Aldona Rita Jurewicz
Trzy inskrypcje z Volubilis (IAM
2.369, 370a, 448) : interpretari
epigraphicam
Studia Prawnoustrojowe nr 22, 131-141
2013
2013
Aldona Rita Jurew icz
K ated ra P raw a Rzymskiego i Porównawczego Wydział P raw a i A dm inistracji UWM
Trzy in sk ryp cje z V olubilis (IAM1 2.369, 370a, 448)
- in te r p r e ta r i e p ig r a p h ic a m
E pigrafika rzym ska je s t jednym z ważnych źródeł nie tylko poznania praw a rzym skiego2, ale również k u ltu ry cywilizacji łacińskiej3. J e s t ona jej wytworem, a zarazem środkiem kom unikacji ze współczesnymi i potomnymi. W starożytności epigrafika była narzędziem propagandy w ręk ach państw a czy władz społeczności lokalnej. Była św iadectw em chwały i wielkich czynów, którym i cesarz, im p erato r lub zwykły obywatel chciał zapisać się w pamięci potomnych. Czasam i św iadectw em przypadkow ym i niezam ierzonym4. J e d nocześnie, ze względu n a stosow any m ate ria ł5, służyła jako sposób archiwizo
w ania ważnych informacji.
Inskrypcje to świadectwo rozwoju zwyczajów pogrzebowych, ich ewolucji oraz lokalnych odmienności w zakresie języka i poziomie w ykształcenia (lub jego brak u) zarówno fundatorów, ja k i sam ych rytow ników6. Są cennym źródłem inform acji n a te m a t cursus honorum w a d m in istra c ji cywilnej i w arm ii rzym skiej7. Dzięki znaleziskom epigraficznym dysponujem y boga
tych m ateriałem n a tem a t praw a m unicypalnego w starożytnym Rzymie8, 1 In s c r ip tio n s a n tiq u e s d u M aroc, t. 2 : In s c r ip tio n s la tin e s, red. M. E uzennat, J. M arion, J. G ascou, P aris 1982.
2 Por. np. m ateriał opublikow any w trzytom owej edycji F ontes I u r is R o m a n i A n tiq u i Karo la Georga B runsa, ed. 7, T übingen 1909, szczególnie w skazów kę przy sp isie treści, s. XI.
3 Pod tym pojęciem rozum iem kultury, które n a pew nym etapie swojej h istorii w eszły w obszar w pływ ów rzym skich, a n iek ied y zostały przez Rzym podbite i w łączone w granice pań stw a. Zob. też A. Lovato, E le m e n ti d i e p ig ra fia g iu r id ic a ro m a n a , B ari 2006, s. 20.
4 Np. n ap isy ścien ne zachow ane na budynkach z Pom pejów i H erku lan um - zob. np. P o m p eja n isch e In sc h r ifte n , red. W. Krenkel, H eidelberg 1962; R.E. W allace, A n In tro d u c tio n to W all In sc rip tio n s fr o m P o m p e ii a n d H e rc u la n eu m , Illin ois 2005.
5 Por. A. Lovato, op. cit., s. 26nn.
6 N ie tylko język a łacińskiego, ale - w zależności od regionu - również greckiego, punic- kiego, fenickiego itp.
7 O znaczeniu epigrafiki jako n ośnika inform acji w św iecie rzym skim por. A. Lovato, op. cit., s. 14.
8 N p. T a b u la H eraclensis, lex coloniae G enetivae Iu lia e. C ały pierw szy tom z dw utom ow e go w yd ania R o m a n S ta tu te s (red. M.H. Crawford, London 1996) pośw ięcony je s t źródłom zacho w an ym w m ateriale epigraficznym .
jego rozwoju oraz codziennego funkcjonow ania społeczności lokalnych9. J e d
nocześnie inskrypcje są jed n a k źródłem przypadkow ym i - już chociażby z tego powodu - często niepew nym1 0.
W niniejszym artyk u le zostan ą przedstaw ione trzy inskrypcje odnoszące się do pewnego ważnego w ydarzenia w historii pewnej m au retań sk iej osady - Volubilis. O sada ta znajdow ała się w starożytnej M au retan ii (współcześnie Maroko) niedaleko (ok. 3 km) od dzisiejszego M oulay Idriss. W szystkie trzy łączy te n sam c h a ra k te r - są to inskrypcje honorowe umieszczone n a bazach, n a których stały kiedyś statuy11. Wykonano je z szarego wapienia rodzimego pochodzenia12. IAM 2.369 i 2.370a zachowały się bez uszkodzeń, zaś IAM 2.448 udało się skompletować dzięki dalszym znaleziskom13. J e d n a z nich m a cha ra k te r prywatny, tzn. inicjatorem jej w ystaw ienia, ja k też fundatorem była osoba p ry w a tn a14. Pozostałe dwie zostały ufundow ane przez m unicypium
Volubilis i p ro k u rato ra prowincji M au retan ia Tingitana.
A utorka postaw iła sobie za cel przedstaw ienie krytycznej wstępnej a n a li zy treści w spom nianych inskrypcji w raz z próbą dokonania datacji oraz w skazan ia ich przydatności jako m ate ria łu źródłowego dla history k a praw a. W zakresie wyników b a d ań archeologicznych i paleograficznych au to rk a nie podejm uje dyskusji. D okładna an aliza poszczególnych zagadnień związanych z udzielonym przez K laudiusza przywilejem , ja k też tłum aczenie te k stu in
9 Zob. np. ed. tabliczek w oskow ych z Pompejów: L. Bove, D o c u m e n ti p ro ce ssu a li da lle T a b u la e P o m p e ia n a e d i M u re cin e, N ap oli 1979; idem , D o c u m e n ti d i o p era zio n i fin a n z ia r ie d e ll’arch ivo dei S u p lic ii. T abulae P o m p e ia n a e d i M urecin e, N ap oli 1984; G. Cam odeca, T abulae P o m p eia n a e S u lp ic io r u m (T P S u lp .). E d iz io n e critic a d e ll’a rch ivo p u teo la n o dei S u lp ic ii, ,,Vete- ra” 12, t. 1 -2 , Roma 1999.
10 C zasam i udaje się zweryfikow ać znalezisko w oparciu o inne źródła czy to epigraficzne, czy np. papirologiczne. N ie n ależy też zapom nieć o fa łszerstw ach dokonyw anych ju ż w starożyt n ości oraz o uzurpacjach funkcji lub tytułów przez osoby pryw atne - por. A. Lovato, op. cit., s. 21nn . N a tem at podejrzenia o uzurpację ty tu łu rzym skiego p ra e fec tu s a u x ilia re s w IAM 448 por. A. G utsfeld, R ö m isc h e H e rr sc h a ft u n d e in h e im isch e r W id ersta n d in N o rd a frik a . M ilitä r i sche A u s e in a n d e rs e tzu n g e n R o m s m it d en N o m a d e n , S tu ttgart 1989, s. 70.
11 Inskrypcje honorowe dedykow ane były zarówno osobom żyjącym , jak i pośm iertnie. Staw ian o je w m iejsca rep rezentacyjnych m iasta: na forach (por. P lin ., N H 34 .1 7 .2 oraz F. Schw ind, Z u r F rage d er P u b lik a tio n im R ö m isc h en R e c h t m it A u sb lic k e n in d a s altg riech isch e u n d p to le m ä isc h e R ech tsg eb iet, ser. M ünchener B eiträge zur P apyrusforschung und A ntiken R ech tsgeschich te, z. 31, wyd. 2, M ünchen 1973, s. 5 0 -5 1 ; C. Kreuzsaler, A e n e is ta b u li sc rip ta p ro p o n a tu r lex. Z u m P u b lik a tio n se rfo rd e rn is fü r R ec h ts n o rm en a m B eisp ie l d e r sp ä ta n tik e K a ise rk o n stitu tio n e n , [w:] S e lb s td a r s te llu n g u n d K o m m u n ik a tio n . D ie V erö ffen tlich u n g sta a tlic h er U r k u n d e n a u f S te in u n d B ro n ze in d er R ö m isc h en Welt, red. R. H aensch, ser. Vestigia. Beitrage zur A lten G eschichte, t. 61, M ünchen, s. 2 1 6 -2 1 8 ). Zazwyczaj stan ow iły one część w iększej konstrukcji, jak iegoś m onu m en tu lub sta tu y - M.G. Schm idt, E in fü h r u n g in die la tein isch e E p ig r a p h ik , ser. E inführungen A ltertu m sw issen schaft, red. G. Weber, D arm stad t 2004, s. 50. Co do inskrypcji z Volubilis por. C. C esaretti, G estione e stu d io delle iscrizio n i la tin e vo lu b ilita - ne. V olubilis D a ta -B a se E p ig r a fic o , ser. M usa 3, A ncona 2008, s. 37 i p.7 oraz p. 66 na s. 64.
12 C. C esaretti, op. cit., s. 38 i p. 17. 13 Ibidem , s. 39 i p. 29 i 30.
14 N aw et je śli fundator pełn ił ja k ie ś funkcje w adm inistracji w łasnej lokalnej gminy, to w tym w ypadku działał jako zw ykły obyw atel, a nie w ram ach pełnionego urzędu.
skrypcji IAM 2.448 z pogłębionym kom entarzem historycznym są tem atem odrębnego arty k ułu . W innej publikacji zostan ą przedstaw ione teorie, jakie pojawiły się w lite ra tu rz e w odniesieniu do niekiedy zbyt swobodnej i n ieu za sadnionej in te rp re ta c ji jej te k stu . Tutaj insk rypcja IAM 2.448 zostanie jedynie skonfrontow ana z pozostałym i dwoma św iadectw am i (IAM 2.369 i 2.370a) i m a to stanow ić przyczynek do korzystania ze źródeł epigraficz- nych jako źródeł poznania praw a rzymskiego.
W szystkie trzy tek sty są odbiciem ważnego w ydarzenia w historii a n tycznego punicko-fenickiego m ia sta w M auretan ii. Około 43 r. n.e. znaczące i bogate Volubilis otrzym ało od cesarza K laudiusza s ta tu s m unicypium na praw ie rzym skim oraz szereg przywilejów. Stało się to w konsekwencji pew nych w ydarzeń historycznych, w w yniku których królestw o M au retan ii zo stało włączone do C esarstw a Rzymskiego jako dwie nowe prowincje: M au re ta n ia Caesarensis i Tingitana. Tymi w ydarzeniam i było zam ordowanie na rozkaz K aliguli ostatniego władcy M au retan ii - Ptolem eusza oraz pow stanie Edem ona, wyzwoleńca królewskiego. Walki w M au retan ii zaangażow ały Rzy m ian, ze zm iennym szczęściem, aż do 43/44 r.
Inskrypcja IAM 2.448 została znaleziona w 1915 r. n a forum podczas w ykopalisk prowadzonych przy schodach wiodących do bazyliki, praw dopo dobnie 4 m n a południe od miejsca, gdzie - ja k się przypuszcza - oryginalnie była um iejscow iona15. Motyw dekoracyjny je s t tu ta j dość oszczędny, stanow i go listw a pow stała z dwóch w yrytych równolegle linii okalająca lu stro 16.
IAM 2.448: M 17 (arco)18 Val(erio) B ostaris / 19 f(ilio) Gal(eria) Severo / aed(ili)
sufeti IIvir(o) / flam ini primo / in municipio suo / praef(ecto) auxilior(um ) adver- sus Aedemo/nem oppressum bello / huic ordo m unicipii Volub(ilitanorum) ob me/ rita erga rem pub(licam) e t legatio/nem bene gestam qua ab divo / Claudio civitatem Ro/m anam et conubium cum pere/grinis m ulieribus im m u n itatem / annor(um ) X incolas(!) bona civium bel/lo interfectorum quorum here/des non e x tab an t suis im petra/vit / F ab ia B ira Izeltae f(ilia) uxor indulge/ntissim o viro honore u sa im pensam / rem isit / e t d(e) s(ua) p(ecunia) d(edit) d(e)dic(avit) Ta inskrypcja została ufundow ana przez Fabię Birę (de sua pecunia dedit
dedicavit, fu n d ato rk a w ystępuje w m ianow niku) dla jej m ęża M arka Wale-
riu sza Sew erusa (imię uhonorowanego podaw ane je s t w celowniku). Podaje ona zarówno cursus honorum dedykanta, ja k i w ażniejsze fakty z jego życia,
15 C. C esaretti, op. cit., s. 55. 16 Ibidem , s. 46 i p. 180.
17 O typow ych skrótach stosow anych w inskrypcjach łacińskich patrz A. Lovato, op. cit., s. 4 7 -5 2 .
18 W n a w iasach rozw inięcie skrótu stosow anego w łacińskiej epigrafice. 19 Znak te oznacza koniec w iersza inskrypcji - A. Lovato, op. cit., s. 18.
w tym zasługi dla lokalnej społeczności i dla Rzym ian. Spraw ow ane funkcje p rzytaczane są w porządku od najniższej do tej najbardziej prestiżow ej, tj. od edyla poprzez sufeta, duow ira aż do pierwszego flam ina w m unicypium Volu bilis2 0. Dodatkowo m iał on być prefektem wojsk pomocniczych we w spom nia
ne wojnie Rzym ian z Edem onem . Je d n a k z te k s tu wynika, że powodem, dla którego dekurioni m unicypium zdecydowali się n a poświęcenie jedn em u z obywateli tej inskrypcji, są nie tylko jego zasługi dla dobra społeczności lokalnej (ob m erita erga rem pu b lica m2 1), ale w szczególności uwieńczone
sukcesem poselstwo do Rzymu, które zaowocowało uzyskaniem s ta tu s u m u nicypium n a praw ie rzym skim (legationem bene gestam ). Dodatkowo cesarz K laudiusz m iał nadać nowym obywatelom conubium z peregrynkam i, zwol nienie z jakichś ciężarów n a la t 10, jurysdykcję nad okoliczną ludnością
(incolae) oraz niezbyt jasn y przywilej odnoszący się do w akujących spadków
po poległych obywatelach.
Im ię uhonorow anego p o dan e zostało zgodnie z u k s z ta łto w a n ą ju ż w o statnich lata ch I w. p.n.e. rzym ską n o m en k latu rą ch arak tery sty czn ą dla obywateli rzym skich2 2: trianom ina, nomen patern us (w dopełniaczu) z dodat kiem syn (filius: f.) oraz nazw ą trib u s (Gal2 3). Każdy z tych elem entów
określał miejsce obyw atela w społeczności2 4. Tak więc m am y tu inskrypcję k u czci M ark a z rodu W aleriuszy, syna niejakiego B o starisa przypisanego do trib u s G aleria i noszącego przydom ek Sewerus. Ojcem M arka był B ostar (W aleriusz?)2 5, żoną wywodząca się z rodu Fabiuszy kobieta o przydom ku B ira2 6. O kreślenie trib u s i filiacja to zgodny z rzym skim zwyczajem epigra- ficzny a try b u t osoby wolno urodzonej2 7.
Nie je s t pewne, czy M arek nie był pierw szym członkiem swej rodziny, k tóry oprócz rzym skiego, niezw ykle zresztą popularnego im ienia2 8, nosił
20 Jak k olw iek p ow ątpiew a się w istn ie n ie już w tym okresie prowincjonalnego k u ltu cesa rza , je d n a k n a poziom ie lo k a ln y m w yd aje się to bardzo praw dopodobne - por. np. R. Sajkowski, D iv u s A u g u s tu s pater. K u lt boskiego A u g u s ta za rzą d ó w d y n a s tii ju lijs k o -k la u d y j- skiej, O lsztyn 2001, s. 2 3 4 -2 3 7 w o d n iesieniu do L eptis M agna oraz D. F ishw ick, T h e Im p e r ia l C u lt in the L a tin West. S tu d ie s o f the R u le r C u lt o f the W estern P rovinces o f the R o m a n E m pire, t. 1.2, L eiden 1987, s. 2 8 8 -2 8 9 .
21 Praw dopodobnie w ram ach pełnionych przez niego funkcji. C. C esaretti (op. cit., p. 63 n a s. 64) w skazuje, że je s t to jed yn a odnaleziona w Volubilis inskrypcja honorow a, w której za słu g i uhonorowanego są w yraźn ie w ym ienione.
22 A. Lovato, op. cit., s. 85.
23 C h arak terystyczn y trzyliterow y skrót, słowo trib u s je s t w tym przypadku dom yślne. 24 In na b yła nom enk latu ra im ion kobiecych, w yzw oleńców i niew olników - O. Licandro, I l „ d iritto inciso". L in e a m e n ti d i ep ig ra fia g iu r id ic a ro m a n a , M ateriali di Laboratorio di Epigra- fia e Papirilogia G iuridica U n iv er sita degli Stu di di C atanzaro “M agna G recia” 1, C atan ia 2002, s. 218.
25 W przypadku ojca z reguły podawano p r a e n o m e n - M.G. Schm idt, op. cit., s. 83. 26 K obiety n osiły jed yn ie ż eń sk ą formę n o m e n g e n tilic iu m , czasam i - ja k w tym przypad k u - z cognom en.
27 M.G. Schm idt, op. cit., s. 87. 28 Por. ibidem , s. 86.
również rzym skie gentilicium . Je śli był on w gronie tych volubilitańczyków, którym K laudiusz n ad ał obywatelstwo, je s t to wysoce prawdopodobne. M a rek W aleriusz był autochtonem - imię ojca, B ostaris, nosi cechy punickie. Była n ią również jego żona, n a co w skazuje jej przydom ek imię m atk i (Izel- ta?). Niemniej jed n a k należał do trib u s Galeria, jednej z trzech epigraficznie poświadczonych w Volubilis (pozostałe dwie to Q uirina i C laudia) oraz do znakom itego lokalnego rodu - świadczą o tym nie tylko pełnione funkcje, ale też fakt, iż jego w łasne m unicypium ufundowało jem u i jego żonie inskrypcję honorową29. Podanie cognomen znam ionuje n ato m iast ch arakterystyczn ą dla m unicypalnej nobilitas chęć naśladow ania p rak ty k i spotykanej w Rzymie zasadniczo jedynie w odniesieniu do senatorów i nobilów30.
Zajmijmy się kw estią datacji. W tekście cesarz K laudiusz określony jest przym iotnikiem divus, co wskazuje, że inskrypcja pow stała już po jego śm ier ci, a więc po 54 r. Wydaje się upraw nione, by za term inus p o st quem non uznać koniec I w. n.e. M anfred G. Schm idt i A ndrea Lovato podają, że w II w. powoli zanik ają w epigrafice łacińskiej charakterystyczne dla Rzym ian tria-
nom ina (a dokładnie praenom en) oraz oznaczenie trib u s31. J e d n a k m ateriał
z Volubilis nie potw ierdza całkowicie tej prawidłowości - w dużej ilości in skrypcji honorowych pochodzących z tego okresu n ad al w ystępują albo oba te elementy, albo przynajm niej jed en z nich, najczęściej w skazanie n a trib u s32. M ocniejszym argu m entem przem aw iającym za dru g ą połową I w. są dwa fakty. Po pierwsze, M arek W aleriusz rozpoczął swoją k arierę urzędniczą w czasach, gdy Volubilis była jeszcze m iastem peregryńskim w królestw ie M auretanii. W czasie pow stania Edem ona sta ł n a czele lokalnej policji (auxi-
lia), a potem był pierw szym k apłanem k u ltu cesarskiego w swoim municy-
pium , który to urząd stanow ił ukoronow anie k ariery lokalnego notabla. Nie wiadomo, czy żył on w czasie, gdy dekurioni m unicypium podejm owali uchw ałę o w ystaw ieniu steli, a jeśli naw et - z pewnością był już w podeszłym wieku. Po drugie, żona M arka - ja k wynika z innych inskrypcji33 - również była pierwszą kapłanką (flaminica) w Volubilis. Oboje musieli otrzymać te stanowi ska zaraz po tym , ja k ich m iasto otrzym ało obywatelstwo, więc po 44 r.34 D ruga połowa I w. (ale nie wcześniej niż rok 54) je s t powszechnie uznaw ana n a popraw ną i w m iarę precyzyjną datację dla IAM 44835.
29 IAM 2.449: M arco Valerio B o sta ris filio G aleria Severo et F a b ia e B ira e Izelta e filia e m u n ic ip iu m [ V o lu b ilita n u m ?].
30 M.G. Schm idt, op. cit., s. 8 7 -8 8 . 31 Ibidem , s. 87; A. Lovato, op. cit., s. 85.
32 Por. IAM 2.417, 2.419, 2.432, 2.434, 2.436, 2.446, 2.447, 2.464. 33 IAM 2. 439 i 2.440.
34 Tak też datow ane są obie inskrypcje poświęcone żonie M arka W aleriusza - por. C. C esa- retti, op. cit., s. 60.
35 C. C esaretti podaje dla IAM 2.448 jako te r m in u s a n te q u em n o n dokładnie 13 paździer nika 54 r., czyli datę śm ierci K lau diusza - ibidem , s. 60.
Kolejna inskrypcja je s t bardzo lakoniczna:
IAM 2. 370a: Divo Claudio Volubilitani civitate rom ana ab eo donati.
W ynika z niej, że obywatele rzym scy z Volubilis dedykowali j ą boskiem u K laudiuszow i w podzięce za otrzym ane obywatelstwo. Zastanaw iające, kto może być fundatorem tego napisu. Wydaje się, że chodzi tu n adal o p ryw atn ą inicjatyw ę grupy obywateli. Z drugiej strony, skoro K laudiusz podniósł do ran g i m unicypium całe m iasto, zatem w szystkich jego obywateli do rangi
cives R om ani - to być może pod Volubilitani civitate rom ana ab eo donati
kryje się inicjatyw a władz m iejskich. C ristina C esaretti wskazuje, że właśnie to określenie (tj. Volubilitani) je s t obok m unicipium Volubilitanum stosow a ne n a określenie kom uny jako donatora w inskrypcjach z I -I I w.36 M ając na względzie przypuszczenie, iż oryginalnie inskrypcja tow arzyszyła brązow em u posągowi cesarza (?), co niew ątpliw ie było przedsięw zięciem kosztownym, tru d n o wyjaśnić fakt, iż fundatorzy nie chcieliby ujaw niać swoich imion. Oczywiście, jeśli m ielibyśm y n a m yśli inicjatywę pry w atn ą37. W tym przy p ad k u to volubilitańczycy jako zbiorowość chcieli wyrazić sw ą wdzięczność dla cesarza dobroczyńcy.
W IAM 2.370a znajdujem y potw ierdzenie fa k tu n a d a n ia volubilitań- czykom obyw atelstw a rzym skiego przez cesarza K laudiusza. M ając w p a m ięci te k s t inskrypcji IAM 2.448, należy połączyć to z u zyskaniem przez osadę s ta tu s u m unicypium rzym skiego. Jedynym pew nym p u n k tem za czepienia, jeśli chodzi o próbę datow ania tego znaleziska n a podstaw ie sam ego te k stu , je s t przym iotnik d ivu s przy im ien iu cesarza. Tym sam ym
term in u s ante quem non byłby tu z pewnością rok jego śm ierci - ja k p a m ię ta
my 5438.
O sta tn ia z prezentow anych tu inskrypcji, IAM 2.369, została znaleziona w 1923 r. 20 m n a południe od rogu południowego-wschodniego bazyliki. W toku dalszych prac przeniesiono ją n a forum, gdzie m iała oryginalnie być u staw io na39. Obszar, n a którym wyryto napis, został zwieńczony gzymsem wyobrażającym wilcze zęby oraz wypukłym i m otyw am i roślinnym i, a samo lu stro listw ą40. Tekst brzm i następująco:
36 C. C esaretti, op. cit., s. 39. Por też cytow aną w p. 29 IAM 2.449.
37 Tego rodzaju przed sięw zięcia stan ow iły dla darczyńcy okazję do zaprezen tow ania się jako osoba zam ożna i odpowiednio: dobry obyw atel, m ąż, żona, w yzw olen iec czy n aw et w ierny
niew olnik.
38 Podobnie Ch. Sau m agne, V olubilis, m u n ic ip e la tin , RHD 30 (1952), s. 389.
39 C. C esaretti, op. cit., s. 55 - jed n ak krytycznie co do „rekonstrukcji” proponowanej przez francuskich archeologów (s. 58).
IAM 369: Ti(berio) Claud(io) C aes(ari)41 Aug(usto) / divi(!) fil(io) Ger(manico42)
p(ontifici) m(aximo)43 trib(unicia) pot(estate)44 / IIII co(n)s(uli) III desig(nato) IIII im p(eratori45) VIII / p(atri) p (atriae)46 m unic(ipium ) Volub(ilitanorum ) im/ p e tra ta c(ivitate) R(omana) e t conubio / e t oneribus rem issis / d(ecreto) d(ecurio- num ) d(edit) / M (arcus) F a d iu s C eler F la v ia n u s / M axim us p ro c(u rato r) A ug(usti) pro leg(ato) / dedicavit.
J e s t to napis z kolejnej sta tu y dedykowanej cesarzowi K laudiuszow i4 7. F u nd atorem je s t tym razem M arek Fabiusz Celer M aksim us, który działa tu ta j w ram ien ia społeczności Volubilis (decrato decurionum dedit)4 8, p ełn ią
cy funkcję p ro k u ra to ra prowincji w im ieniu cesarza4 9. Teoretycznie datacja 40 Ibidem , s. 46 i p. 170, 177, s. 47 i p. 200.
41 Przydom ek C esar w chodzi do ty tu la tu ry cesarskiej od O ktaw iana, co będzie k on tynu ow ane przez Tyberiusza i K aligulę. Trzej pierw si cesarze byli jed n ak poprzez adopcję spadko biercam i Cezara i n a leżeli do g e n s Iu lia . C iekaw ostką je s t fakt, iż również K laudiusz, mimo braku jakichkolw iek podstaw prawnych, używ ał tego przydom ku - A. Lovato, op. cit., s. 89.
42 Obecny w tytulatu rze K aliguli, K laudiusza i N erona przydom ek odziedziczony po Decy- m usie N eronie K lau diuszu D ruzusie, syn u Liw ii - Sw et. D iv. C la u d . 1.
43 Po śm ierci ostatn iego republikańskiego p o n tife x M a x im u s L epidu sa w roku 12 p.n.e. na jego następ cę został w ybrany O ktaw ian, zaś po jego śm ierci ty tu ł ten będzie zaw sze połączony z p iastow aniem godności cesarza - K. Ziegler, s.v., D er K lein e P auly. L e x ik o n d er A n tik e in f ü n f B a n d e n , t. 4, M ünchen 1979, kol. 1048.
44 P o testa s trybuna ludowego n ależało do sp raw ow anych trw ale przez cesarza. Od Tybe- riu sza b yła ona przyznaw ana cesarzow i wraz ze w stą p ien iem na tron i liczona w latach (praw dopodobnie od 10 grudnia) - M.G. Schm idt, op. cit., s. 94; A. Lovato, op. cit., s. 87.
45 W ostatn ich w iekach republiki rzym skiej ty tu ł te n n ad aw an y był przez aklam ację zw ycięskiem u w odzow i jeszcze na polu bitwy. Jego zatw ierd zen ie przez sen a t upraw niało do odbycia trium fu. Od O ktaw iana pow oli zaczyna się przyjmować zasada, że ty tu ł ten przysługuje jed ynie cesarzow i jako najw yższem u w ładcy w p ań stw ie. W edług M.G. Schm idta ty tu ł ten m iał podkreślać w ojskow y charakter w ład zy w pryncypacie. P ierw sza aklam acja m iała m iejsce w m om encie objęcia tronu (M.G. Schm idt, op. cit., s. 92; por. też A. Lovato, op. cit., s. 8 7 -8 8 ). Tyberiusz, K aligula oraz K laudiusz (Sw et., d iv. C la u d . 12: im p e ra to ris a b s tin u it...) odrzucili ty tu ł im peratora.
46 Taki ty tu ł honorow y od czasów O ktaw iana n osili w szy scy cesarze (oprócz Tyberiusza) - M.G. Schm idt, op. cit., s. 93.
47 Jego pełne im ię brzmiało: Tyberiusz K laudiusz N ero G erm anikus, a po w stą p ien iu na tron Tyberiusz K laudiusz Cezar A u gust G erm anikus - R. H anslik, s.v. C laud ius 39, D er K leine P a u ly..., t. 1, M ünchen 1979, kol. 1215.
48 C. C esaretti, op. cit., s. 63, p. 39.
49 Od O ktaw iana legaci byli w ysyłan i na prowincję cesarsk ą w charakterze nam iestników z ram ienia cesarza, stąd leg a ti A u g u s ti (G. Schrot, s.v. L e g a tu s II, D er K lein e P a u ly..., t. 3, M ünchen 1979, kol. 535). J eszcze in n a praktyka została wprow adzona przez K laudiusza: w ów czas zastąpiono ekw ickich prefektów prowincji pochodzącym i z tego sam ego sta n u prokuratora mi, a nowo organizow ane obszary, jak chociażby prowincje M auretan ii (ale też Tracji) w tzw. prokuratury. C ytow ana inskrypcja uw ażan a je s t za najstarszy, bo pochodzący z czasów K laudiu sza przykład u stan ow ien ia stan ow isk a p ro c u ra to r A u g u s ti et p ro legato M a u re ta n ie . S. Schm all, P a tr im o n iu m u n d F iscu s. S tu d ie n z u r k a iserlic h en D o m ä n en - u n d F in a n z v e r w a ltu n g von A u g u s t b is M itte des 3. J a h r h u n d e r ts n .C h ., B onn 2011, s. 221 i p. 684, [online] <http://hss.ulb.uni- b onn.de/2011/2628/2628.pdf>, dostęp: 5.11.2012. N ieco więcej inform acji n a tem at tego urzęd ni k a podaje J.H .E . Spaul (G overnors o f T in g ita n a , „A ntiquites A fricaines” 1994, nr 30, s. 236 i 254): jego kadencja m iałab y przypadać na la ta 4 3 -4 8 . Choć sam a prowincja M auretania T ingitana oficjalnie datow ana je s t od roku 40, niem niej jed n ak autor podejrzewa, że Fabiusz F law ian u s był pierw szym rzym skim urzędnikiem na czele tej prowincji.
tej inskrypcji n a podstaw ie samego te k s tu nie pow inna nastręczać większych trudności. Przede w szystkim pomocne je s t sk ru p u la tn e wyliczenie w szyst kich funkcji i godności panującego. Tak więc K laudiusz był pontifex m axi
m us, czterokrotnie piastow ał władzę try b u n a (tribunica potestas), trzykrotnie
k onsulat, czterokrotnie był m ianow any n a konsula, ośm iokrotnie obwołano go im peratorem , był on wreszcie ojcem ojczyzny. Trzeci k onsulat K laudiusza przypadał n a rok 435 0, jed n a k z inskrypcji wynika, że w momencie jej spo rządzenie był on już w ybrany (designatus) n a to stanow isko po raz czwarty, co daje n am rok 44. Tak też datuje tę inskrypcję C ristina C esaretti, tj. m iędzy 1 stycznia 44 r. a 1 stycznia 45 r., czyli tradycyjnie rokiem urzędow a n ia konsula w Rzymie5 1.
Celem ufundow ania s ta tu y je s t wdzięczność wobec cesarza za otrzy m a ne obyw atelstw o rzym skie, przyw ilej conubium oraz zwolnienie z pewnych ciężarów.
N a koniec w arto jeszcze zwrócić uwagę n a pew ną anom alię w tej in skrypcji. Zatrzym ajm y się chwilę przy im ionach cesarza: cztery pierwsze zgodnie z kanonem w ystępują w celowniku, bowiem są to im iona uhonorow a nego, a zatem „Tyberiuszowi K laudiuszow i Cezarowi Augustowi”. N astępnie, ze względu n a obecność rzeczownika filiu s (również w celowniku, a więc „synowi”) n astęp uje cognomen w celowniku: „Germ anikow i”. M iędzy nom ina a cognomen powinno widnieć imię ojca. J e d n a k w m iejsce im ienia ojca, które powinno w ystąpić w dopełniaczu, m am y jedynie tę formę przym iotnika divus
(divi, tj. „boskiego”). Edytorzy w skazują w tym m iejscu n a anom alię - wy
krzyknik w naw iasach. G ram atycznie form a ta je s t popraw na, zakładając, że m iałaby się odnosić do nieobecnego w tekście im ienia ojca. Biorąc pod uwagę, iż treść inskrypcji pozwala datow ać j ą n a rok 44, czyli jeszcze za życia cesarza, nie należałoby korygować formy divi n a divo (celownik). Je d n a k praw dziw y ojciec K laudiusza nie był ubóstwiony, stąd w ogóle obecność tego przym iotnika pow inna dziwić. Gdybyśmy uznali, że nasz rytow nik pom inął przez niedopatrzenie imię ojca cesarza, które powinno brzm ieć C laudi (dopeł niacz od K laudiusz), moglibyśmy idąc dalej zapytać, czy d ivus nie je s t kolej nym błędem , polegającym n a dalszym autom atycznym przekopiow aniu for m ularza.
Z drugiej strony je s t prawdopodobne, że słowo filiu s tłum aczylibyśm y nie jako ‘syn’, ale jako ‘potom ek’5 2, zaś obok d ivu s m iałoby zostać w pisane nie
50 N a podstaw ie w yk azu u M.G. Schm idt, op. cit., s. 114.
51 Por. A. D ębiński, J. M isztal-K onecka, M. Wójcik, P ra w o rz y m s k ie p u b lic zn e , W arszawa 2010, s. 23, Nb. 28. J e st to jednocześn ie najstarsza łaciń sk a inskrypcja z Volubilis - C. C esaret ti, op. cit., s. 47 i p. 220, s. 59.
52 M. P lezia podaje jedynie znaczenie pierw sze (syn) - S ło w n ik la cińsko-polski, t. 2., wyd. 2, W arszaw a 1998, s.v., s. 54, te dalsze znaczenia: ‘descen d en t’, ‘zstęp n y’ obecne s ą n atom iast w: W. L itew skiego, S ło w n ik en cyklo p ed yczn y p r a w a rzym skieg o , s.v. filiu s 1, Kraków 1998, s. 100; J. Sondel, s.v., S ło w n ik la cińsko-polski d la p ra w n ik ó w i h istoryków , wyd. 2, Kraków 2001, s. 382.
imię natu ralnego ojca K laudiusza, ale imię A ugusta (O ktaw iana), co miałoby wykazywać łączność K laudiusza z ju lijsk ą lin ią dynastii53. W tym momencie brakow ałoby formy A ugust w dopełniaczu, której pominięcie - traktow ane również jako błąd rytow nika - uzasadniałoby to, iż m usiałoby następow ać po formie w celowniku, przynależnej do ty tu la tu ry samego K laudiusza. Mogłoby to w tedy brzm ieć następująco: Tiberio Claudio Caesari Augusto A u gu sti divi
filio Germanico. Je d n a k n a podstaw ie samego te k s tu inskrypcji należy uznać
powyższe dywagacje co do podłoża błędu za czyste hipotezy, prawdopodobnie niemożliwe do zweryfikowania.
Przedstaw ione w niniejszym arty k ule trzy inskrypcje stanow ią w iary godne świadectwo przem iany m auretań skiego Volubilis w m unicipium ci-
vium Rom anorum . W szystkie trzy źródła pochodzą z okresu bezpośrednio
następującego po pisyw anych w ydarzeniach. Sporządzone zostały n a zam ó wienie osób będących bezpośrednim i św iadkam i opisywanych zdarzeń. U w a ga ta je s t a k tu a ln a również w sto su n k u do IAM 2.369. Mimo iż fundatorem wym ienionym z im ienia je s t tu urzędn ik cesarski, to jed n a k działa on na podstaw ie d ek retu miejscowej dekurii, k tó ra - co wydaje się logiczne - zapo znała się z treścią planowanego napisu.
W szystkie trzy inskrypcje poświadczają n adan ie obyw atelstw a dla m iesz kańców Volubilis przez cesarza K laudiusza, a dwie z nich, niezależnie, rów nież przyznanie nowym obywatelom praw a do zaw ierania pełnopraw nych m ałżeństw z peregrynkam i oraz jak ie ś zw olnienia z ciężarów (munera), prawdopodobnie o ch arak terze podatkowym. IAM 2.448 precyzuje, iż zwol nienie to miało obowiązywać la t dziesięć. Je d n a k tylko w tej ostatniej in skrypcji w spom niany je s t jeszcze jed en przywilej, odnoszący się do spadków po poległych w wojnie przeciwko Edemonowi obyw atelach (rzymskich) z Vo lubilis54.
C iekaw ą obserw acją je s t ta, że najbogatsza w informacje je s t inskrypcja ufundow ana przez osobę p ry w atn ą (IAM 2.448). W arsztaty zajm ujące się w ykonyw aniem inskrypcji pracow ały zazwyczaj n a zlecenie, począwszy od wskazówek klien ta co do dekoracji, obram ow ania, a skończywszy n a treści inskrypcji, choć niekiedy stosowano u stalone już form ularze, np. w in sk ry p cjach nagrobnych55. Przedstaw ione tu inskrypcje, choć żadną m ia rą nie może
53 O czyw iście dla celów propagandowych.
54 Ten ciekaw y i dyskusyjny fragm ent inskrypcji został już om ówiony pod różnym i asp ek tam i w dwóch inn ych artykułach, w ystarczy zatem odesłanie do dalszej literatu ry w tym zakresie: por. szczególnie M. Lenoir, H isto ire d ’u n m asacre. A p ro p o s d e ’IA M la t 448 et des bona va ca n tia d e V olubilis. A fr ic a R o m a n a A tt i d el V I convegno d i stu d io d i S a ss a ri, 1 6 -1 8 dicem bre 1988, red. A. M astino, P ublicazioni del D ipartim ento di Storia d ell’U n iv ersita degli Stu d i di Sassari, t. 14 (1989), s. 8 9 -1 0 2 oraz L. P ons Pujol, V olubilis i els bona va ca n tia : u n a sfintesi, “P yrenae” 1997, nr 28, s. 1 3 3 -1 4 9 .
być to próbka rep rezentaty w n a, w skazują, iż najw iększą dbałość o treść wy k azała pry w atn a fu n d ato rk a Fab ia Bira. Obok inform acji dotyczących jej męża, jego kariery, zadbała o um ieszczenie ta m w zm ianki o jego (jak i volubi- litańczyków) dokonaniach w zw iązku z ważnym i brzem iennym w skutk i wydarzeniem , jak im niew ątpliw ie było pow stanie Edem ona. Dalej wskazuje ona n a fakt w ysłania poselstw a do cesarza rzym skiego, n a czele którego s ta n ą ł jej m ąż, i drobiazgowo opisuje jego efekt w postaci n a d a n ia obyw atel stw a oraz dodatkowych przywilejów. Prawdopodobnie w ostatniej inskrypcji (IAM 2.370a) zastosowano form ularz, który przez błąd rytow nika nie został popraw nie odwzorowany5 6. Dlaczego jed n a k nie wykryto i nie napraw iono tej pomyłki? J e s t to o tyle ciekawe, że fundatorem był przecież urzędnik pełn ią cy funkcję nam iestn ik a prowincji.
K ażda z prezentow anych inskrypcji stanow iła część większej całości, bo wiem została w yryta n a cokole posągu z brązu, przy czym pierw sza (IAM 2.448) prawdopodobnie tow arzyszyła przedstaw ieniu M arka W aleriusza, zaś pozostałe dwie (IAM 2.369 i 2.370a) statuom cesarza K laudiusza. Były to zatem donacje kosztowne i z pewnością przynoszące splendor fundatorom . Stanow i to dodatkow ą informację n a tem a t zamożności i znaczenia rodu M arka W aleriusza.
J a k widać, m ate ria ł epigraficzny, choć tru d n y i specyficzny jako źródło dla praw nika, może okazać się wdzięcznym obiektem b a d ań i wzbogacić n a szą wiedzę zarówno o praw ie, ja k i społeczności, w jakiej ono funkcjonowa ło. K ilka technicznych wskazówek ułatw iających adeptom rom anistyki zapo znanie się z inskrypcjam i należy niezbędnie wzbogacić o wyniki b a d a ń arch e ologicznych, historycznych i paleograficznych. Tylko posiłkując się w ynikam i tych dyscyplin, unikniem y błędów zw iązanych z nieznajom ością specyfiki źródła, celu, jak iem u m iało służyć, i ko n tek stu historycznego, w jak im po wstało.
S u m m a ry
Three in scrip tio n s from V olubilis - “in te rp r e ta ri e p ig ra p h ic a m "
Keywords: R om an epigraphy, L atin inscriptions, volub ilis, M auritaunia, R om an law, Roman m u n icip alities, R om an citizenship.
P resen ted paper is dedicated to th re e Rom an inscriptions from ancient M a u rita n ian settlem en t Volubilis: IAM 2.369, IAM 2.370a, IAM 2.448. Each of th em relates to th e im p o rtan t m om ent of th e history of th e town -
acqu-56 Por. analogiczne dedykacje dla cesarzy rzym skich z Volubilis, np.: IAM 2.371, 2.376, 2.378.
iring th e Rom an citizenship by the in h ab ita n ts and raisin g the s ta tu s of the Volubilis to th e m unicipium by th e em peror C laudius in 43 AD. All are so- called “m erits” or “honour” inscriptions.
According to introductory analysis of the inscriptions th e approxim ate date of th e ir creation can be estab lish betw een 44 AD an d th e end of the I century AD, shortly after th e E m peror aw arded Volubilis Rom an citizen ship and m unicipal rights. Every inscription gives details about honoured person, his ra n k and career (IAM 2.369 i 2. 370a are dedicated to the E m peror Claudius, IAM 2.448 describes em inen t citizen of the Volubilis - M. Valerius Severus). Inscriptions give us also useful inform ation about
tribus of Volubilis, origin of honoured citizen (native nam e of his father), his
s ta tu s in th e local society and in te restin g details about inscriptions’ founders (inscriptions for th e E m peror were founded by m unicipuim or governor of th e new province, V alerius’ epigraph w as founded by his wife Fab ia Bira).
From these sources only one gives historical details about the backgro u n d of th e em peror C laudius’ aw ard of m unicipal rig h ts (IAM 2.448). It contains th e m ention about th e up risin g of Edem on ag ain st Rome and p a rti cipation of th e in h ab ita n ts of Volubilis in the w ar ag ain st th e m utineers. All th re e inscriptions unquestionably a tte s t the fact of acquiring of th e citizen ship rig h ts for Volubilis form th e h an d s of C laudius, and two of th em give evidence for th e new m unicipal s ta tu s of th e settlem en t (IAM 2.448 and 2.369). Two inscriptions (IAM 2.448 i 2.369) m ention additional privileges: tem porary tax/ m unera im m unity an d obscure privilege rela te d to th e bona
