Seria: O R G A N IZ A C JA I Z A R Z Ą D Z A N IE ' z. 27 N r k o l.1681
M arian T U R E K , A ndrzej K A R B O W N IK
P olitechnika Śląska, W ydział O rganizacji i Z arządzania K atedra Z arządzania P rzedsiębiorstw em i O rganizacji Produkcji
OCENA SKUTECZNOŚCI GÓRNICZEGO PAKIETU SOCJALNEGO W RESTRUKTURYZACJI ZATRUDNIENIA W GÓRNICTW IE
S tre sz c z e n ie . W artykule p rzedstaw iono podstaw ow e instrum enty restrukturyzacji zatrudnienia w górn ictw ie w ęg la kam iennego w latach 1998-2002. P rzedstaw iono koszty tego procesu i zm n iejszen ie zatrudnienia oraz zaprezentow ano w nioski z badań socjologicznych. N a tym tle dokonano oceny skuteczności stosow anych instrum entów G órniczego Pakietu Socjalnego.
THE ESTIMATION OF EFFECTIVNESS OF SOCIAL MINING PACKET IN THE EM PLOYM ENT RESTRUCTURING IN THE MINING
INDUSTRY
S u m m a ry . T he article show s fundam ental instrum ents o f em ploym ent restructuring process ta k in g place in coal m ining industry from 1998 to 2002.
T ogether w ith th e costs o f such process as well as th e decrease in em ploym ent, the paper has presented th e conclusions resulted from sociological research. T he m aterial has becom e the basis o f evaluation o f th e efficiency o f those instrum ents.
1. Instrumenty Górniczego Pakietu Socjalnego
Jednym z podstaw ow ych elem entów procesu restrukturyzacji górnictw a w ęgla kam iennego w latach 1998-2002 by ła realizow ana restrukturyzacja zatru d n ien ia w oparciu o program rządow y pod nazw ą: „R efo rm a g ó rn ictw a w ęgla kam iennego w P olsce w latach
1998-2002” . W procesie tym przyjęto d w a podstaw ow e założenia:
a) D obrow olność odejść górn ik ó w z pracy w kopalniach.
8 M. T urek, A. K arbow nik
b) Z astosow anie instrum entów osłonow ych dla pracow ników odchodzących z pracy w kopalniach.
P ierw sze założenie o znaczało, źe dla p rzeprow adzenia restrukturyzacji zatru d n ien ia zrezygnow ano z przym usow ych zw olnień pracow ników , tzw. zw olnień grupow ych. C ele restrukturyzacji zatrudnienia m iały zo stać osiągnięte poprzez:
- odejścia n aturalne p racow ników na em erytury i renty,
- odejścia d o b row olne na w n io sek pracow nika za zg o d ą je g o p racodaw cy z w ykorzystaniem instrum entów osłonow ych.
D rugie założenie w ym agało stw o rze n ia system u osłon socjalnych, k tóry z o stał zaw arty w program ie rządow ym i znany je s t pod n az w ą G órniczy P akiet S ocjalny (G P S ). Jego głów nym zadaniem było w spom aganie dobrow olnych odejść p racow ników z kopalń i łagodzenie skutków społecznych procesu restrukturyzacji górnictw a. G PS tw o rzy ły dw ie głów ne grupy instrum entów :
a) Instrum ent osłonow y, ja k im był pięcioletni urlop górniczy.
b) Instrum enty aktyw izujące pracow nika na rynku pracy, takie jak : - zasiłek socjalny,
- je d n o ra zo w a o dpraw a p ien iężn a (po skorzystaniu z zasiłku socjalnego i znalezieniu now ej pracy),
- jed n o ra zo w a odpraw a p ieniężna bezw arunkow a.
2. Odejścia pracowników
Program rządow y zakładał, iż w w yniku restrukturyzacji górnictw a w latach 1998-2002 zatrudnienie w górnictw ie u legnie zm niejszen iu do poziom u 138,4 tys. osób na k oniec 2002 roku. O znacza to redukcję po zio m u zatru d n ien ia w stosunku do 1997 roku, kiedy to zatrudnienie w yniosło 243,3 tys., o 104,9 tys. osób. P rognozow any sp ad ek zatru d n ien ia w program ie rządow ym przyjęto ja k o je d e n z celów cząstkow ych program u rządow ego, którego osiągnięcie w zasadniczym stopniu było uzależnione od akceptacji i sk o rzy stan ia z instrum entów G PS p rzez p racow ników kopalń.
P odane w yżej, p rzew idyw ane zm n iejszen ie zatrudnienia pow inno zo stać o siągnięte poprzez:
a) O dejścia w w yniku nabycia upraw nień em erytalnych o raz z innych przyczyn zależnych od pracow nika - 55,2 tys. osób.
b) Skorzystanie p rzez praco w n ik ó w osób zatrudnionych pod z ie m ią z pięcioletnich urlopów górniczych - 2 7 ,4 tys. osób.
c) Skorzystanie z d w uletnich zasiłków socjalnych - 11,3 tys. osób.
d) Skorzystanie z je d n o ra zo w y ch odpraw pieniężnych bezw arunkow ych - ok. 23 tys.
osób.
R ów nocześnie przew idyw ano, że w latach 1998-2002 do kopalń zostanie przyjętych ok.
12 tys. osób.
G órniczy P akiet S ocjalny zo stał praktycznie uruchom iony w czerw cu 1998 roku.
Z ainteresow anie pracow ników kopalń skorzystaniem z je g o instrum entów p rzeszło w szelkie oczekiw ania. W okresie czterech pierw szych m iesięcy je g o stosow ania skorzystało z niego 4,8 tys. pracow ników , co sp ow odow ało w yczerpanie środków finansow ych przew idzianych na ten cel w b udżecie p ań stw a w roku 1998. A by nie w strzym yw ać procesu odch o d zen ia pracow ników z kopalń, w ykorzystano pożyczkę z F unduszu Pracy w kw ocie 250 m in zł.
W ciągu siedm iu m iesięcy (czerw iec-grudzień) 1998 roku z G PS skorzystało 24 866 osób, z czego:
- na urlopy górnicze odeszło 15 068 osób, - na zasiłki socjalne odeszło 118 osób,
- z jedn o razo w y ch odpraw pieniężnych bezw arunkow ych skorzystało 9 680 osób.
S kuteczność instrum entów G PS w 1998 roku była bardzo w ysoka i przyczyniły się do tego następujące czynniki:
a) B ardzo zła sytuacja ekono m iczn o -fin an so w a górnictw a i poszczególnych kopalń w 1997 i 1998 roku.
b) W zględnie dobra sytuacja na rynku pracy w w oj. śląskim - poziom bezrobocia w ynosił ok. 6,5% .
c) D obre w arunki finansow e in strum entów G PS zachęcające pracow ników do o dejścia z pracy w kopalniach.
d) A kcja p rom ocyjna i inform acyjna instrum entów G PS przep ro w ad zo n a na sz ero k ą skalę w kopalniach.
Biorąc pod uw agę inne o dejścia pracow ników z kopalń, aniżeli z w ykorzystaniem GPS oraz przyjęcia do pracy, zm n iejszen ie zatrudnienia w kopalniach w roku 1998 w yniosło 35 369 osób, z czego z G PS skorzystało 24 866 osób. Podobnie u k ształto w ała się sytuacja w 1999 roku. Z m niejszenie zatru d n ien ia w yniosło 34 304 osoby, z czego z G PS skorzystało 24 413 osób. Z je d n o ra zo w y ch odp raw pieniężnych bezw arunkow ych skorzystało
13 968 osób, 10 252 skorzystały z urlopów górniczych, oraz je d y n ie 193 osoby skorzystały z zasiłków socjalnych. P odobnie ja k w 1998 roku, konieczne było sięgnięcie po pożyczkę z F unduszu Pracy w kw ocie 250 m in zł, aby sfinansow ać odejścia w szystkich chętnych z w ykorzystaniem G PS.
W sum ie w latach 1998-1999, a p raktycznie w okresie dziew iętnastu m iesięcy sto so w an ia G órniczego Pakietu S ocjalnego, z kopalń odeszło 49 279 osób z w ykorzystaniem
10 M. Turek, A. K arbow nik
instrum entów G PS, w tym 25 320 osó b na urlopy górnicze, 23 648 osób z w ykorzystaniem jednorazow ych odpraw pieniężnych, a tylko 311 z w ykorzystaniem zasiłk ó w socjalnych.
W roku 2000 z G PS skorzystało ju ż tylko 11 9 1 5 osób, w roku 2001 - 5 308 osób, a w roku 2002 - 524 osoby.
Biorąc pod uw agę pow yższe odejścia z w ykorzystaniem G PS, inne o d ejścia aniżeli z w ykorzystaniem G PS w w ysokości 37 552 osoby oraz przyjęcia do pracy w kopalniach w w ysokości 8 371 osób, w latach 1998-2002 spadek zatrudnienia w k opalniach w yniósł 102 587 osób. Stan zatrudnienia n a zakończenie okresu realizacji program u rządow ego, tj. na koniec 2002 roku, w yniósł 140 717 osób, czyli tylko o 2,3 tys. osób w ięcej n iż zakładano w prognozie.
3. Koszty restrukturyzacji zatrudnienia
G łów nym źródłem finansow ania G PS w latach 1998-2002 były środki budżetow e zaplanow ane w rządow ym p rogram ie reform y górnictw a w ęgla kam iennego. Jed n ak ze w zględu na bardzo duże p o w o d ze n ie G PS w śród pracow ników kopalń środki te okazały się niew ystarczające. W zw iązku z tym dla zapew nienia ciągłości procesu restrukturyzacji zatrudnienia w ystąpiła konieczn o ść w sparcia finansow ego G PS ze środków w łasnych przedsiębiorstw górniczych o raz zew nętrznych środków pozabudżetow ych, tzn. z Funduszu Pracy, F unduszu G w arantow anych Ś rodków P racow niczych oraz Funduszu PH A R E . Środki pochodzące z tych źródeł służyły finansow aniu różnych instrum entów GPS:
- z budżetu p ań stw a — finansow anie w szystkich instrum entów osłonow ych i aktyw izujących G PS,
- ze środków w łasnych przed sięb io rstw górniczych - zgodnie z rozporządzeniem osłonow ym zm ieniającym finansow anie dodatkow ych św iadczeń w ynikających z urlopów górniczych (tzw . depu taty w ęglow e, ju b ileu sz e, nagrody ro czn e) oraz finansow anie odejść w w yniku skorzystania z urlopów górniczych i je d n o ra zo w y ch odpraw bezw arunkow ych, odno śn ie do których decyzje p odejm ow ały zarządy przedsiębiorstw górniczych,
- z Funduszu Pracy
■ w 1998 r. - finansow anie w szystkich instrum entów osłonow ych i aktyw izujących GPS,
» w 1999 r. - tylko finansowanie jednorazow ych odpraw pieniężnych bezw arunkow ych dla pracowników zatrudnionych pod ziem ią oraz w zakładach przeróbki m echanicznej w ęgla, z którym i um ow a o pracę została ro zw iązan a w okresie p rzed dniem 31.03.2000 r.,
- z Funduszu P H A R E - w spó łfin an so w an ie zasiłków socjalnych, jed n o razo w y ch odpraw pieniężnych, refundacji składek ZU S oraz św iadczeń aktyw izujących (dla pracow ników przed sięb io rstw górniczych na pow ierzchni).
Ł ączna sum a w sp arcia finansow ego dla procesu restrukturyzacji zatrudnienia w górnictw ie w ęgla kam iennego w latach 1998 - 2002 w yniosła 4 338,8 m in zł, z czego ponad 85% , tj. 3 700,7 m in zł, p ochodziło z budżetu państw a.
Ogółem środki przezn aczo n e na restrukturyzację zatrudnienia w górnictw ie w ęgla kam iennego w latach 1998-2002 ze źródeł zew nętrznych i w ew nętrznych (środki w łasne przedsiębiorstw górniczych) w yniosły 5 383,9 m in zł. Ź ródła finansow ania G PS i w ydatkow ane kw oty w latach 1998-2002 p rzedstaw iono w tablicy 1.
T ab lica 1 F inansow anie procesu restrukturyzacji zatrudnienia w latach 1998-2002
w g źró d eł p o chodzenia środków na ten cel
[min zł]
Źródła finan sow ania Lata O gółem
1998-2002
1998 1999 2000 2001 2002
1. Budżet państwa 501,6 933,0 875,9 782,6 607,6 3 700,7
2. Fundusz pracy 249,9 250,0 - - - 499,9
3. Fundusz G warantowanych Świadczeń Pracow niczych
- - 125,0 - - 125,0
4. Fundusz Phare - - - 12,9
5. Środki w łasne przedsiębiorstw górniczych
33,1 149,7 183,2 252,7 426,7 1 045,4
Razem 784,6 1 332,7 1 184,1 1 035,3 1 047,2 5 383,9
4. W nioski z badań socjologicznych
W celu zbad an ia pow odów odch o d zen ia pracow ników z pracy w kopalniach oraz w celu zbadania sposobu w ykorzystania przez byłych górników uzyskanych środków finansow ych z tytułu odpraw je d n o ra zo w y ch , p rzeprow adzone zostały badania so cjologiczne
12 M. Turek, A. K arbow nik
w końcu 1998 roku [3] oraz w pierw szej połow ie 1999 r. [4], B adania te zostały p o w tórzone w 2004 r. [5],
P rzeprow adzone badania socjologiczne w skazują, że ponad p ołow a odchodzących z kopalń górników znalazła pracę w okresie kilku m iesięcy poza sektorem w ęgla kam iennego. Posiadanie pracy zadeklarow ało:
- w 1998 r. 54,4% badanych, - w 1999 r. 56,2% badanych, - w 2004 r. 65% badanych.
Z m iana pracy w y m ag ała często przek w alifik o w an ia zaw odow ego, co zadeklarow ało niem al 34% osób posiadających pracę.
N iepokojącym zjaw iskiem je s t fakt, że grupa niem al 1/3 badanych nie w ykazuje żadnej aktywności zaw odow ej, co ozn a cz a pasyw ne podejście do p oszukiw ania pracy, niechęć do przekw alifikow ania, brak zam iaru p o sz u k iw an ia now ej pracy. M iejsca pracy dla g órników odchodzących z kopalń zostały stw o rzo n e głów nie w firm ach pryw atnych (40% ). C zęść z odchodzących osób (najbardziej aktyw ni) podjęła w łasn ą działalność gospodarczą, w ykorzystując na ten cel u zy sk an ą odpraw ę.
G órnicy odchodzący z kopalń m ieli du że trudności w dostosow aniu się do now ych w arunków , ja k ie stw arzał co raz bardziej w ym agający rynek pracy. P roblem y ze znalezieniem pracy przez badanych w y n ik ają g łó w n ie z następujących przyczyn:
- w ąskie kw alifikacje zaw odow e,
- w ykształcenie, gdyż tylko 71% ukończyło szkołę zaw odow ą, a 12% szkołę podstaw ow ą,
- konieczność przekw alifik o w an ia zaw odow ego.
Program restrukturyzacji g ó rn ictw a w prow adzi! instrum enty aktyw izacji zaw odow ej odchodzących pracow ników m ające na celu zm ianę kw alifikacji lub dok w alifik o w an ie osób posiadających w yuczone zaw ody. O soby, któ re odeszły z górnictw a po p rzekw alifikow aniu, najczęściej deklarow ały, że zn alazły pracę w następujących zaw odach: kierow ca, budow laniec, pracow nik ochrony, handlow iec, w łaściciel firm y, m echanik sam ochodow y, spaw acz, hydraulik, m agazynier, palacz, policjant, stolarz, ślusarz.
Istotnym elem entem p rzeprow adzonych badań była kw estia sposobu p o sz u k iw an ia pracy.
W św ietle odpow iedzi uzyskanych od badanych najczęściej p o szu k iw an ia odbyw ały się p rzez biura p ośrednictw a pracy. R zadziej respondenci deklarow ali w ykorzystyw anie tzw . znajom ości lub p oszukiw anie pracy na w ła sn ą rękę, czyli po p rzez korzystanie z ogłoszeń w prasie, radiu lub o dw iedzanie firm osobiście.
P rzeprow adzone badania w sk az u ją na rosnące poczucie zagrożenia u badanych górników [5], W ynika ono głów nie z trudnej sytuacji na rynku pracy i o b niżenia się po zio m u życia rodziny.
Badania przeprow adzone w 2004 r. na grupie górników , którzy odeszli z kopalń w latach 1998 - 1999 i którzy korzystali z instrum entów G PS, ukazują, że:
a) Ponad połow a badanych w ykazała się aktyw nością na rynku pracy - znaleźli now e m iejsce pracy bąd ź założyli w łasne firmy.
b) Z nalezienie pracy u w arunkow ane było często konieczn o ścią p rzekw alifikow ania zaw odow ego.
c) Ponad 40% pracujących zn alazło zatrudnienie w firm ach prywatnych.
d) N iem al 1/3 badanych nie w ykazuje żadnej aktyw ności na rynku pracy.
e) N iew ielu z odchodzących górników podjęło ryzyko w łasnej działalności gospodarczej.
f) 15% górników p odjęło pracę w tzw . „szarej strefie” .
g) Ze w zględu na w ąskie kw alifikacje i niskie w ykształcenie (ponad 71%
z w ykształceniem za w odow ym ) o dchodzący górnicy m ieli pow ażne problem y z dostosow aniem się do w ym ogów rynku pracy.
h) Z naczna g rupa g órników p rzeznaczyła o trzym aną odpraw ę n a cele konsum pcyjne, na tzw. spłatę długów , w ydatki bieżące, zakup dóbr.
i) W zrasta g rupa osób, któ re d ek laru ją znaczny spadek poziom u życia, tzn. n iem al 13%
deklaruje brak w ystarczających środków na najtańsze je d ze n ie i podstaw ow e opłaty, a około 30% deklaruje, że środki finansow e w ystarczają tylko na je d z e n ie i podstaw ow e opłaty.
j ) Ponad 57% badanych pozytyw nie ocen ia decyzję o odejściu z kopalni, p odczas gdy w badaniach z lat 1998 - 1999 p o zy ty w n ą ocenę deklarow ało naw et 85,8% .
5. Ocena skuteczności stosowanych instrumentów osłonowych
W latach 1998-2002 przy w ykorzystaniu instrum entów G PS odeszło z pracy w kopalniach 67 026 osób, z czego:
- 36 862 osoby skorzystały z urlopów górniczych, - 419 osób skorzystało z zasiłków socjalnych,
- 29 745 osób od eszło z w ykorzystaniem jedn o razo w y ch odpraw pieniężnych b ezw arunkow ych.
14 M. T urek, A. K arbow nik
Po osiągnięciu w ysokiej skuteczności instrum entów GPS w latach 1998-1999 sukcesyw nie spadało zain tereso w an ie odejściem z pracy z w ykorzystaniem G PS;
praw dopodobnie przyczynam i tego były:
a) pogarszająca się sytuacja na rynku pracy w w oj. śląskim ,
b) popraw iająca się sytuacja ekonom iczno-finansow a górnictw a i poszczególnych kopalń,
c) m niejsze środki fin an so w e przeznaczane na finansow anie now ych odejść z pracy w kopalniach,
d) m alejący poziom odpraw je d n o ra zo w y ch pieniężnych, co było zgodne z założeniam i program u.
Z akładany w rządow ym pro g ram ie restrukturyzacji górnictw a na lata 1 9 9 8 - 2 0 0 2 poziom zm niejszenia zatrudnienia zo stał osiągnięty z niew ielkim odchyleniem dzięki w ysokiej skuteczności instrum entów G ó rn iczeg o P akietu Socjalnego.
L ite ra tu r a
1. K arbow nik A ., Turek M.: R estrukturyzacja zatrudnienia w górnictw ie w ęgla kam iennego w latach 1998-2002. W iadom ości G órnicze 2003, nr 10.
2. K arbow nik A.: Efekty i koszty restrukturyzacji zatrudnienia w górnictw ie w ęgla kam iennego w latach 1998-2002. Z eszyty N aukow e Politechniki Śląskiej, seria O rganizacja
i Zarządzanie, zeszyt 21, G liw ice 2004.
3. Szczepański M ., T om eczek A., Tyrybon M.: Losy zaw odow e pracow ników kopalń odchodzących z pracy z w ykorzystaniem jednorazow ych odpraw pieniężnych bezw arunkow ych. Próba analizy socjologicznej. W iadom ości G órnicze 1999, nr 1.
4. Szczepański M ., T om eczek A., Tyrybon M .: Losy zaw odow e pracow ników kopalń odchodzących z pracy z w ykorzystaniem jednorazow ych odpraw pieniężnych bezw arunkow ych. Próba analizy socjologicznej — relacja z drugiego etapu badań.
W iadom ości G órnicze 2000, n r 1.
5. Tyrybon M., Szczepański M.: O dpraw ieni górnicy i ich św iat społeczny. W iadom ości G órnicze 2004, nr 6.
