Zdzisław Zblewski
Od Redakcji
Pamięć i Sprawiedliwość 3/1 (5), 7-9
O d Redakcji
B
adania n ad dziejam i podziem ia antykom unistycznego po 1944 r. są w Polsce pro w ad zo n e w sposób system atyczny juz od kilkunastu lat. Ich rezultatem jest w iele cennych o p racow ań m onograficznych oraz w y daw nictw źródłow ych. D opiero o d niedaw n a nato m iast historycy m ają okazję podejm ow ać studia n ad m etodam i w alki z konspiracją niepodległościow ą, stoso w anym i przez kom unistyczny ap arat represji. N a szeroką skalę stało się to m o ż liwe d opiero p o u d o stępnieniu badaczom m ateriałó w operacyjnych bezpieki przejętych przez Instytut Pam ięci N arodow ej. D oceniając znaczenie tego p ro b le m u badaw czego, pracow nicy Biura Edukacji Publicznej IP N realizow ali w latach 2 0 0 1 -2 0 0 3 p ro g ram „A parat bezpieczeństw a w walce z podziem iem politycz nym i zbrojnym 1 9 4 4 -1 9 5 6 ”. N iniejsze w ydaw nictw o zostało w znacznej m ierze pośw ięcone zaprezentow aniu jego wyników.Piąty num er „Pamięci i Spraw iedliw ości” otw iera esej Janusza Kurtyki Św iaty
przeciw staw ne: ko m u n istyczn a bezpieka w obec podziem ia niepodległościowego,
w którym A utor p odjął p ró b ę „zw rócenia uw agi n a najważniejsze [...] problem y już podejm ow ane i w arte podjęcia w przyszłości, dotyczące funkcjonow ania bez pieki i przyczyn jej sukcesów w zw alczaniu konspiracji niepodległościow ej w la tach 1 9 4 4 -1 9 5 6 ”. Esej ten posłużył jako w prow adzenie do zorganizow anej przez redakcję „Pamięci i Spraw iedliw ości” dyskusji, w której - o prócz A uto ra - wzięli udział badacze dziejów podziem ia niepodległościow ego po II w ojnie św iatow ej, a także historycy zajmujący się dziejam i aparatu bezpieczeństw a w PRL: Tomasz Balbus, Jerzy Kułak, Z bigniew N aw rock i, G rzegorz O stasz oraz, jako m od erato r, Z dzisław Zblew ski. R ozbieżności in terpretacyjne oraz a ltern a tyw ne propozycje badaw cze zaprezentow ane w trakcie dyskusji, której zapis p u blikujem y w niniejszym num erze, w skazują na p o trzeb ę dalszej k o n fron tacji p o glądów histo ry k ó w zajm ujących się p ro blem aty ką m eto d pracy UB.
N a obecnym etapie badań przedstawienie syntetycznego opracow ania, uwzględ niającego wszystkie form y działań podejm ow anych przez UB w obec podziem ia niepodległościow ego w skali ogólnopolskiej, nie jest jeszcze m ożliw e. D latego też w obszernym dziale „S tudia” zam ieszczono rozpraw y opisujące m etod y sto
sow ane p rzez fu n kcjonariuszy a p a ra tu bezp ieczeń stw a w celu ro z p ra c o w a n ia 7 lokalnych stru k tu r konspiracyjnych. Interesującego m ateriału porów naw czego
dostarczają w tym względzie artykuły Agnieszki Łuczak i Tom asza T oborka p o św ięcone rozbiciu dw óch poakow skich organizacji konspiracyjnych: W ielk op ol skiej Sam odzielnej G rupy O chotniczej „Warta” oraz działającego głów nie w w o jew ództw ie łódzkim K onspiracyjnego W ojska Polskiego. Szokujące m etody, jakim i posługiw ali się funkcjonariusze UB w trakcie likw idacji działającego na Podbeskidziu zgrupow ania N a ro d o w y ch Sił Z b ro jny ch p o d dow ó dztw em H e n ryka Flam ego „B artka”, przedstaw ił Tomasz K urpierz. Rozbicie tarnow skich stru k tu r Z rzeszenia „Wolność i N iezaw isłość” (największej spośród działających wów czas niepodległościow ych organizacji konspiracyjnych), stanow iące p o cząt ko w ą fazę operacji, k tó ra latem i w czesną jesienią 1946 r. do p ro w ad ziła do spek takularnej likw idacji tzw. II Z arząd u G łów nego W iN , zaprezentow ali w dw óch ob szern ych o p ra c o w a n ia c h Z d zisław Z blew ski oraz W ojciech F razik i Filip
M usiał. S poro inform acji n a tem at m eto d stosow anych przez bezpiekę w obec antykom unistycznych grup partyzanckich zaw iera artykuł Jerzego B ednarka p o św ięcony lo so m o d d ziału F ranciszka O lszów ki „ O tta ”, działającego w latach 1 9 4 5 -1 9 4 6 n a pograniczu w ojew ó dztw poznańskiego, łódzkiego, katow ickiego i w rocław skiego. W ym ienione o p racow ania zostały przygotow ane głów nie na podstaw ie niew ykorzystyw anego do tej po ry przez h istoryk ów m ateriału archi w alnego i stanow ią w zamyśle ich a u to ró w w stęp do dalszych, p ogłębionych b a dań o charakterze syntetycznym .
Z w iodącą tem atyką n u m eru koresponduje zam ieszczone w dziale „Varia” o b szerne studium C zesław a Brzozy pośw ięcone dziejom Brygady Świętokrzyskiej w okresie jej w ycofyw ania się n a Z ac h ó d przed nacierającym i w ojskam i sow iec kim i w pierw szej połow ie 1945 r. O p racow anie to, o parte w znacznym stopniu n a niew ykorzystyw anych do tej po ry archiw aliach ze zb io ró w In sty tu tu Polskie go i M uzeum im. gen. Sikorskiego w L ondynie, w tym n a un ikatow ym zbiorze ro zkazów dziennych d o w ództw a Brygady, ujaw nia wiele nieznanych do tej pory aspektów ow ego przem arszu. A utor w szczególności starał się odpow iedzieć na pytanie, w jakim stopniu przedsięw zięcie to m ogło zostać zrealizow ane niezależ nie o d w oli w ycofujących się N iem ców . D rugim artykułem opublikow anym w dziale „Varia” jest op racow anie M ark a C zecha opisujące m etody inwigilacji środow iska skupionego w o k ó ł w ydaw anego w Lublinie niezależnego pism a m ło dych katolików „S potkania”, stosow ane w ram ach prow adzonej w latach 1 9 7 7 -1 9 8 6 spraw y operacyjnego rozp raco w an ia „R edak to rzy” .
Z n ak o m itą ilustrację m eto d działania funkcjonariuszy UB w obec działaczy podziem ia niepodległościow ego stanow ią publikacje źród łow e przygotow ane przez Tom asza Balbusa i P io tra Łapińskiego. Pierwszy z nich ogłosił kilka d o k u m entów , k tó re nie tylko rzucają now e św iatło na dyskutow aną od w ielu lat kw e stię w spółpracy szefa Sztabu K om endy P odokręgu AK Rzeszów mjr. Z e n o n a To m asza Soboty „Św idy” z kom unistycznym i służbam i specjalnym i, ale także w sposób dobitny ukazują m ożliw ości, jakim i służby te dysponow ały w trakcie ro zpracow yw ania ow ego podziem ia. O tym , że starały się je bez skru p u łó w w y korzystyw ać, m ogą świadczyć trzy d okum en ty z 1953 r. op racow ane przez P io tra Łapińskiego, ilustrujące (na przykładzie operacji przeciw ko p atro lo w i Kazi m ierz a K rasow skiego „G łu sz ca” z K om end y P ow iatow ej N a ro d o w e g o 8 Z jednoczenia W ojskowego Bielsk Podlaski) jeden z najczęściej, jak się wydaje,
stosow anych sposobów pozyskiw ania agentury w śró d działających n a przełom ie lat czterdziestych i pięćdziesiątych niew ielkich i tru d n o uchw ytnych grup p rz e trw ania. D ział „D o k u m e n ty ” uzupełniają dw ie publikacje źró dło w e dotyczące końcow ego okresu istnienia PRL. O pracow any przez G rzegorza W aligórę d o k u m en t w ytw orzony przez d y rek to ra D e p artam en tu III M SW gen. bryg. A dam a K rzysztoporskiego opisuje przebieg III O gólnopolskiego S potkania R uchu O b ro ny P raw C złow ieka i O byw atela 10 czerw ca 1978 r. w Zalesiu G órnym . M a te riał ten ukazuje z jednej strony głęboką polaryzację p o staw (by nie pow iedzieć - skłócenie) czołow ych działaczy R O P C iO u p ro g u rozłam u w tym środow isku, z drugiej zaś uśw iadam ia czytelnikow i stopień rozeznan ia SB w sytuacji p an u ją cej w ów czas w R uchu. O szerokich m ożliw ościach działania SB m ogą rów nież świadczyć d okum enty przygotow ane do d ruk u przez Ewę Kuszyk-Peciak, ukazu jące p ró by oddziaływ ania przez lubelską SB na przebieg toczącej się od grudnia
1985 r. spraw y przeciw ko dw óm k o lp o rtero m w ydaw anego p oza zasięgiem cen zury biuletynu „Info rm ato r N S Z Z »Solidarność« R egion Ś rodkow o-W schodni”. C enne uzupełnienie n u m eru stanow i zamieszczony w dziale „U sąsiadów ” a r tykuł Łukasza Kam ińskiego, w któ ry m A utor d o k o n ał przeglądu opublikow anej w ostatnich latach czeskiej literatu ry historycznej dotyczącej dziejów n ajn o w szych, a także obszerna recenzja Jerzego Eislera trzech w ydanych ostatnio o p ra cow ań pośw ięconych dziejom Kościoła katolickiego w PRL, au to rstw a A n to n ie go D u d k a i Ryszarda Gryza, Ja n a Z ary n a oraz ks. Z yg m u n ta Zielińskiego. Piąty nu m er „Pamięci i Spraw iedliw ości” zam ykają przy go tow ana przez P io tra N iw iń skiego recenzja książki P aw ła R okickiego o dziejach A rm ii Krajowej n a W ileń szczyźnie oraz om ów ienie o p racow ania Janusza W asylkow skiego o Tow arzystw ie Polskim w D anii au to rstw a Pawła Jaw orskiego.
