , c h o c i a ż pomiędzy tym i f a z a m i można t a k ż e s p o tk a ó l o k a l n i e o r i e n t a c j ę ( r y s . 2) , o d p o w ia d a ją c ą p ie rw o tn e ­ mu mechanizmowi p rzem iany m a rte n z y t y c z n e j , zaproponowanemu p r z e z B a ina {36,

“ J . z g odnie z k tó ry m :

R y s . 5b

R y s . 6

0 2 5 / j r n

Ry s . 5a

?^{c ' i ¥}~ ⁱ, T j l

A Æ

X i . ***1. » 6 '

4 4 4 « ^ # , ,

l O T x O í í á *

O s p a s a [110]¿//

kier une* niQ]~ M Tl217^ ~i i û f l ,

<s p a s a m u j¿ / / 1 U a unctílta}* U [ t í V,

R y s . 7a

R y s. 7c

R y s . Tb

Rys . 8

Nr

r y s . , O br óbka c i e p l n a S t r u k t u r a P o w i ę k s z e n i e

X

a

5

b

c

H a r t o w a n i e 9 5 0 ° C/o l e j + o d p u s z c z a n i e 2 4 0 ° C / l h

Drobn e p ł y t k o w e w y d z i e l e n i a c e m e n t y t u w o b r ę b i e i g i e ł po­

l i k r y s t a l i c z n e g o m a r t e n z y t u o d p u s z c z o n e g of p ł a s z c z y z n a f o l i i r ó w n o l e g ł a do

( 1 1 0 k ~ / d o i 5 F e jC

95 00 0

D y f r a k t o g r a m r y s . 5a

W s k a ź n i k o w a n i e d y f r a k t o g r a - mu z r y s . 5b

6 H a r t o w a n i e 9 5 0 ° C / o l e j + o d p u s z c z a n i e 2 8 0 ° C / 1 h

M a r t e n z y t p o l i k r y s t a l i c z n y o d p u s z c z o n y z d r o b n y m i wy­

d z i e l e n i a m i c e m e n t y t u .

1 1 0 0 0

a

7

b

c

H a r t o w a n i e 9 5 0 ° C / o l e j + o d p u s z c z a n i e 3 2 0 ° C / l h

M a r t e n z y t z b l i ź n i a c z o n y c z ę ­ śc i o w o o d p u s z c z o n y z p ł y t k o ­ wymi w y d z i e l e n i a m i c e m e n t y t u w o b r ę b i e b l i ź n i a k ó w ; p ł a s z ­ c z y z n a f o l i i r ó w n o l e g ł a do (T31 # ( 13 i ) b l i ź n i a k a ' • i f (2TO)F0 3c .

85 00 0

D y f r a k t o g r a m r y s . 7 a .

W s k a ź n i k o w a n i e d y f r a k t o g r a m u z r y s . 7b

8 H a r t o w a n i e 9 5 0 ° C / o l e j + o d p u s z c z a n i e 4 0 0 ° C / l h

M a r t e n z y t z b l i ź n i a c z o n y o d ­ p u s z c z o n y z p ł y t k o w y m i wy­

d z i e l e n i a m i c e m e n t y t u w o b r ę b i e b l i ź n i a k ó w

Wy Azie l a n i e -węglików przy o p u s z c z a n i u s t a l l . . 9

I l o ś ó a u s t e n i t u sz cz ątk o w eg o z m n i e j s z a s i ę w raz z podwyższeniem t e m p e r a ­ t u r y i f a z a t a z a n i k a c a ł k o w i c i e w s t r u k t u r z e s t a l i o d p u s z c z o n e j w 30 0 °C . Nie zaobserwowano przy tym r ó ż n i c w s t r u k t u r z e s t a l i w o b r ę b i e p r z e m i e n i o ­ nego a u s t e n i t u sz cz ątk o w eg o i m a r t e n z y t u p o l i k r y s t a l i c z n e g o , o d p u s z c z o n e ­ go w t y c h samych w ar u n k a c h .

P odcza s o d p u s z o z a n ia s t a l i w t e m p e r a t u r a c h wyższych od o k . 400°C nastę-;

p u je z a n i k s t r u k t u r y b l i ź n i a c z e j m a r t e n z y t u o dpusz cz onego o r a z z o s t a j e za­

początkowana p o l i g o n l z a c j a 1 r e k r y s t a l i z a c j a r o z t w o r u s t a ł e g o . Równolegle z tym z a z n a c z a s i ę w z r o s t w y d z i e l e ń oem entytu i c z ę ś c io w a i c h s f e r o i d y z a - c j a ( r y s . 9 1 1 0 ) . S f e r o i d y z a c j a w ęglików z a c h o d z i s z c z e g ó l n i e i n t e n s y w ­ n i e w t e m p e r a t u r z e o k . 600°C j e d n o c z e ś n i e z częściowym r o z p u s z c z e n ie m w y d z i e l e ń c e m e n ty tu w r o z tw o r z e s t a ł y m ( r y s . 11 ) . N a to m ia s t przy o d p u sz ­ c z a n i u s t a l i w 650°C p o w s ta je wyraźna s ia tk o w a s t r u k t u r a d y s l o k a c y j n a f e r ­ r y t u z drobnym i w y d z i e l e n i a m i c e m e n ty tu na g r a n i c a c h z i a r n i bloków c z ę ś ­ ciowo z r e k r y s t a l i z o w a n e j osnowy ( r y s . 1 2 ) . W wyższ ych t e m p e r a t u r a c h od­

p u s z c z a n i a z a z n a c z a s i ę s z y b k i w z r o s t w y d z i e l e ń ce m e n ty tu z i a r n i s t e g o . W s t r u k t u r z e p ró b ek odp u sz cz an y ch w badanym z a k r e s i e t e m p e r a t u r o p r ó c z oem entytu n i e s t w i e r d z o n o żadnych Innych węglików mimo o b e c n o ś c i w s t a l l t a k i c h p i e r w i a s t k ó w , j a k chrom, m o lib d e n czy t e ż w ana d. Tłumaczyó to n a ­ l e ż y małym s t ę ż e n i e m C r, Mo i V w s t a l i , co przy d u ż e j z a w a r t o ś c i w ęgla s p r z y j a t w o r z e n i u c e m e n ty tu s to p o w e g o ,, n i e z a ś w ęglików ty c h p i e r w i a s t k ó w .

W nio sk i

W wyniku p rzeprow adzonych bada ń s t w i e r d z o n o :

S t a l z a h a r to w a n a z t e m p e r a t u r y 950°C w o l e j u p o s i a d a s t r u k t u r ę m a r t e n ­ z y t u z b l i ź n i a c z o n e g o i i g l a s t e g o z a u s t e n i t e m szczątkowym i n i e z u p e ł n i e ro z p u s z c z o n y m i p o d c z a s a u s t e n i t y z o w a n i a z i a r n a m i c e m e n t y t u .

P o d cza s o d p u s z c z a n i a s t a l i w z a k r e s i e t e m p e r a t u r 180 do 700°C z a c h o d z i r o z p a d m a r t e n z y t u i a u s t e n i t u sz c z ą tk o w e g o na f e r r y t i c e m e n ty t stopow y, a w s z c z e g ó l n o ś c i :

- w t e m p e r a t u r a c h 180 do o k . 400°C w y d z i e l a s i ę c e m e n ty t płytkowy w o b r ę ­ b i e i g i e ł 1 na g r a n i c a c h z i a r n m a r t e n z y t u p o l i k r y s t a l i c z n e g o o r a z na g r a ­ n i c a c h i pasmach b l i ź n i a c z y c h m a r t e n z y t u z b l i ź n i a c z o n e g o ; zarodkow anie ce­

m e n ty tu w o s t a t n i m przypadku z a c h o d z i w o k . 200 do 220°C;

- w t e m p e r a t u r a c h 180 do o k . 300°C z a c h o d z i r o z p a d a u s t e n i t u sz c z ą tk o w e g o , przy ozym s t r u k t u r a s t a l i w o b r ę b i e p rz e m ie n i o n e g o a u s t e n i t u s z c z ą t k o ­ wego p r a k t y c z n i e n i e r ó ż n i s i ę od s t r u k t u r y m a r t e n z y t u odpuszczonego w

ty c h samych \va runka ch;

- w t e m p e r a t u r a c h wyższ ych od o k . 400°C z a pocz ątkow a na j e s t p o l i g o n l z a c j a i r e k r y s t a l i z a c j a osnowy p o łą c z o n a z z a n ik ie m s t r u k t u r y b l i ź n i a c z e j mar­

t e n z y t u odpuszczonego o r a z r o z p u s z c z e n ie m pły tkow ych w y d z i e l e ń c e m e n ty tu i ponownym zarodkowaniem t e j f a z y na g r a n i c a c h z i a r n i bloków częścio w o z r e k r y s t a l i z o w a n e g o f e r r y t u ;

10 J a n Adamczyk

- w t e m p e r a t u r a c h wyższych od o k . 600°C z a c h o d z i in te nsyw ny w z r o s t i s f e - r o i d y z a o j a ce m e n ty tu na g r a n i c a c h z l a r n i bloków z r e k r y s t a l i z o w a n e i o s n o ­ wy s t a l l .

LITERATURA

[1] Kurdiumow S .W ., Sachs G . : Z e i t . P h y s . 6 4 , 1030, 323 .

[2] N ishyiam a Z . : S e i . R 9 p t s . Tohoku Imp. U n i v . 2 3 , 193<*-35, 6 3 ß . [3] Bowles J . S . : Acta C r y s t . 4 , 1951, 1 6 2 .

[4] W e ch sler M.S. i w s p . : T r a n s . AIME, 197, 1953, 1503.

[53 K e l l y P .M . , N u t t i n g J . : P r c c . Roy. S o c . 259A, 1960, 4 5 .

¡6] K e l l y P.M ; , N u t t i n g J . : J . I r o n S i te e l I n s t . 197, 1 9 6 1 , 1 9 9 .

CÜ C h r i s t i a n J . W . : P h y s i c a l p r o p e r t i e s o f M a r t e n s i t e and B a i n i t e , I r o n S t e e l I n s t . , S p e c . R e p . 9 3 , 1 9 6 5 , 1 .

[8] N u t t i n g J . : H u t n i k 1 2 , 1969, 6 2 3 .

[9] T ekin E . , K e l l y P .M .; Symposium on P r e c i p i t a t i o n from I r o n - Base A l l o y s , AIMS, C l e v e la n d 1 963; Goidon and B rea ch S c ie n c e P u b l i s h e r s , New York, 1965, 173.

£10] Smith E . : A cta M e t a l l u r g i c a 5, 1966, 5 8 3 . [11] W9I I S M.G.H.s Aota M e t a l l u r g i c a 4 , 1964, 3 8 9 .

[123 K e l l y P .M .: M e t a l l u r g i c a l D evelopments i n h l g h - a l l o y S t e e l s , I r o n S t e e l I n s t . , S p e o . R e p . 8 6 , 1 9 6 4 , ! 4 6 .

[13] V e n a b le s J . A . : P h i l Mag., 7, 1962, 3 5 .

[14] White C . H ., Honeycombs R.W .K.: J . I r o n S t e e l I n s t . , 2 0 0 , 1962, 4 5 7 .

[15] S a n d e rs o n G . P . , Honeyoombe R .W .K.: J . I r o n S t e e l I n s t . 2 0 0 , 1 9 6 2 , 9 3 4 . [16^] K e l l y P .M .: A cta M e t . , 1 3 , 1965, 6 3 5 .

[1 ^T\ J a s i e w i c z Z . , Gorczyca S . , Mazela B . : H u t n i k 3 0 , 1963 , 3 3 0 . [183 Gorczyca S . : Z e s z . Nauk. AGH, M e t a l u r g i a i Odlewnictw o 1 8 , Kraków

1 9 6 7 .

[I9j Adamczyk J . : Z e s z . Nauk. P o l . Ś l . , Meohanika 3 4 , G liw ic e 1 9 6 8 . [203 Honeycombs R .W .K.: T r a n s . I S I J a p a n , 6 , 1966, 2 1 7 .

[213 J a c k K .H . : J . I r o n S t e e l I n s t . , 169, 1951 , 2 6 .

[223 P i t s c h W., S c h r a d e r A . : A r c h i v . E l s e n h ü t t e n w . , 2 9 , 1958, 715.

[233 Hyam E . D . , N u t t i n g J . : J . I r o n S t e e l I n s t . , 134, 1956, 1 4 8 . [243 Baker A . J . i w s p . : E l e c t r o n M icrosoopy and t h e S t r e n g t h C r y s t a l s ,

I n t e r s o i e n c e P u b l . , New York - London, 1963.

[ 2 3 S ta u b F . , M aciejny A . : H u tn ik 4 , 1964, 1 1 4 . [26) I r v i n e K . J . : J . I r o n S t e e l I n s t . . 2 0 0 , 1 9 6 2 , 8 2 6 . [27I Adamozyk J . : H u t n i k A, 1968, 1 6 6 .

[283 l e k i n E . , K e l l y P .M .: J . I r o n S t e e l I n s t . , 2 0 3 , 1965, 715.

[29] M aciejny A . : Z e s z . Nauk. P o l . ¿ 1 . , V eohanlk a 3 5 , G liw ic e 1 9 6 8 . [30j Honeyoombe R.W .K .: M e t a l l u r g i c a l Developments! i n h i g h - a l l o y S t e e l s ,

I r o n S t e e l I n s t . , S p e c . R e p . 8 6 , 1964, 1 .

> X

‘f é i j , r i? t * .

W f c . ' / <■

x i *%' . i.

i l i r r i

R y s . 9o

R y s . 9b

ßs pasa [110^{] ¿ f fl}0^{flf^c} kierunek [1101*0(1211^

R y s . I 0 c

«

* • *?

«■r ”^ p *

- * v V V *

v j - » ' r

>

Nr

r y s • * O b r ó b k a c i e p l n a S t r u k t u r a P o w i ę k s z e n i e

X

a

9

b c

H a r t o w a n i e 9 5 0 ° C / o l e j + o d p u s z c z a n i e 4 5 0 ° C / 1 h

P ł y t k o w e w y d z i e l e n i a cemen­

t y t u w o s n o w ie o d p u s z c z o ­ n eg o m a r t e n z y t u p o l i k r y ­ s t a l i c z n e g o ; p ł a s z c z y z n a f o l i i r ó w n o l e g ł a do

<1 0 0 ^ 0 1T ) ?#3C

D y f r a k t o g r a m r y s , 9a W s k a ź n i k o w a n i e d y f r a k t o -

gramu z r y s , 9b

23 00 0

a

1 0

b

0

H a r t o w a n i e 9 5 0 ° C / o l e J + o d p u s z c z a n i e 5 0 0 ° C / 1 h

P ł y t k o w e w y d z i e l e n i a cemen­

t y t u w o s n o w ie c z ę ś o i o w o z r e k r y s t a l i z o w a n e g o m a r t e n ­ z y t u o d p u s z c z o n e g o , p ł a s z ­ c z y z n a f o l i i r ó w n o l e g ł a do (h o^ ~ / (i oT ) ?93C

D y f r a k t o g r a m r y s , 10a W s k a ź n i k o w a n i e d y f r a k t o g r a - mu z r y s , 1 0b .

15 0 0 0

1 1 H a r t o w a n i e 9 5 0 ° C / o l e j + o d p u s z c z a n i e 6 0 0 ®C /lh

C e m e n ty t z i a r n i s t y w o s n o ­ w i e c z ę ś c i o w o z r e k r y s t a l i - zowanego m a r t e n z y t u o d ­ p u s z c z o n e g o

1 6 0 0 0

1 2 H a r t o w a n i e 9 5 0 ° C / o l e j + o d p u s z c z a n i e 6 5 0 ° C / l h

Drobne w y d z i e l e n i a z i a r ­ n i s t e c e m e n t y t u n a g r a n i ­ c a c h b lo k ó w i z i a r n z r e - k r y s t a l i z o w a n e g o m a r t e n z y ­ t u o d p u s z c z o n e g o .

15 0 0 0

[31] Woodhead J . H . , Q u a r r e l A .G . : Ö . I r o n S t e e l I n s t » , 2 0 3 , 1965, 6 0 5 . [32] B a g a r i a c k i J J u . A . : D o k ł . ANSSSR, 73, 1950, 1 1 6 1 .

[33] P i t s c h W.: A cta M e t a l l u r g l c a 1C, 1S62, 79.

[34] D arken L . S . , F i s c h e r R.M.s D e c o m p o s itio n o f A u s t e n i t e by D l f f u s i o n a l P r o o e s s e s , I n t e r s c i e n c e P u b l . , New Y ork, 1 9 6 2 .

[35j C h r i s t i a n J . W . : The Theory o f T r a n s f o r m a t i o n s i n M e ta l s and A l l o y s , Pergamon P r e s s , O x fo rd 1 9 6 5 .

[36] Andrews K.W ., Dyson D . J . , Keown S . R . : I n t e r p r e t a t i o n o f E l e c t r o n D i f f r a c t i o n P a t t e r n s , K i l g e r W a t t s , London 1 9 6 7 .

[37] B o r c h e r s H . , D off i n K . : A rc h i v E i s e n h ü t t e n ^ », 4 0 , 1 9 6 9 , 4 9 3 . [3ć] H o fe r J . : Amer. Chem. S o c . , 7 1 , . 1 9 4 9 , 189«

[39] N a r l t a K . : K r i s t a l i c z e s k a J a s t r u k t u r a n i e m e t a l l i c z e s k l c h w k l j u c z e n i j w s t a l i , I z d . , M i e t a ł ł u r g i j a , Moskwa 1 9 6 9 . ( t ł u m . z J a p o ń s k i e g o ) . [40] T a y l o r A . : X -r a y M e t a l l o g r a p h y , J . W i l e y , New York 1 9 6 1 .

[41] B a in E . C . : T r a n s . AIME, 70, 1924, 2 5 .

W y d z i e l a n i e węgli ków pr zy o p u s z c z a n i u s t a l l . . . ____________________________ 1_J_

3ÜUEJI2HKE KAPEHflOB BO BPEiSfl GTIIYCKA KHCTP.VMSiTAJIbHQÜ Cr-Mo-V CTAJIK

P e 3 o u e

iIpoBer,eHo z c c j i e n o B a H z a n p o u e c c a c T n y c x a HHCTpyMeHTaiiŁłioii C T a;iz, c c7,e {~

atsmefi 0,8% O, 0,46% Mn, 0 , 3 5 # S i , 0,017% P, U,014% S, 2,1% CE, 0,25% k o , 0 , 1 7 % V z 0 , 0 8 % N i . O ö p a a m b sK^e. n ra c T z a o x t o j u u z h o z 0 , 1 mm 3axareHHE.e c 950°C B M acjie n o r B e p r a E Z C B c T n y c x y b o S j i u c t z T e u n e p a T y p 160 j.o 700°C g

7 e n e m i e 4 cex y H j. k e k 1 i a o a . UaoiiKKXOaa« z noazKpHCTai-TJtzvecxaa c x p y X T y p a UapTOHCHTa C HeCOEŁDlBM KOJIH'ieCTBCtr. OCT iiTOUHO TO ayC TeH Z Ta Z KepaCTBCpeHUO- r o bo BpeMa 3 a x a £ x z u e u eH T Z T a n p e B p e m a e i c a n p z o i n y c x e 11a (ptpyzT z i e r z - poBCHhiii ufcueH TzT, Kccjie^oBaHO BEZiiHire T e u n e p a T y p N a B p e v e n z o T u y c x a a s n p e B p a m e a z a MapTeHCHTa z o c T Ł T o u H c r o a y c r e a z T a , o n p e j e r e H c mo p i w n er z n x a p - ÖZS.OB, a Taxace R p z c T a - U i o r p a y z u e c x y » c p z i m z p c s x y w a p T e H C z t a c c c t a T o a H a a aycTeHZTOM 1 Bh irejieH zż ^ e u e t r r z T a c. o T n y u e t u i u M.apieaczTOM.

PRECIPITATION OF CARBIDES' DURING TEMPERING OF THE Cr-Mo-V TOOL STEEL

S u m m a r y

P r o c e s s o f t e m p e r i n g o f t h e t o o l con t a i n l u g 0,8% C } 0,45% t t n f 0,35% S i 0,017% P f 0,014% S ; 1,1% Or; 0,25% Moj 0,17% V and 0,08% Ni h a s been s t u ­ d i e d . S p e c im e n s , h a v i n g shape o f p l a t e s 0 , 1 mm -In t n i c k n e s s were o i l que­

ened f ro m 950°C and ta m p e re d 4 s e c and 1a w i t h i n t h e r a n g e o f ISO 70C°C. The tw in n e d and p o l y o r y s t a l m a r t e n s i t e w i t h s m a l l amount o f ■&%- ' -

12 J a n Adamczyk

ned a u s t e n i t e a s w a l l a s g l o b u l a r c e m e n t i t e o b t a i n e d a f t e r q u e n c h in g t r a n s f o r m d u r i n g te m p e r i n g i n t o f e r r i t e and a l l o y c e m e h t i t e .

I n f l u e n c e o f t e m p e r i n g c o n d i t i o n s on t r a n s f o r m a t i o n s o f m a r t e n s l t e and r e t a i n e d a u s t e n i t e a s w e l l a s morphology of p r e c i p i t a t e d c a r b i d e s has been i n v e s t i g a t e d . The c r y s t a l l o g r a p h i c r e l a t i o n - s h i p s b etw e en m a r t e n s l t e and r e t a i n e d a u s t e n i t e a s w e l l a s c a r b i d e p r e c i p i t a t e s and te m p e re d m ar- t e n s i t e were e s t a b i l i s h e d .