Z E SZ Y T Y N A U K O W E P O L IT E C H N IKI ŚLĄSKIEJ Seria: O R G A N IZ A C JA I Z A R Z Ą D Z A N IE z. 27
2005 N r kol. 1681
A rkadiusz SZM A L
Politechnika Śląska, W ydział O rganizacji i Z arządzania K atedra Z arządzania P rzedsiębiorstw em i O rganizacji Produkcji
CZYNNIKI ROZW OJU PRZEDSIĘBIORSTW POWSTAŁYCH W W YNIKU RESTRUKTURYZACJI SEKTORA GÓRNICZEGO
S tre szc ze n ie . W artykule przedstaw iono w ybrane zagadnienia tw orzenia now ych przedsiębiorstw , które pow stały w trakcie przekształceń w łasnościow ych i organizacyjnych dokonyw anych w oparciu o m ajątek i pracow ników polskich hut.
Z aprezentow ano skalę zjaw iska i krótko scharakteryzow ano pow stałe podm ioty.
W kolejnym kroku pokazana została m etoda badania czynników rozw oju przedm iotow ych przedsiębiorstw oraz om ów iono otrzym ane w yniki badań.
THE COMPANIES’ DEVELOPMENT FACTORS FORMED IN RESULT OF RESTRUCTURING OF MINING SECTOR
S u m m a ry . In article presented chosen problem s o f creating o f new com panies, w hich cam e into being during proprietary and organisational transform ations m ade in support about property and w orkers o f Polish m ining industry. The author w as show ed scale o f problem and short characteristics o f these com panies. In next step was presented the m ethod w hich analysed com panies’ developm ent factors and w ere have talked o ver th e effects o f researches.
1. Wprowadzenie
O kres gospodarki centralnie planow anej sprzyjał dążeniom przedsiębiorstw , aby w je g o skład w chodził nie tylko całe procesy podstaw ow e, ale i pełna ich obsługa. Podejście to pow odow ało tw orzenie dla realizacji, czasem dość pobocznych funkcji przedsiębiorstw a w yspecjalizow anych, m niej lub bardziej rozbudow anych służb. W skutek tego w iększość
282 A . Szm al
przedsiębiorstw obrosła znacznym z a p le c z e m 1 angażującym zasoby kapitału rzeczow ego i ludzkiego. P rzekłada się to na niski sto p ień w ykorzystania zasobów przedsiębiorstw . P ow oduje pogarszanie k o n k urencyjności cenow ej ze w zględu n a obciążanie w yrobów i usług w ysokim i kosztam i stałym i zw iązanym i z utrzym aniem m ajątku. W prow adzenie gospodarki rynkow ej zapoczątkow ało ten d en cję w ydzielania kom órek organizacyjnych zajm ujących się działalnością pom ocniczą. P roces zm ian obejm ujący tradycyjne sektory polsk ieg o przem ysłu w ygenerow ał w iele now ych podm io tó w gospodarczych pow stałych na bazie restruktury
zow anego m ajątku przed sięb io rstw m acierzystych. W trakcie tego procesu p o w stały nowe podm ioty, które p o sia d a ją w iele cech p rzedsiębiorstw m ałych i średnich, ale ta k że w iele charakterystyk różniących j e zasad n iczo od typow ego przedsiębiorstw a m ałego i średniego biznesu. C zęść now o pow stałych przedsiębiorstw tw orzy p atologiczne struktury gospodarcze, oparte n a ścisłych, jed n o k ieru n k o w y ch p ow iązaniach z je d n o stk ą m acierzystą, niezd o ln e do sam odzielnego fu n k cjonow ania i rozw oju na konkurencyjnym rynku.
Z e w zględu na cechy o raz w arunki fu n kcjonow ania pow stałych p rzed sięb io rstw , w ażne je s t zbadanie czynników ich rozw oju. P rezentow ane w yniki badań d o ty c z ą sektora
górniczego.
2. Uwarunkowania i skala zjawiska w sektorze górnictwa węgla kamiennego
R ealizow ane program y refo rm y g ó rnictw a podejm ow ały tem atykę przekształceń restrukturyzacyjnych w obszarze u p raszczan ia struktur organizacyjnych S półek W ęglow ych i kopalń w skazując ogólne kierunki działań. P rogram y te w skazyw ały, że procesem przekształceń restrukturyzacyjnych p o w in n y być objęte działy pow ierzchni kopalń, celem doprow adzenia do p rostego m o d elu funkcjo n o w an ia kopalni, ograniczonego do w ydobycia w ęgla, je g o w zbogacenia i sprzedaży. P o zostałe obszary d ziałalności nie zw iązane bezpośrednio z podstaw ow ym procesem produkcyjnym , w tym so c jalno-bytow a po w in n y być w ydzielone i p rzekształcone w sam odzielne podm ioty gospodarcze. Z e stru k tu r kopalń w ydzielano: działalność od d ziałó w budow lanych, transportow ych, gospodarczych, rem ontow ych, w arsztató w m echanicznych i elektrycznych, a także elektrociepłow ni, ciepłow ni. W iele przekształceń pro jek to w an o w obszarze obsługi socjalnej, tj. w yłączeń ośrodków w czasow ych, h oteli robotniczych, stołów ek, ośrodków sportow ych, ośrodków zdrow ia i m ieszkań zakładow ych. P rogram y reform y g ó rnictw a daw ały w skazów ki, co do
1 B . H a u s, P r o c e s y in te g ra c ji i d e z in te g r a c ji o rg a n iz a c y jn e j w o b e c n y c h w a ru n k a c h , w : E w o lu c ja z a r z ą d z a n ia p o ls k im i p rz e d s ię b io r s tw a m i w la ta c h d z ie w i ę ć d z ie s ią ty c h . In s ty tu t O r g a n iz a c ji i Z a r z ą d z a n ia U n iw e rs y te t G d a ń sk i, J u ra ta - S o p o t 1 9 9 7 r.
C zynniki rozw oju p rz e d się b io rstw . 283
kierunków działań i w oparciu o nie poszczególne spółki w ęglow e realizow ały autorskie, szczegółow e program y restrukturyzacyjne.
Co do zasady proces restrukturyzacji działalności pośrednioprodukcyjnej i socjalno- bytow ej był realizow any, z założonym i następującym i głów nym i celam i prow adzonej restrukturyzacji:
- w yłączenie działalności pośrednio-produkcyjnej, socjalno-bytow ej z przedm iotu działalności Spółki, a tym sam ym ograniczenie je j w pływ u na w yniki finansow e Spółki;
- utrzym anie dotychczasow ych i tw orzenie now ych m iejsc pracy w sam odzielnych podm iotach gospodarczych pow stałych na bazie m ajątku nieprodukcyjnego kopalń;
- zapew nienie kopalniom prow adzenia praw idłow ej działalności podstaw ow ej w oparciu o usługi św iadczone przez now o pow stałe podm ioty;
- stw orzenie w arunków dla dyw ersyfikacji działalności gospodarczej pow stałych podm iotów .
W pierw szych latach działalności utw orzone podm ioty ukierunkow ane były na rynek, który tw orzyły kopalnie, w ograniczonym jed y n ie stopniu firm y działały na rynku zew nętrznym . P row adzony p rzez zarządy spółek w ęglow ych m onitoring firm , obejm ujący ocenę kondycji ekonom iczno-finansow ej podm iotów gospodarczych, celow ości podejm ow anych inicjatyw gospodarczych, racjonalizacji kosztów , aktyw ności poszukiw ania prac po za górnictw em oraz w rażliw ości firm na sytuację finansow ą spółek w ęglow ych w ykazuje, że firm y system atycznie do sto so w u ją się do w ym ogów gry rynkow ej, dążąc do uzyskania rentow ności2. P oniew aż w w yniku realizow anego procesu pryw atyzacji pow ierzchni kopalń struktury kopalń zostały ograniczone do części technologicznie uzasadnionej, w latach następnych zakłada się prow adzenie prac zw iązanych przede w szystkim z rozw ojem j u ż funkcjonujących firm , w kierunku pozw alającym na ich szero k ą działalność, z pow odu radykalnie kurczącego się górniczego rynku zbytu.
P rzeprow adzone przez autora studia m ateriałów źródłow ych a także w yw iady z kad rą zarząd zającą górnictw a p o zw a lają zauw ażyć kilka istotnych pozytyw nych i negatyw nych zjaw isk:
- zasady w spółpracy (kooperacji) nie zaw sze były klarow ne i o charakterze rynkowym . W ystępow ały zasady w spółpracy m ające znam iona regulacji nakazow ych, co nie sprzyjało stosow aniu na rynku w ew nętrznym zdrow ych, ekonom icznych zasad, - przedsiębiorstw a m iały utrw alone w ięzi kooperacyjne przy jednoczesnej dobrej
znajom ości ja k o śc i, atu tó w i niedom agań oferow anych usług,
2 P o r. M . T u r e k , S. B o ry s , A n a liz a s y tu a c ji p o d m io tó w g o s p o d a r c z y c h u tw o rz o n y c h w la ta c h 1 9 9 0 -2 0 0 0 w o p a rc iu o m a ją te k k o p a lń , K o n f e r e n c ja N a u k o w a nt. R e fo rm a p o ls k ie g o g ó rn ic tw a w ę g la k a m ie n n e g o , z a r z ą d z a n ie in n o w a c ja m i, S z c z y r k 7 -8 c z e rw c a 20 0 1 r.
284 A. Szmal
- zazw yczaj zb liżo n a lokalizacja sprzyjała łatw ości i niskim kosztom kom unikacji w kooperacji, ja k i zarządzaniu,
- w ystępuje w zajem ne w sp ieran ie się fachow e,
- p rzedsiębiorstw a m acierzyste w strategiach rozw oju zasadniczo nie p ośw ięcały zbyt dużo uw agi spółkom z nich w ydzielonym , a one z kolei często nie posiadały sform alizow anych w łasnych strategii rozw oju,
- w ydzielone p rzed sięb io rstw a zasad n iczo w ykazyw ały n isk ą lub u je m n ą rentow ność.
Posiadały zbyt w ysokie koszty, by być atrakcyjne n a rynku,
- zazw yczaj silne zw iązki zaw odow e przedkładały p racow nicze p u n k ty w id ze n ia nad orientację ry n k o w ą spółek,
- borykanie się z zatoram i płatniczym i i niewykorzystanym i zdolnościam i produkcyjnym i, - w ystępuje zdecydow anie z a w o ln a zm ian a orientacji z produktow ej na rynkow ą.
W tych w arunkach d o kw ietnia 1996 roku pow stało 300 p odm iotów gospodarczych, które zatrudniały ponad 19000 osób, byłych pracow ników kopalń. D o dnia 30.0 9 .2 0 0 0 r. w w yniku realizacji działań w zakresie restrukturyzacji pow ierzchni kopalń pow stały łą cz n ie 364 podm ioty gospodarcze. W edług stanu na dzień 30.09.2000 r. w 364 podm iotach utw orzonych na bazie m ajątku lub załó g kopalń zatrudnionych było 41.537 osób. Z jaw iskiem koniecznym do odnotow ania i je d n o c z e śn ie niepokojącym je s t sk a la bankructw . W edług stanu na 30.09.2002 r. funkcjonow ało ich o koło 150. S tanow i to 4 2 ,1 % zbiorow ości. S kala upadłości przedsiębiorstw o k ołogóm iczych je s t bardzo duża. Z asadnicza część przedsiębiorstw zaprzestała sw ojej d ziałalności w okresie w ystąpienia spow olnienia polskiej gospodarki.
Zaskakujące je s t to, że proces w ydzieleń w g órnictw ie zaczął się sto sunkow o w cześnie, a zatem pow stałe p rzed sięb io rstw a o k o ło g ó m icz e m iały czas na rynkow e okrzepnięcie, a m im o to tak w iele z nich za przestało d ziałalności.
Przedsiębiorstw a są p ow iązane k apitałow o, co oczyw iście w pływ a na ich sytuację, ale z dostępnych danych w ynika, że pod m io ty te p o za pow iązaniem kapitałow ym p o sia d ają silne pow iązania w ynikające z w ielkości przychodów uzyskiw anych ze stro n y m acierzystych przedsiębiorstw górniczych. Jest to bardzo istotny w skaźnik opisujący, w ja k im stopniu pow stałe p rzedsiębiorstw a były w stanie pozyskać zlecen ia z otw artego rynku. P ow oływ anie nowych przedsiębiorstw nie b yło szczegółow o zaplanow ane, n ie m iało silnej podbudow y m etodycznej, realizow ano j e dość żyw iołow o, je d y n ie na p odstaw ie b ard z o ogólnych przesłanek. Taki sposób p rzekształceń przyczynił się do tego, że w iele z nich uległo likw idacji, a znaczna ich część trw a w kryzysie.
C zynniki rozw oju p rz e d się b io rstw . 285
3. Metodyka badań
O kreślenie przyczyn rozw oju i upadku przedsiębiorstw w okresie transform acji je st zadaniem niezm iernie złożonym i rozległym . Realizacja celu opracow ania w ym agała w ykorzystania źródeł w tórnych, tj.: program ów restrukturyzacji, program ów napraw czych, biznesplanów , planów strategicznych, zestawień i opracowań statystycznych. P rzeprow adzone zostały badania ankietow e oraz pogłębione w yw iady z ekspertam i i w y ższą kad rą kierow niczą przedsiębiorstw .
O pracowany program badawczy obejmował: dobór przedsiębiorstw do badania, opracowanie modelu interpretacyjnego i narzędzi badania czynników rozwoju, przeprowadzenie w ywiadów i badań ankietowych, obróbkę statystyczną zebranych informacji, analizę wyników i opracowanie wniosków.
M etoda3 badania nakierow ana została na uw zględnienie m niej dotychczas eksponow anego, m ikroekonom icznego punktu w idzenia na uw arunkow ania procesów rozw ojow ych w dobie transform acji. K onsekw encją tego było przyjęcie w badaniu punktu w idzenia na dokonujące się zm iany, usytuow anego najniżej w hierarchii gospodarki, tj.
przedsiębiorstw . C hcąc uniknąć nadm iernej jednostronności i nieuniknionego w tej sytuacji subiektyw izm u, o pracow ana została w ieloetapow a m etodyka, zakładająca usunięcie tych wad w ostatecznych w ynikach badań. Z asadniczym źródłem inform acji o przyczynach rozw oju i kryzysu przedsiębiorstw są one sam e. Inform acje te uzyskano w drodze ankietyzacji kierow nictw a przedm iotow ych przedsiębiorstw . Przedm iotem badań był proces pow staw ania podm iotów gospodarczych na bazie m ajątku przedsiębiorstw górniczych oraz identyfikacja i analiza czynników ich rozw oju.
E ta p A m etody badań - O k reślen ie badanych czynników
W przyjętej m etodzie badaw czej w yróżniono dw ie zasadnicze grupy potencjalnych czynników rozw oju tj. czynniki zew nętrzne i w ew nętrzne.
A l. Z ew nętrzne, potencjalne czynniki rozw oju
W przyjętym w pracy ujęciu otoczenie rozum iane je s t bardzo szeroko. W yróżniono w nim interesariuszy typu rząd, zw iązki zaw odow e, czy banki4. N ie sposób je d n a k zapom nieć o uw arunkow aniach m akroekonom icznych ja k w skaźniki ekonom iczne, w arunki polityczno-
3 P o r, A . S z m a l, R o z p r a w a d o k to rs k a : D e te rm in a n ty ro z w o ju p rz e d s ię b io r s tw p o w sta ły c h w w y n ik u re s tru k tu ry z a c ji tra d y c y jn y c h s e k to r ó w p o ls k ie g o p rz e m y s łu , A E , K a to w ic e 2 0 0 3 r.
4 F o rm a n e k E ., K n o p L ., S z m a l A .: A n a liz a in te re s a riu s z y j a k o isto tn y e le m e n t ro z p o z n a n ia s tra te g ic z n e g o p r z e d s ię b io rs tw a , N o w o c z e s n o ś ć p r z e m y s łu i u słu g , T N O iK O d d z ia ł K a to w ic e , P ra c a z b io ro w a p o d re d . i . P y k i, T N O iK , K a to w ic e 2 0 0 0 .
286 A . Szm al
praw ne czy trendy spo łeczn o -d em o g raficzn e. T ym sposobem op ró cz p o d m io tó w do składow ych otoczenia dodano ró w n ież czynniki rzeczo w e5.
Ś cierające się różn o rak ie interesy interesariuszy w istotny sposób k sz ta łtu ją otoczenie przedsiębiorstw a. Interesujący au to ra sek to r górniczy, który p odlega ciągłym zm ian o m , je st m iejscem szczególnie silnej gry interesów , gdzie w artość przed sięb io rstw a w y rażan a przez w artości inw estorów , k lientów i w ierzycieli (interesariuszy) je s t podstaw ow ym elem entem przetargow ym . W ydaje się, że rozw ój przedsiębiorstw pow stałych w w yniku restrukturyzacji przem ysłów tradycyjnych m oże zostać w pełni zrealizow any tylko w ów czas, gdy proces zm ian w organizacjach będzie się opierał na szerokim rozum ieniu tego zjaw iska. Z n alazło to odzw ierciedlenie w układ zie ocenianych czynników badaw czych zaw artych w części 111 ankiety.
A2. W ew nętrzne, p o tencjalne czynniki rozw oju
P rzedsiębiorstw a fu n k cjo n u ją w w arunkach, w których przew agę konku ren cy jn ą w yznaczają zarów no uw aru n k o w an ia ze w nętrzne w yrażane p rzez w artości interesariuszy, jak i w ew nętrzne kom p eten cje przedsiębiorstw a. Z w rócenie się w kierunku p rze d sięb io rstw a i je g o zasobów , zro zu m ien ie podstaw ow ych procesów , praca nad tw orzeniem w artości przedsiębiorstw a m oże się stać jed n y m z rozw iązań strategicznych dla przedsiębiorstw działających na burzliw ym i globalnym rynku. N arzędziem łączącym w sobie podejście procesow e i tw orzenie w artości przed sięb io rstw a je s t łańcuch w artości dodanej, z a p o m o c ą którego zostało ujęte p rzedsiębiorstw o.
W przedstaw ionym podejściu do identyfikacji czynników rozw oju p o analizie uw arunkow ań zew nętrznych uw aga kon cen tru je się na poszukiw aniu czynników sukcesu w śród w łasnych zasobów i k om petencji. Jest to now oczesne podejście od dołu do góry, w którym p rzedsiębiorstw o w y korzystuje w łasne kom petencje do budow y przew agi konkurencyjnej. P rzedstaw ione podejście zostało w ykorzystane w tw orzeniu części IV ankiety.
Etap B m etody badań - O cen a czy n n ik ó w - in ten syw n ość i k ieru n ek o d d ziaływ an ia O cenie tej poddane zostały w szystkie um ieszczone w ankiecie badaw czej czynniki.
P o d staw ą oceny były in dyw idualne pogląd y każdego z członków k ie ro w n ic tw a danego przedsiębiorstw a. O cena ta z natury rzeczy su biektyw na m iała na celu w stępne rozpoznanie przedsiębiorstw a i je g o o toczenia, a ta k że w eryfikację popraw ności w yp ełn ien ia arkusza.
5 S e k to ry tra d y c y jn e , w ty m g ó r n ic tw o , m a j ą s iln ie u k s z ta łto w a n ą i l ic z n ą g ru p ę in te re s a r iu s z y . O g r o m n y w p ły w ' n a b a d a n e p r z e d s ię b io r s tw a tr a d y c y jn e m a rz ą d z j e g o p rz e d łu ż a ją c y m i s ię d e c y z ja m i d o ty c z ą c y m i in w e s to r ó w s tra te g ic z n y c h . T e p rz e d łu ż a ją c e s ię p r o c e s y n ie s te ty n ie k o rz y s tn ie w p ły w a ją n a p o z y c j e k o n k u re n c y jn e p r z e d s ię b io r s tw s e k to r a , r ó w n ie ż p o d m io tó w z a l e ż n y c h i s to w a r z y s z o n y c h p o w s ta ły c h n a m a ją tk u g ó rn ic z y m .
C zynniki rozw oju przedsiębiorstw . 287
D ośw iadczenie respondentów , znajom ość badanego przedsiębiorstw a, istniejących uw arunkow ań funkcjonow ania m a ją w procesie oceny badanych czynników duże znaczenie.
P ozw alają one ocenić zw iązek m iędzy rozw ojem a potencjalnym i je g o czynnikam i. U zyskane oceny zostały ujednolicone. D la zobiektyw izow ania w yrażanych poglądów dokonano ich uśrednienia (średnia arytm etyczna), oraz przeanalizow ano rozkład czynników w edług uzyskanych ocen (kierunki i intensyw ności oddziaływ ania).
E ta p C m e to d y b a d a ń - Id e n ty fik o w a n ie kluczow ych czyn n ik ó w ro zw o ju - w y zn a cz en ie d e te r m in a n t
K olejny etap procedury badaw czej polega na w yborze spośród ocenianych czynników badaw czych, czynników , które sp e łn ia ją dw a łączne w arunki:
- w ysoka dodatnia średnia ocen (intensyw ny wpływ ),
- w ysoka zgodność opinii respondentów co do wpływ u danego czynnika na rozw ój.
Czynniki posiadające ta k ą rygorystyczną charakterystykę zostały uznane za determ inanty rozw oju przedsiębiorstw .
Jako kryterium zgodności opinii przyjęto w arunek nałożony na w artość w ariancji danej cechy (determ inanty), taki by w ariancja ta była istotnie m niejsza od w ariancji w szystkich pozostałych analizow anych cech. W ielkość w ariancji ja k o m iara zgodności opinii m a następujące w łaściw ości. D la opinii całkow icie zgodnych w ariancja je s t rów na 0. Im w iększa niezgodność opinii, tym w iększa w ariancja danej cechy. Dla oszacow ania istotności w ykorzystano statystykę F i posłużono się rozkładem praw dopodobieństw a F, którem u ta statystyka podlega. C echy o w artości w ariancji m niejszej od w artości krytycznej przyjęto ja k o cechy o istotnie w iększej zgodności od średniej zgodności opinii w szystkich analizow anych cech. Z godność opinii w eryfikow ano łącznie dla w szystkich analizow anych grup (przedsiębiorstw , ekspertów ), ja k i dla każdej grupy odrębnie.
Dla każdej z grup pow stała lista determ inant, które były przedm iotem dalszych analiz.
O kolejności um ieszczenia czynników na liście decydow ała w ielkość uzyskanej średniej ocen, przy je d n o czesn y m spełnieniu kryterium zgodności opinii ja k o w arunku koniecznego.
O statnim krokiem tego etapu było dokonanie porów nania determ inant rozw oju w następujących parach: eksperci góm iczy-przedsiębiorstw a górnicze, eksperci hutniczy- przedsiębiorstw a hutnicze. D la realizacji tego zadania zbudow ano w spólną listę determ inant rozw oju dla każdej z badanych par. W spólna lista determ inant je s t su m ą logiczną list cząstkow ych. D la obiektyw nego p o rów nania istotności różnic opinii w ykorzystano test U M anna-W hitneya6.
6 T e s t te n j e s t o p a rty n a ra n g a c h łą c z o n y c h . P o le g a n a p rz y p is a n iu u s z e re g o w a n y m o c e n o m z o b y d w u p ró b o d p o w ie d n ic h ra n g w p o rz ą d k u r o s n ą c y m . N a s tę p n ie ra n g i te s u m u je się , o d d z ie ln ie d la p o s z c z e g ó ln y c h p ró b i d o o b lic z e ń w y b ie ra s ię m n ie js z ą .
288 A. Szmal
4. Wyniki badań
A naliza rozkładu średnich arytm etycznych odpow iedzi na pytania zaw arte w ankiecie badaw czej pozw ala stw ierdzić, że w yrażone opinie określają znacznie bardziej je d n o zn aczn ie i silniej czynniki rozw oju - determ inanty, n iż ham ulce rozw oju. D eterm inanty przyjm ują, bow iem średnie w artości naw et z p rzedziału 1,6-1,8, gdy ujem ne zaledw ie z p rzedziału od - 0,4 do - 0 ,6 . Ś w iadczy to o tym , że o ile istn ieją pow szechnie podzielane determ inanty rozw oju badanych p rzedsiębiorstw , trudno m ów ić o zdecydow anych ham ulcach rozw oju.
D la przedsiębiorstw o k ołogóm iczych w yznaczone zostały n astępujące czynniki rozw oju:
utrzym anie dotychczasow ych klientów ; n astaw ienie kierow nictw a do zm ian; dośw iadczenie, w iedza specjalistyczna, stan w yszkolenia, inteligencja; w iedza przydatna dla d ziałalności w określonym sektorze; dosto so w an ie cech produktu do potrzeb klienta; system zarządzania;
um iejętność rozw iązyw ania konflik tó w w ew nętrznych.
W celu popraw y w iarygodności w yników dokonano porów nania w yników otrzym anych w grupie przedsiębiorstw i ekspertów górniczych. D o porów nania istotności różnic opinii w ykorzystano test U M anna-W hitneya. Z przeprow adzonej analizy porów naw czej w ynika, że tylko dw ie determ inanty I1I0703 — utrzym anie dotychczasow ych klientów (grupa relacje z odbiorcam i) i IV0601 - system za rząd zan ia (grupa zasoby i kom petencje organizacyjne) istotnie różn icu ją porów nyw ane opinie. O m aw ian ą sytuację ilustruje rys. 1.
O bydw a czynniki zostały u znane z a w ażne dla rozw oju przez badane przedsiębiorstw a.
Istotnie ró ż n ą opinię w ocenie ich w pływ u na rozw ój w yrazili eksperci. D ali oni w ten sposób w yraz przekonaniu, że u trzym anie w yłącznie dotychczasow ych klientów nie je st nastaw ieniem rozw ojow ym . P roblem ten je s t kontrow ersyjny. Z je d n ej strony w ydaje się, że stanow isko p rzedsiębiorstw m acierzystych, ja k i sytuacja rynkow a nie p o zo staw ia ją żadnych w ątpliw ości co do konieczności po zy sk iw an ia przychodów zew nętrznych, z drugiej jed n ak badania w skazują, ja k trudno je s t p rzedsiębiorstw om z tym się pogodzić. C iągle czynnik ten często postrzegany je s t ja k o konkurencyjny, a nie kom plem entarny d o czyn n ik a III0704 - zdobyw anie now ych k lientów i zleceń. Jest to zjaw isko niepokojące, ale m im o upływ u znacznego ju ż czasu od pow stan ia przedsiębiorstw ciągle silnie obecne. P rzem aw ia za tym ocena czynników III0703 i III0704. P ierw szy z nich, kw estionujący potrzebę w ycho d zen ia na rynki zew nętrzne, nie dość, że otrzy m ał w y so k ą śred n ią ocen, zajm ując d ru g ą pozycję, to je sz c z e spełnia on test zgodności opinii w grupie przedsiębiorstw około g ó m iczy ch . Z kolei czynnik 1II0704 w zestaw ien iu średnich ocen zajm uje o d le g łą 8 pozycję i d o d atk o w o nie spełnia testu zgodności opinii. Je st zaskakujące, że p rzedsiębiorstw a niżej c e n ią go ja k o przyczynek rozw ojow y, m ając przy tym zróżnicow ane opinie.
Czynniki rozw oju przedsiębiorstw 289
• test U Manna-W hitneya
1110309 1110703 1111501 IV 0204 IV 0502 IV 0615 IV 0902
III0702 III0805 IV 0203 IV 0402 IV0601 IV0901
d e t e r m i n a n t a
Rys. 1. A naliza porów naw cza determ inant rozw oju w edług przedsiębiorstw i ekspertów górniczych
Fig. 1. C om parative analysis o f determ inants o f developm ent by com panies and experts from m ining industry
Źródło: O pracow anie w łasne
C zynnik IV0601 - system zarządzania zajął na liście średnich ocen w grupie przedsiębiorstw okołogórniczych pozycję 9. Taka ocena je s t zdaniem autora m ocno kontrow ersyjna. A u to r pracy p odziela opinię grupy ekspertów górniczych, którzy istotnie ró żn ią się w ocenie w pływ u na rozw ój om aw ianego czynnika. W arto podkreślić, że w szystkie determ inanty rozw oju w yznaczone przez ekspertów górniczych p o dzielają przedsiębiorstw a.
5. Podsumowanie
Czynniki o pozytyw nym w pływ ie na rozw ój m a ją sw oje źródła w otoczeniu i w sam ym przedsiębiorstw ie. W ystępuje n iew ielka przew aga tych drugich, ale m ożna raczej m ów ić o w zględnej rów now adze źródeł ich pochodzenia. W zakresie czynników ujem nie w pływ ających na rozw ój badanej grupy przedsiębiorstw m ożna dostrzec niepokojące zjaw isko. N ajsilniejszy, negatyw ny w pływ na rozwój m a ją czynniki zew nętrzne, a w ięc te, na które przedsiębiorstw o nie m a w cale lub bardzo ograniczony wpływ. N ajsilniej reprezentow ane s ą czynniki z otoczenia m akroekonom icznego, grupy: uw arunkow ania
290 A. Szmal
polityczno-praw ne, u w arunkow ania ekonom iczne oraz grupa relacje z w ierzycielam i, bankam i, instytucjam i finansow ym i z obszaru interesariusze zew nętrzni.
W iązki czynników rozw oju w sk az u ją na m alejące znaczenie tradycyjnych czynników o charakterze rzeczow ym (surow ców , m ateriałów , produktów ) przy ciągłym w zroście znaczenia czynników niem aterialnych w postaci zasobów wiedzy, now atorskich pom ysłów itp. C zynniki odnoszące się do konkretnego przedsiębiorstw a m a ją bardziej zindyw idualizow any charakter, odpow iednio do sektora, czasu i m iejsca zajm ow anego w otoczeniu. W ażne je st, aby wyznaczonych determ inant rozw oju nie rozpatryw ać pojedynczo, tylko ja k o u n ik aln ą ich wiązkę.
P rzeprow adzone badania potw ierdziły, że przyczyn rozw oju przedsiębiorstw je s t zaw sze w iele i m a ją one w stosunku do p rzed sięb io rstw a charakter w ew nętrzny lub zew nętrzny.
Przyjęta m etoda b ad a n ia p o zw o liła je d n a k zidentyfikow ać d eterm inanty rozw oju przedsiębiorstw pow stałych w w yniku restrukturyzacji górnictw a.
B adanie przyczyn rozw oju i u p adku p rzedsiębiorstw w okresie transform acji je s t zadaniem niezm iernie złożonym i rozległym . Identyfikacja czynników rozw oju m a duże znaczenie praktyczne. Ich trafn e w yzn aczen ie m oże służyć kilku celom -zastosow aniom :
- diagnostycznem u, którego realizacja p o zw ala w yjaśnić p o w o d y różnego tem pa rozw oju,
- norm atyw nem u, p o p rze z który m ożliw e je s t w skazanie kierow nikom sp o so b ó w i kierunków racjonalnego działania.
W ocenie przydatności d la konkretnego p rzedsiębiorstw a w yznaczonych w iązek czynników rozw oju przed sięb io rstw o kołogóm iczych należy zastosow ać podejście sytuacyjne. N ależy podk reślić, że przed staw io n e determ inanty rozw oju w poszczególnych grupach opinii nie s ą gw arantem czy u n iw ersa ln ą receptą, której zasto so w an ie zapew ni intensyw ny i bezpieczny rozw ój przedsiębiorstw okołogóm iczych. N a w y p ra co w a n ą listę determ inant rozw oju trzeba bow iem nałożyć bogactw o unikalnych, niepow tarzalnych uw arunkow ań funkcjo n o w an ia k o nkretnego przedsiębiorstw a. S ytuacyjne p o d ejście je s t bow iem katalizatorem dostępnych i m ożliw ych do zastosow ania indyw idualnych opcji zachow ań.
L ite r a tu r a
1. H aus B.: Procesy integracji i dezintegracji organizacyjnej w obecnych w arunkach, [w:]
Ew olucja zarządzania polskim i przedsiębiorstw am i w latach dziew ięćdziesiątych, Instytut O rganizacji i Z arządzania U niw ersytet G dański, Jurata - Sopot 1997.
C zynniki rozw oju przedsiębiorstw . 291
2. Form anek E., K nop L., Szm al A.: A naliza interesariuszy ja k o istotny elem ent rozpoznania strategicznego przedsiębiorstw a, N ow oczesność przem ysłu i usług, TN O iK O ddział Katow ice, Praca zbiorow a pod red. J. Pyki, TNOiK, Katowice 2000.
3. Szmal A.: R ozpraw a doktorska: D eterm inanty rozw oju przedsiębiorstw pow stałych w w yniku restruktuiyzacji tradycyjnych sektorów polskiego przem ysłu, AE, K atow ice 2003.
4. T urek M., Borys S.: A naliza sytuacji podm iotów gospodarczych utworzonych w latach 1990- 2000 w oparciu o m ajątek kopalń, Konferencja N aukow a nt. Reforma polskiego górnictw a w ęgla kam iennego, zarządzanie innowacjami, Szczyrk 7-8 czerw ca 2001.
