BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS
Wiadomości
AR CHE OLO GICz NE
Państwowe MuzeuM archeologiczne
w
warszawie
wARSzAwA 2014 vARSOvIETOm (vOL.) LXv
2014
W
ia
d
omości
a
rcheologiczne
l
XV
Indeks 38205/38108
PL ISSN 0043-5082
Tom LXV
Wiadomości
ar che oLo gicz ne
Redaguje zespół / Editorial staff:
dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr Barbara Sałacińska,
mgr An drzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska Rada Naukowa / Scientific Advisory Board:
Przewordniczący / Chairman – prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig),
prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk),
prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego)
Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:
prof. dr hab. Aleksander Bursche, prof. dr hab. Andrzej Kokowski, dr hab. prof. UMCS Jerzy Libera, prof. dr hab. Magdalena Mączyńska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski
Tłumaczenia / Translations: Anna Kinecka
Jacek Andrzejowski, Aleksandra Rowińska
Korekta / Proof-reading Autorzy
Katarzyna Watemborska-Rakowska Skład i łamanie / Layout:
JRJ
Rycina na okładce: gliniana kostka z Czerska. Rys. Lidia Kobylińska Cover picture: cubical clay artefact from Czersk. Drawing Lidia Kobylińska Tom wydano przy wsparciu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
© Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2014 © Autorzy, 2014
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków
Samorządu Województwa Mazowieckiego
Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/
Ad re s re d a kc j i / E d itor i a l of f i c e:
Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95;
e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl
SPIS TREśCI
Contents
WIADoMośCI ARCHEoLoGICZNE
Tom (Vol.) LXV
RoZPRAWY
Jan S c h u s t e r, Dobór i układ darów w inhumacyjnych grobach książęcych
z pierwszej połowy I tysiąclecia po Chr. w północnej i środkowej Europie 5 Arrangement and Distribution of Grave offerings in Princely Inhumation Graves
from the First Half of the First Millennium AD in Northern and Central Europe
Adam C i e ś l i ń s k i, Kopce kultury wielbarskiej z Mazowsza i Podlasia a tzw. typ rostołcki – próba
nowego spojrzenia na związki cmentarzysk kurhanowych z północnej i wschodniej Polski 45 Wielbark Culture Mounds in Mazowsze and Podlasie and the Rostołty Type – a New Look at the Relationship
of Barrow Cemeteries of Northern and Eastern Poland MISCELLANEA
Jacek A n d r z e j o w s k i, Zapomniane złoto – nieznane cmentarzysko kultury przeworskiej z Plebanki na Kujawach 95 Forgotten Gold – an Unknown Cemetery of Przeworsk Culture from Plebanka in the Kujawy Region
Ilya R. A k h m e d o v, Vlasta E. R o d i n k o v a, Irina A. S a p r y k i n a, The ‘Belt’ from Krasny Bor
in the Collection of the State Historical Museum, Moscow 125 „Pas” z Krasnego Boru ze zbiorów Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie
Piotr K a c z a n o w s k i, Andrzej P r z y c h o d n i, Uwagi o chronologii absolutnej początków
młodszego okresu wpływów rzymskich w kulturze przeworskiej 135 Some Remarks about the Absolute Chronology of the Beginning of the Younger Roman Period
MATERIAŁY
Grzegorz o s i p o w i c z, Michał Ja n k o w s k i, Daniel M a k o w i e c k i, Piotr We c k w e r t h, obozowiska
mezolityczne ze stanowiska Ludowice 6, powiat wąbrzeski, siedlisko zachodnie 149 Mesolithic Camps at Ludowice 6, Wąbrzeźno County, Western Habitation
Magdalena Na t u n i e w i c z - S e k u ł a, Dagmara H. We r r a, Materiały krzemienne z cmentarzyska
kultury wielbarskiej w Weklicach, stan. 7, pow. elbląski 197 Flint Artefacts from the Wielbark Culture Cemetery at Weklice, Site 7, Elbląg County
oDKRYCIA
Andrzej Pe l i s i a k, Nowe znaleziska z neolitu i początków epoki brązu z polskich Bieszczadów Wysokich
(rejon Wetliny-Moczarnego) 211
Recent Neolithic and Early Bronze Age Finds from the Polish Bieszczady Wysokie – the Region Wetlina-Moczarne
Łukasz K a r c z m a r e k, Siekierka brązowa z podniesionymi brzegami ze wschodniego Mazowsza 217 Bronze Flanged Axe from Eastern Mazowsze
Katarzyna K o w a l s k a, Gajew, pow. kutnowski – nowe stanowisko kultury przeworskiej w dorzeczu Bzury 222 Gajew, Kutno County – a New Site of Przeworsk Culture Recorded in the Bzura Drainage Basin
Maria K o r d o w s k a, Niepublikowane materiały z Grodziska, pow. węgrowski,
ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie 236 Unpublished Finds from Grodzisk, Węgrów County, from the Collections of the State Archaeological Museum in Warsaw
Tomasz R a k o w s k i, ślad cmentarzyska kultury przeworskiej w Chełstach nad Narwią 251 Traces of a Przeworsk Culture Cemetery at Chełsty on the Narew River
Katarzyna Wa t e m b o r s k a - R a k o w s k a, Pochówek rodzinny z cmentarzyska
kultury przeworskiej w Czersku na Urzeczu 263 A Family Burial in a Przeworsk Culture Cemetery at Czersk in Urzecze
Konstantin N. S k v o r c o v, Zniszczony pochówek z zawieszką lunulowatą z Półwyspu Sambijskiego 277 A Destroyed Burial Containing a Lunula Pendant from Sambian Peninusula
Mirosław R u d n i c k i, Dwa znaleziska skandynawskich zapinek płytkowych z terenów północnej Polski 283 Two Scandinavian Plate Brooches from Northern Poland
od Redakcji
Już po przekazaniu do druku LXV tomu „Wiadomości Archeologicznych” dotarła do
nas wiadomość o śmierci Profesora Piotra Kaczanowskiego. Publikowany w tym tomie
artykuł, którego jest współautorem, jest ostatnim tekstem, jaki wyszedł spod Jego pióra.
Żegnamy nie tylko wybitnego archeologa, ale i wieloletniego przyjaciela Państwowego
Muzeum Archeologicznego w Warszawie.
Wiadomości Archeologiczne, t. LXV, 2014
Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie jest obszarem waż-nym dla badań wczesnoholoceńskich społeczności zbie-racko-łowieckich. Panujące tu warunki środowiskowe sprzyjały osadnictwu grup ludzkich opierających gospo-darkę na rybołówstwie i łowiectwie. Obszar ten znajdo-wał się jednocześnie na peryferiach wczesnoneolitycz-nego świata agrarwczesnoneolitycz-nego, a więc w miejscu gdzie ludność mezolityczna mogła podlegać stopniowej transformacji pod wpływem napływających rolników.
Teren ten jest jednak bardzo słabo rozpoznany pod względem osadnictwa z tego okresu. Do roku 1997 z zie-mi chełz zie-mińskiej znanych było jedynie około 50 stanowisk mezolitycznych (S. Kukawka 1997, s. 79), z czego zaledwie kilka poddano szczegółowym badaniom powierzchnio-wym lub wykopaliskopowierzchnio-wym. Są to: Grudziądz-Mniszek, pow. grudziądzki, stan. 3 (A. Z. Bokiniec, M. Marciniak 1987, s. 228–231; M. Marciniak 1995, s. 54–60), Mszano, pow. brodnicki, stan. 14 (M. Marciniak 1993), Sąsieczno, pow. toruński, stan. 4 (G. Osipowicz 2010, s. 112), Lu-bicz, pow. toruński, stan. 12, 13 i 18 (G. Osipowicz 2010, s. 118) oraz Toruń, pow. loco, stan. 247 i 249 (G. Osipowicz 2010, s. 116). Niestety, większość materiałów z tych sta-nowisk nie doczekała się jeszcze pełnej publikacji. Źródła te w ostatnich czasach zostały dodatkowo uzupełnione o artefakty pozyskane w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych w związku z dużymi inwestycjami dro-gowymi (J. Bojarski et alii 2001; E. Bokiniec et alii 2003; 2006). One jednak także zostały scharakteryzowane w li-teraturze jedynie w sposób ogólnikowy (K. Cyrek 2002).
Sytuacja ta jest bez wątpienia niekorzystna, gdyż ba-dania w opisywanym rejonie mają duże znaczenie dla
ogólnej wiedzy na temat życia we wczesnym holocenie na terenie ziem polskich. Warto przypomnieć, że na sta-nowisku w Mszanie odkryto groby mezolityczne, uznane za jedne z najstarszych na Niżu Europejskim (M. Mar-ciniak 1993, s. 7–13). Lukę tą może pomóc uzupełnić pro jekt badawczy, realizowany od kilku lat pod kierow-nictwem Grzegorz Osipowicza, pt. Społeczności
mezoli-tyczne Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego. Jeden z jego
aspektów, tj. badania mezolitycznej enklawy osadniczej w okolicach wczesnoholoceńskiego zbiornika wodnego w Ludowicach jest od roku 2011 finansowany ze środ-ków Narodowego Centrum Nauki w Krakowie (grant N N109 226140). Badania stanowiska 6 w Ludowicach sta-nowią jeden z ważniejszych elementów tego projektu. Lokalizacja stanowiska oraz historia badań
Stanowisko Ludowice 6 (powiat wąbrzeski, wojewódz-two kujawsko-pomorskie) jest położone w środkowej czę-ści Pojezierza Chełmińskiego (Ryc. 1), na zboczu pagór-ka o maksymalnej wysokości 100 m n.p.m. (Ryc. 2:A). Znajduje się ono w strefie kontaktu sandru i dużego wy-topiska, wypełnionego obecnie osadami biogenicznymi (torfem). Z perspektywy hydrologicznej jest to zlewnia kanału Zgniłka, odwadniającego obszar torfowisk, który uchodzi do Strugi Toruńskiej, a następnie Wisły.
Stanowisko zostało odkryte podczas badań powierzch-niowych przeprowadzonych w 1985 roku. Zebrano wów-czas 34 wytwory krzemienne, które datowano na środ-kową epokę kamienia oraz sześć fragmentów ceramiki przypisanych kulturom wczesnej epoki brązu. Weryfika-cyjne badania powierz chnio we z roku 2008 przyniosły
GRZEGORZ OSiPOWiCZ, MiChAł JANKOWSKi,
DANiEL MAKOWiECKi, PiOTR WECKWERTh
OBOZOWiSKA MEZOLiTyCZNE ZE STANOWiSKA LuDOWiCE 6,
POWiAT WąBRZESKi, SiEDLiSKO ZAChODNiE
MESOLiThiC CAMPS AT LuDOWiCE 6, WąBRZEŹNO COuNTy, WESTERN hABiTATiON
87 mezolitycznych artefaktów krzemiennych oraz 5 frag-mentów ceramiki o niepewnej chronologii. Materiał za-bytkowy zalegał na dużej powierzchni (około 1 ha), co zadecydowało o wytypowaniu stanowiska do ratowni-czych badań wykopaliskowych. Badania archeologiczne rozpoczęto w 2009 roku z ramienia instytutu Archeolo-gii uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i pro-wadzono do roku 2013. łącznie objęto nimi obszar o po-wierzchni 756 m2 (Ryc. 2:B), w rezultacie czego odkryto
9 warstw sedymentacyjnych i 29 obiektów. W skład gru-py zebranych źródeł ruchomych weszło: 13 630 wytwo-rów krzemiennych, 733 wyrobów z innych surowców ka-miennych, 240 fragmentów kości oraz nieliczne źródła z drewna (w części torfowej).
Materiały pradziejowe odkryte na terenie stanowiska wystąpiły w ramach trzech skupisk. Pierwsze z nich (po-łożone najbardziej na wschód i zbadane w niewielkim procencie) to pozostałości po osadnictwie schyłkowo-paleolitycznym, pozostałe dwa są mezolityczne. Skupi-ska wczesnoholoceńskie (określane w dalszej części mia-nem siedlisk1) mają stosunkowo duże rozmiary (około 4
1 Wprowadzenie tego terminu ma przede wszystkim charakter
po-rządkujący, a u jego podstaw leży chęć uniknięcia nieporozumień względem tego, o jakim rodzaju koncentracji materiału
zabytkowe-arów każde). Praca ta jest poświęcona rezultatom ana-lizy dynamicznej źródeł archeologicznych zidentyfiko-wanych w trakcie badań jednego z nich, ze względu na swoją lokalizację określonego mianem siedliska zachod-niego (Ryc. 2:B). Na obszarze stanowiska zidentyfikowa-no również pojedyncze fragmenty ceramiki związane z osadnictwem kultur wczesnej epoki brązu oraz póź-nym średniowieczem.
Wyniki badań geomorfologicznych i glebowych Forma terenowa, na której zlokalizowane jest stanowi-sko Ludowice 6 stanowi jedną z kulminacji powierzchni sandru, który sąsiaduje z płaską wysoczyzną morenową w odległości około 600–800 m na południe i południowy zachód (Ryc. 3). W odległości około 2,5 km na północny zachód znajduje się pagórek spiętrzonej moreny wej należący do południowo-wąbrzeskich moren
czoło-go jest w danym momencie mowa. Siedliska to wydzielające się, du-żej wielkości skupienia źródeł ruchomych i nieruchomych, w skład których wchodzi nawet kilka krzemienic, stanowiące zapewne po-zostałości po niezależnych założeniach osadniczych. Termin ten od-powiada w pewnym zakresie pojęciu „aglomeracja”, wprowadzone-mu przez Z o f i ę S u l g o s t o w s k ą (2005, s. 84). W odróżnieniu od niego przyjęto tu jednak możliwość wystąpienia mniejszej liczby niż pięć krzemienic w ramach danej koncentracji.
Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska 6 w L u d o w i c a c h, pow. Wąbrzeźno. Rys. G. Osipowicz Fig. 1. Location of site 6 at L u d o w i c e, Wąbrzeźno County. Drawing G. Osipowicz
wych powstałych w czasie subfazy krajeńsko-wąbrzeskiej stadiału głównego zlodowacenia Wisły (W. Niewiarow-ski 1959, s. 65, 87–88, 93–98). Ze względu na położenie stanowiska w brzeżnej część sandru, stwierdzona w son-dach ręcznych miąższość pokrywy osadów
fluwioglacjal-nych jest zmienna i z reguły waha się w przedziale od 2 do 3,5 m. Ponadto stanowisko w Ludowicach znajdu-je się pomiędzy dwoma rozległymi obniżeniami o pod-mokłym dnie i ukierunkowaniu północny wschód – po-łudniowy zachód. Formy te są efektem wytapiania brył
Ryc. 2. L u d o w i c e, pow. Wąbrzeźno, stan. 6. Rzeźba terenu w okolicy stanowiska (A) oraz plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska z naniesionymi wykopami badawczymi (B). 1 – lokalizacja siedliska zachodniego. Rys. P. Weckwerth i T. Górzyński
Fig. 2. L u d o w i c e 6, Wąbrzeźno County. Terrain relief site (A) and contour map showing the location of excavation trenches (B). 1 – western habitation. Drawing by P. Weckwerth & T. Górzyński
Ryc. 3. Mapa geomorfologiczna okolic stanowiska 6 w L u d o w i c a c h, pow. Wąbrzeźno. Rys. P. Weckwerth
1 – wysoczyzna morenowa falista, 2 – wysoczyzna morenowa płaska, 3 – ozy, 4 – wyższy poziom sandrowy, 5 – środkowy poziom sandrowy, 6 – niski poziom sandrowy, 7 – stoki przekształcone peryglacjalnie, 8 – dolinki i niecki denudacyjne, 9 – zagłębienia wytopiskowe,
10 – równiny biogeniczne, 11 – drogi, 12 – stanowisko Ludowice 6
Fig. 3. Geomorphology map of the area around site 6 at L u d o w i c e, Wąbrzeźno County. Drawing by P. Weckwerth. 1 – undulating moraine plateau, 2 – flat moraine plateau, 3 – esker, 4 – upper level of outwash plain, 5 – middle level of outwash plain, 6 – lower level of outwash plain, 7 – slope transformed by periglacial processes, 8 – small denudational valley and trough, 9 – kettle hole,
10 – biogenic plain, 11 – road, 12 – Ludowice 6
i płatów martwego lodu oraz obniżeniami o charakte-rze depresji końcowych, w których funkcjonowały je-ziora zastoiskowe (W. Niewiarowski 1959, s. 65, 87–88, 93–98; K. Drozd, M. Trzepla 2005, s. 22–26, tabl. i, iii).
Wykopy archeologiczne zlokalizowano w górnej, środ-kowej i dolnej części zbocza łączącego powierzchnię san-dru z dnem rozległego obniżenia wytopiskowego. Znala-zły się one pomiędzy dwiema nieckami denudacyjnymi, co nadaje temu fragmentowi zbocza charakter ostańca denudacyjnego. W obrębie wykopów położonych w gór-nej części zbocza, tj. na wysokości 94,50–95,50 m n.p.m., stwierdzono piaski średnioziarniste, które zalegają na głębokości 0,30–0,60 m bezpośrednio poniżej pozio-mu próchnicznego ornego (o miąższości 0,25–0,30 m; Ryc. 4:A). Charakteryzują się słabym wysortowaniem (σI od 1,17 do 1,64), bardzo ujemną skośnością rozkładów uziarnienia oraz lepto- i bardzo leptokurtycznym ukła-dem krzywych częstości. Cechy te wyraźnie odróżniają te osady od piasków drobno- i średnioziarnistych, które leżą poniżej głębokości 0,60 m i są lepiej wysortowane (σI od 0,77 do 0,96). ich rozkłady uziarnienia są mezo- i pla-tykurtyczne oraz ujemnie bądź dodatnio skośne (prób-ki 1–3; Ryc. 4:A). Mniejsze wartości skośności osadów bezpośrednio podścielających poziom próchniczny orny świadczą o możliwości ich rozmywania lub redepozycji, co potwierdzają także wysokie wartości kurtozy. Ozna-cza to, że górna część zboOzna-cza poziomu sandrowego mo-gła podlegać erozji w wyniku procesów denudacji, głów-nie za pośrednictwem spłukiwania powierzchniowego.
Procesy te mogły przyczynić się do przemieszczenia nie-których zabytków archeologicznych.
W obrębie wykopów położonych w dolnej części zbo-cza, które przebiega pomiędzy powierzchnią sandru a dnem obniżenia wytopiskowego, w analizowanych pro-filach litologicznych stwierdzono osady piaszczysto-żwi-rowe z lokalnie występującymi soczewkami i przewar-stwieniami materii organicznej (torfów?). Powyżej tych osadów występuje warstwa torfu (lokalnie podścielona prawdopodobnie przez gytię) i murszu o łącznej miąższo-ści rosnącej w kierunku dna obniżenia wytopiskowego. Pozycja zabytków archeologicznych w profilu wymienio-nych osadów (tj. w dolnej części warstwy torfu lub w jej spągu) wskazuje na działalność ludności prehistorycz-nej przed lub na początku akumulacji osadów organicz-nych. Poniżej osadów organicznych i gleb murszowych, budujących powierzchnię terenu u podnóża stoku san-drowego ostańca denudacyjnego, stwierdzono trzy cykle akumulacji osadów mineralnych, rozdzielone nieciągły-mi warstwanieciągły-mi torfów o nieciągły-miąższości 1–3 cm (Ryc. 4:A). Pierwszy etap akumulacji obejmuje depozycję piasków drobnoziarnistych o mezokurtycznych rozkładach uziar-nienia oraz o słabym i umiarkowanym wysortowaniu. Osady te zajmują dolne części profili Ludowice 5, 7, 10 (Ryc. 4:A.C.D, próbki oznaczone symbolem 1) i budują stropową część serii jeziornej deponowanej po deglacja-cji obszaru badań, prawdopodobnie w późnym glacjale. Zalegające powyżej piaski reprezentują okres podnosze-nia poziomu wody w jeziorze. W profilu Ludowice 5
na-leżą do nich piaszczyste rytmy o strukturze masywnej, różniące się cechami tekstualnymi (ii i iii na ryc. 4:A). Sekwencje takie stwierdzono również w profilach Lu-dowice 7 i LuLu-dowice 10 (próbki 2–4 na ryc. 4:C.D). ich dolny człon budują umiarkowanie bądź słabo wysorto-wane piaski drobnoziarniste o rozkładach uziarnienia bardzo ujemnie skośnych i w większości mezokurtycz-nych (Ryc. 4:C.D). Człony górne są natomiast zbudowa-ne ze słabo wysortowanych piasków średnio- i gruboziar-nistych. Opisane naprzemienne (rytmiczne) następstwo warstw drobno- i średnio/grubopiaszczystych w cyklach rozdzielonych przewarstwieniami torfu świadczyć może o fazowym podnoszeniu poziomu wody w zbiorniku je-ziornym. Tworząca się u podstawy stoku strefa litoralna
tego zbiornika obejmowała coraz to wyżej położone ob-szary podstawy stoku ostańca sandrowego, jak również stanowiła obszar akumulacji osadów piaszczystych po-chodzących z jego denudacji. Procesy te miały bez wątpie-nia duży wpływ na lokalizację osadnictwa pradziejowego w tym miejscu w poszczególnych fazach epoki kamienia.
Gleby występujące na stanowisku wykształciły się z osadów piaszczystych, w dolnych położeniach miej-scami podścielonych piaskami gliniastymi lub utwora-mi pyłowyutwora-mi. Tworzą one toposekwencję uwarunkowaną lokalizacją w rzeźbie terenu. Miejsca położone najwyżej są zajęte przez gleby rdzawe właściwe, charakteryzujące się obecnością rdzawego poziomu wzbogacania (Bv), za-legającego bezpośrednio pod poziomem próchnicznym
Ryc. 4. Wybrane profile litologiczne stanowiska 6 w L u d o w i c a c h, pow. Wąbrzeźno. Oprac. i fot. P. Weckwerth
A – wykop Ludowice 5 (0710/5960 CSE), B – wykop Ludowice 6 (0770/5920 CN), C – wykop Ludowice 7 (0700/5940 BNE), D – wykop Ludowice 10 (0700/5950 BNE), 1–6 – miejsca poboru próbek do analiz uziarnienia, i–iii – cykle akumulacji osadów mineralnych,
białe strzałki – przewarstwienia torfu
Fig. 4. Selected lithological profiles at Ludowice 6, Wąbrzeźno County. Elaboration and photograph by P. Weckwerth. A – trench Ludowice 5 (0710/5960 CSE), B – trench Ludowice 6 (0770/5920 CN), C – trench Ludowice 7 (0700/5940 BNE), D – trench
Ludowice 10 (0700/5950 BNE), 1–6 – sampling points for grain-size analysis, i–iii – cycles of mineral deposition, white arrows – peat interbeddings
ornym (Ap) i ponad skałą macierzystą (C). W dolnych partiach stoku przechodzą one w semihydrogeniczne gleby murszaste oraz murszowe.
Współczesny charakter pokrywy glebowej w otocze-niu stanowiska (Ryc. 5) uformował się już w młodszym
holocenie. Rozwój gleb rdzawych i murszastych miał miejsce po okresie obecności człowieka mezolityczne-go. Świadczy o tym pozycja stratygraficzna zabytków. Występują one pod poziomami próchnicznymi (Ap, Au), w obrębie głębszych poziomów genetycznych gleb
Ryc. 5. L u d o w i c e, pow. Wąbrzeźno, stan. 6. Morfologia gleb poszczególnych typów w wybranych profilach (A) oraz pokrywa glebowa na terenie stanowiska (B). Oprac. M. Jankowski.
A: 1 – gleba rdzawa, 2 – gleba murszasta przykryta osadem deluwialnym, 3 – gleba torfowo-murszowa. B: i – zasięgi przestrzenne, ii – punkty dokumentacyjne (odwierty); typy gleb: 1 – gleby rdzawe: a – typowe, b – zerodowane, 2 – gleby murszaste: a – typowe, 3 – gleby hydrogeniczne: a – murszowo-glejowe, b – torfowo-murszowe, 4 – strefa akumulacji osadów deluwialnych, 5 – główne wykopy
Fig. 5. L u d o w i c e 6, Wąbrzeźno County. Soil type morphology in selected profiles (A) and soil cover within the site (B). Elaboration by M. Jankowski.
A: 1 – Rusty soil, 2 – Mucky soil covered by colluvial sediment, 3 – Peat-muck soil. B: i – spatial range, ii documentation points (drillings); soil types: 1 – Rusty soil: a – proper, b – eroded, 2 – Mucky soils: a – proper, 3 – hydromorphous soils: a – Muck-gley soils, b – Peat-muck
Ryc. 6. Etapy rozwoju pokrywy glebowej na stanowisku w L u d o w i c a c h. Rys. M. Jankowski.
A – rozwój gleb pierwotnych, depozycja zabytków na ich powierzchni (późny glacjał-okres borealny); B – denudacja i zasypanie zabytków w czasie/po okresach osadnictwa (okres borealny/atlantycki); C – rozwój współczesnych gleb i torfowiska (okres atlantycki-subatlantycki);
D – denudacja agrotechniczna i murszenie torfów (okres nowożytny). 1 – poziomy próchniczne (A), 2 – poziomy wzbogacania (Bv), 3 – skała macierzysta (C), 4 – warstwowane osady deluwialne (A/Cdel), 5 – osady organiczne (torfy, mursze), 6 – poziom próchniczny orny (Ap), 7 – linie dawnej powierzchni terenu, 8 – zabytki archeologiczne, 9 – przypuszczalne pierwotne położenie zabytków, przemieszczonych
w późniejszych okresach, 10 – woda, 11 – osady denne
Fig. 6. Stages in the soil cover development within the site at L u d o w i c e. Drawing by M. Jankowski.
A – development of primary soils, artifacts deposition on their surface (Late Glacial-Preboreal); B – denudation and burial of artifacts during/after settlement phases (Boreal-Atlantic); C – development of modern soils and mire (Atlantic-Subatlantic); D – agrotechnical denudation and peat mineralization (modern age). 1 – humus horizon (A), 2 – enrichment horizon (Bv), 3 – parent material (C), 4 – stratified colluvial sediment (A/Cdel), 5 – organic deposit (peats, mucks), 6 – humus plough soil horizon (Ap), 7 – former terrain surface,
rdzawych (Bv) i murszastych (strop Cg). Poziomy te nie wykazują śladów zaburzeń, a zatem zabytki musiały być zdeponowane przed ich powstaniem.
Na całym badanym terenie gleby wykazują cechy mor-fologiczne będące świadectwem przekształcenia przez procesy denudacji wywołanej wycięciem naturalnej
ro-ślinności leśnej i użytkowaniem rolniczym. W niektó-rych partiach analizowanego stoku gleby rdzawe ce-chują się ogłowieniem (zerodowaniem) górnych części profilu. Przejawia się to zmniejszeniem miąższości po-ziomu Bv w skutek worywania w poziom płużny Ap, aż do jego całkowitego zaniku. Takie przekształcenia mogą
Ryc. 7. L u d o w i c e, pow. Wąbrzeźno, stan. 6, siedlisko zachodnie. Przykładowe obiekty nieruchome (A, B) oraz planigrafia obiektów kulturowych (C). Oprac. i fot. G. Osipowicz. 1 – wytwory krzemienne, 2 – obiekty
Fig. 7. L u d o w i c e 6, Wąbrzeźno County, western habitation. Selected features (A, B) and their distribution (C). Drawing and photograph by G. Osipowicz. 1 – flint artefacts, 2 – features
mieć wpływ na stan zachowania obiektów oraz na rede-pozycję zabytków, które w miejscach podlegających ero-zji mogły być przemieszczane w dół stoku wraz z mate-riałem glebowym.
Przeprowadzone badania geomorfologiczne i paleo-pedologiczne pozwoliły na podjęcie próby interpretacji zmian zachodzących w rzeźbie obszaru stanowiska Lu-dowice 6 oraz ich wpływu na zdeponowane tutaj źródła mezolityczne.
W późnym glacjale i na początku holocenu (przed przybyciem człowieka) powierzchnie stanowiska pokry-wały gleby pierwotne, wykształcone z osadów związanych z ostatnim zlodowaceniem i deglacjacją, w wyni ku ocie-plenia klimatu oraz wkroczenia i sukcesji roślinności. Rzeźba terenu była w tym okresie urozmaicona, a pro-fil stoku, na którym znajduje się stanowisko, złożony, z licznymi mikrozagłębieniami i mikrowzniesieniami. W takim terenie powstały obozowiska ludności mezo-litycznej, które w skali poszczególnych rodzin/szałasów objęły swym zasięgiem głównie obszar mikrozagłębień, być może dodatkowo (w niewielkim stopniu) pogłębio-nych podczas budowy założeń mieszkalpogłębio-nych. W miej-scach obozowania ludzi nastąpiła depozycja pozosta-łości kulturowych, stanowiących źródła archeologiczne (Ryc. 6:A). Trudno jest się wypowiedzieć na temat in-tensywności i charakteru osadnictwa mezolitycznego na obszarze mikrowzniesień, gdyż zostały one zniwelowane w okresach późniejszych.
W okresie borealnym i/lub atlantyckim (osadnictwao mezolityczne), miało miejsce lokalne zniszczenie roślin-ności i uruchomienie procesów denudacyjnych zacho-dzących w mikroskali stoku. Nastąpiło przemieszczenie osadów (i być może części ewentualnych artefaktów) z mikrowzniesień, akumulacja osadów stokowych u ich podnóży oraz zasypanie mikrozagłębień ze znajdującymi się w nich na złożu pierwotnym pozostałościami kultu-rowymi (Ryc. 6:B).
W okresie atlantyckim i subatlantyckim (po osadni-ctwie mezolitycznym) miało miejsce ponowne wkro-czenie roślinności (prawdopodobnie lasu liściastego) na obszar stanowiska. Doszło do rozwoju gleb (rdzawych na stoku, murszastych u jego podnóża) i akumulacji torfu w strefie brzegowej (Ryc. 6:C).
Ostatni etap zmian w rzeźbie stanowiska to czasy współczesne (Ryc. 6:D). Prace gospodarcze na jego terenie (orka) prowadzą do agrodenudacji, tj. zrównywania linii stoku, ogłowienia gleb rdzawych na mikrowzniesieniach, dalszej akumulacji osadów deluwialnych u podnóża stoku i w części brzeżnej torfowiska. Być może dochodzi również do przemieszczenia części zabytków z mikrowzniesień (w warstwie ornej). Artefakty zdeponowane w mikroza-głębieniach w czasie trwania osadnictwa me zolitycznego, wciąż pozostają jednak w kontekstach pierwotnych, nie przemieszczone i w takim położeniu zidentyfikowano je
w momencie rozpoczęcia prac archeologicznych (badania G. Osipowicza).
Wyniki analizy źródeł archeologicznych Ź r ó d ł a n i e r u c h o m e
Obszar siedliska zachodniego w całości pokrywa warstwa oznaczona na stanowisku jako ii. Jest to klasyczna gleba rdzawa, której podstawowy substrat stanowił piasek luź-ny w kolorze żółtym. Jej miąższość wahała się od około 3 do 25 cm. Mezolityczny materiał zabytkowy zidenty-fikowano głównie w jej stropowych partiach.
W wyniku badań opisywanego siedliska odkryto i za-dokumentowano pozostałości 19 obiektów wziemnych. Skupiały się one głównie w jego północnej części. Zde-cydowana większość jam była słabo czytelna (delikat-ne przeszarzenia w glebie rdzawej i piasku calcowym – Ryc. 7), co mocno utrudnia wnioskowanie na ich te-mat. Nie można również wykluczyć, że niektóre z nich nie mają pochodzenia kulturowego lecz naturalne, są np. pozostałością po starych korzeniskach. Zidentyfikowa-no cztery dołki posłupowe.
Większość obiektów miała owalny rzut poziomy, w dwóch wypadkach był on nieregularny. ich wielkość sklasyfikowano opierając się na podziale Bogdana Bal-cera (1990, s. 339), zmodyfikowanym poprzez dodanie kategorii jam bardzo małych – do 99 cm, których wy-stąpiło najwięcej (12). Ponadto odkryto: cztery obiekty małe – od 100 do 150 cm, oraz jeden duży – od 201 do 250 cm. Odnotowano spore rozbieżności w miąższości poszczególnych jam. Biorąc pod uwagę tę cechę można je pogrupować w następujące kategorie: do 21 cm – osiem wypadków, od 21 do 40 cm – siedem wypadków oraz od 41 do 60 cm – trzy wypadki. Większość obiektów była nieckowata w przekroju pionowym, trzy miały profile nieregularne. ich wypełniska były niejednolite i plami-ste, zbudowane z piasków luźnych w kolorze żółtosza-rym. Niektóre zawierały komponenty spalenizny w po-staci mocno rozdrobnionych węgli drzewnych. Odkryte jamy zawierały stosunkowo mało artefaktów. Liczba krze-mieni w żadnym z nich (wliczając w to również wydzie-lone skupienia) nie przekroczyła 50 okazów (Tab. 1).
Na szczególną uwagę w analizowanym siedlisku za-sługuje obiekt 10 – palenisko. Wkopano je w ii warstwę naturalną (obiekt w pełni zidentyfikowano w jej spągo-wych partiach). Wypełnisko stanowiły niewielkie oto-czaki (Ryc. 7:A) o średnicy 2–5 cm, ułożone w kształcie odwróconego stożka, tworzące w rzucie poziomym zarys lekko podprostokątny. Wystąpiły cztery warstwy takich kamieni, pomiędzy którymi odkryto spaleniznę. Rucho-my materiał zabytkowy zidentyfikowany w obiekcie sta-nowiły głównie odpady krzemienne. Z obiektu pobrano węgle drzewne do datowania 14C, którego wyniki
Zb ió r M or fo log ia W ar -stwa i Krzemie -nic a 1 Krzemie -nic a 2 Krzemie -nic a 3 Krzemie -nic a 4 Krzemie -nic a 5 M at er iał mię dzy krzemie -nico w y O bie kt y Sk up ieni a Razem % 1 2 7 11 13 16 18 1A 1B 1C 1D 2A Rdzenie 121 11 4 2 2 – 19 – – – – – – – 1 1 – – 1 162 4 W ió ry 359 49 51 13 7 9 58 1 2 – – 1 – 1 8 4 7 3 2 575 14,3 O dłu pk i 1263 206 368 106 67 110 459 – 20 1 3 6 4 – 30 15 26 21 34 2739 68,1 Fo rm y t ec hnicz -ne 142 25 21 4 5 1 18 – – – – – – 1 2 3 – 1 1 224 5,5 iV N arzę dzi a 195 28 34 3 9 11 36 – – – – – – – 3 1 – 1 5 326 8,1 Razem 2080 319 478 128 90 131 590 1 22 1 3 7 4 2 44 24 33 26 43 4026 % 51,6 7,9 11,9 3,2 2,2 3,2 14,6 0,1 0,5 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 1,1 0,6 0,8 0,6 1,1 100 Ta b. 1. L u d ow ic e, po w. W ąb rze źn o, s ta n. 6, sie dli sk o zac ho dnie . S tr uk tura m or fo log iczn o-s ur ow co wa m at er iałó w k rzemienn yc h Ta ble 1. L u d ow ic e6, W ąb rze źn o C oun ty , si te 6, w es ter n h ab ita tio n. M or ph olog ic al s tr uc tur e a nd t yp es o f f lin t m at er ia l Ź r ó d ł a r u c h o m e
Badania rejonu stanowiska dostarczyły niezwykle bogatego materiału zabytko-wego, w skład którego weszło: 4 026 wy-tworów krzemiennych, 353 wyroby ka-mienne z surowców niekrzemiennych oraz 230 fragmentów kości. Materiał ten poddano wieloaspektowej analizie, której wyniki przedstawiono poniżej2.
Analizę gęstości rozprzestrzenienia artefaktów oparto na metodzie estyma-cji jądrowej (Kernel Den sity Estima-tes), o której przydatności do badań tego typu pisano już w literaturze (M. J. Bax-ter, C. C. Beardah, R. V. S. Wright 1997; C. C. Beardah 1999; D. Wheatley, M. Gil-lings 2002, s. 166). Jej użyteczność jest w pewnym sensie ograniczona ze wzglę-du na niemierzalność wydzielanych przez komputer przedziałów; jako me-toda pozwalająca na uchwycenie zagęsz-czeń materiału źródłowego wydaje się być jednak wiarygodna.
◆ Wytwory krzemienne
Wyniki analizy planigraficznej rozprze-strzenienia wytworów krzemiennych na obszarze siedliska zachodniego (Ryc. 8) oraz analizy gęstości występowania ar-tefaktów w poszczególnych wykopach (Ryc. 9, 10) pozwoliły na wydzielenie dwóch, częściowo nachodzących na sie-bie krzemienic głównych (oznaczonych jako 1 i 2 – Ryc. 10). Krzemienice 3–5 wyróżniono jako niezależne zagęszcze-nia materiału zabytkowego na skraju ob-szaru objętego badaniami. Mogą być one jednak również elementem szeroko ro-zumianego materiału międzykrzemieni-cowego. W trakcie analizy planigraficz-nej zaobserwowano istnienie drobnych koncentracji wytworów w ramach po-szczególnych krzemienic. Miejsca takie analizowano niezależnie (przyporząd-kowując je jednak do konkretnej krze-mienicy) i określono mianem „skupień” (Ryc. 10). W większości wypadków są to najprawdopodobniej niezarejestrowa-ne z powodu słabej czytelności obiekty. Niektóre skupienia obejmują swym
za-2 Z powodu ograniczeń objętościowych w pracy
pominięto wyniki badań traseologicznych, które zostaną opublikowane niezależnie.
Ryc. 8. L u d o w i c e, pow. Wąbrzeźno, stan. 6, siedlisko zachodnie. Planigrafia wytworów krzemiennych. 1 – wykopy, 2 – narzędzie, 3 – rdzeń, 4 – wiór, 5 – odłupek techniczny, 6 – łuska, 7 – odpad, 8 – odłupek, 9 – forma naturalna
Fig. 8. L u d o w i c e 6, Wąbrzeźno County. western habitation. Distribution of flint artefacts.
1 – excavation sites, 2 – tool, 3 – core, 4 – blade, 5 – technical flake, 6 – chip, 7 – waste pieces, 8 – flake, 9 – natural flint
Ryc. 9. L u d o w i c e, gm. Wąbrzeźno, stan. 6, siedlisko zachodnie. Schemat przedstawiający liczbę artefaktów krzemiennych w poszczególnych wykopach (5×2,5 m), z uwzględnieniem materiału z siania. W nawiasach podano średnią gęstość występowania
wytworów w przeliczeniu na metr kwadratowy wykopu
Fig. 9. L u d o w i c e 6, Wąbrzeźno County, western habitation. Diagram showing the amount of flint artefacts in different excavation trenches (5×2,5 m), taking into account specimens from sieving. in parentheses is the average density of the artefacts per square meter of the trench
sięgiem obszar jednej lub kilku wydzielonych jam. W ta-kich wypadkach, stały się one nadrzędną jednostką kla-syfikacyjną, w ramach której opracowywano materiał. Podejście takie wydaje się być słuszne z racji wyjątko-wo słabej czytelności granic obiektów na stanowisku, co wpływało z pewnością na możliwość popełniania błę-dów przy określaniu ich zasięgu.
Zdecydowaną większość analizowanego materiału krzemiennego wykonano z surowca narzutowego-bał-tyckiego tzw. odmiany A. Jedynie pojedynczo wystąpiły okazy z krzemienia pomorskiego (B. Balcer 1983, s. 49). Z tego powodu zrezygnowano z przeprowadzania do-kładnej analizy surowcowej zbioru. Niewielka grupa wy-tworów (szczególnie z okolic paleniska) nosi ślady prze-grzania bądź przepalenia.
Wyniki analizy technologicznej i morfologicznej Analizę technologiczną materiału krzemiennego prze-prowadzono w oparciu o metodę klasyfikacji dynamicz-nej (R. Schild, M. Marczak, h. Królik 1975, s. 12), którą dostosowano do specyfiki opracowywanego zbioru.
Ty-pologizację zbrojników geometrycznych i innych form tylcowych oparto o ustalenia Stefana Karola Kozłow-skiego (1972, s. 17–36) oraz okazjonalnie Tadeusza Ga-lińskiego (2002, s. 19–39). Analizę morfologiczną pozo-stałych rodzajów narzędzi wykonano z wykorzystaniem klasyfikacji Romualda Schilda (R. Schild, M. Marczak, h. Królik 1975, s. 21–32).
K r z e m i e n i c a 1
Zbiór z tej krzemienicy liczy 319 wytworów (Tab. 1), a jego ogólną strukturę morfologiczną (podobnie jak i po-zostałych zbiorów z siedliska) obrazują tabele 1–7. Gru-pa przygotowania rdzenia, zaprawy wstępnej i wczesnej fazy rdzeniowania reprezentowana jest tu przez 58 wy-robów, wśród których wystąpiły trzy rdzenie zaczątko-we oraz dziewięć form technicznych (Tab. 2, Tabl. 1:1.2).
Wśród okazów związanych z eksploatacją odłup-kową nie wystąpiły rdzenie jednopiętowe, choć więk-szość zaliczonego tu półsurowca pochodzi z tego typu form (Tab. 3). Wyróżniono dwa rdzenie z wielokrotnie zmienianą orientacją oraz soczewkowaty w
przekro-Ryc. 10. L u d o w i c e, pow. Wąbrzeźno, stan. 6, siedlisko zachodnie. Rozkład krzemienic i skupień materiału źródłowego wydzielonych przy zastosowaniu metody estymacji gęstości. Oprac. G. Osipowicz i T. Górzyński
1 – wykopy, 2 – wytwory krzemienne, 3 – zasięg krzemienic, 4 – zasięg skupień, K1–K5 – krzemienice 1–5
Fig. 10. L u d o w i c e 6, Wąbrzeźno County, western habitation. Distribution of flint scatters and other concentrations of artefacts separated using kernel density estimates method. Elaboration by G. Osipowicz & T. Górzyński.
ju, obustronny dwubiegunowy łuszczeń o piętach kra-wędziowych (Tabl. 1:3). Obu typom rdzeni towarzy-szy odpowiedni typ półsurowca. Pojedynczo wystąpiły również wytwory związane z obróbką rdzeni dwupięto-wych (Tab. 3).
W grupie eksploatacji wiórowej wyróżniono cztery rdzenie, wszystkie to formy mikrolityczne lub bardzo małe. Wystąpiły tutaj dwa okazy jednopiętowe szeroko-odłupniowe, w tym jeden wiórkowy o zaprawionych tyle, pięcie i wierzchołku, eksploatowany zapewne przy za-stosowaniu techniki naciskowej (Tabl. 1:4). Drugi z wy-tworów jest nieco większy, ma zaprawioną piętę i ślady wtórnej zaprawy na boku (wykonanej zapewne w celu poszerzenia odłupni – Tabl. 1:5). W grupie wyróżniono także dwa okazy ze zmienioną orientacją: szczątkowy, wspólnoodłupniowy z nową piętą umieszczoną na daw-nym wierzchołku (Tabl. 1:6) oraz rdzeń, w którym nową piętę uformowano na tyle okazu, a eksploatacji poddano jego bok (Tabl. 1:7). Półsurowiec wiórowy to prawie wy-łącznie okazy z rdzeni jednopiętowych (Tab. 4).
Grupa narzędzi i odpadów z ich produkcji jest repre-zentowana w krzemienicy przez 36 wytworów: 28 na-rzędzi, siedem rylcowców (pięć odbitych, dwa złamane – Tabl. 1:8–11) oraz rylczak (Tab. 7). Tabela 8 ilustruje skład zbioru narzędzi morfologicznych.
Wyróżnione skrobacze (osiem okazów – Tabl. 1:12– –17) to formy mikrolityczne i małe, retuszowane zwykle wyłącznie stromo (jeden z okazów cechuje dodatkowo retusz półpłaski), z reguły na jednym, rzadziej obu bo-kach. Jedno z narzędzi można by zakwalifikować również w poczet krępych tylczaków (Tabl. 1:12). O jego zalicze-niu do grupy skrobaczy zadecydował fakt, że wykona-no je z odłupka. inny z wyrobów to forma zgrzebłowata (Tabl. 1:16). Większość skrobaczy ma łuskowiska proste lub wypukłe. W wypadku jednego narzędzia jest ono wklęsłe. Odkryty w zbiorze rylec to zwielokrotniony ła-maniec boczny z odłupka negatywowego (Tabl. 1:18). W materiałach z krzemienicy wystąpiły także trzy prze-kłuwacze. Pierwszy z nich to w zasadzie pazur wiórowy (Tabl. 1:19), pozostałe to mikrolityczne narzędzia odłup-kowe z niewielkimi słabo wyodrębnionymi żądłami (Tabl. 1:20.21). We wszystkich wypadkach są one umieszczone na osi symetrii narzędzia. W zbiorze wystąpiły cztery tyl-czaki: dwa typu Stawinoga oraz dwa lancetowate. Tylcza-ki Stawinoga różnią się od siebie. Pierwszy jest stosun-kowo krępą formą, wykonaną z nieokreślonego rodzaju półsurowca (Tabl. 1:22). Drugi okaz jest dużo większy, choć częściowo zniszczony. Do jego wykonania wyko-rzystano najprawdopodobniej wiór łuszczniowy (Tabl. 1:23). Oba odkryte tylczaki lancetowate są smukłe (Tabl. 1:24.25). Wśród zidentyfikowanych półtylczaków wystą-pił mały, smukły okaz ze stromo retuszowanym skośnym półtylcem (Tabl. 1:26) oraz zachowana fragmentarycz-nie, nietypowa forma mikrolityczna, w wypadku której
Zb ió r M or fo log ia W ar stwa i Krzemienic a 1 Krzemienic a 2 Krzemienic a 3 Krzemienic a 4 Krzemienic a 5 M at er iał mię dzy krzemienico w y O bie kt y Sk up ieni a Razem % 2 13 1A 1C 1D 2A O dłu pk i k or ow e 280 46 27 10 9 15 53 1 1 2 2 1 3 450 79,5 O błu pnie 6 – – – – – – – – – – – – 6 1,1 Rdzenie zaczą t-ko w e 28 3 – 1 – – 4 – – – – – – 36 6,4 Za tęp ce 29 7 4 – 1 1 3 – – – – – 1 46 8,1 Po dt ęp ce 20 2 3 1 – – 1 – – – – 1 – 28 4,9 RAZEM 363 58 34 12 10 16 61 1 1 2 2 2 4 566 % 64,1 10,2 6 2,2 1,9 2,8 10,8 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 0,7 100 Ta b. 2. L u d ow ic e, po w. W ąb rze źn o, s ta n. 6, sie dli sk o zac ho dnie . M at er iały k rzemienn e – i g ru pa t ec hn olog iczn a (p rzyg ot owa nie r dzeni a, za pra wa ws tęp na i w czesn a faza r dzenio wa ni a) Ta ble 2. L u d ow ic e6, W ąb rze źn o C oun ty , w es ter n h ab ita tio n. Flin t co lle ct io n – i te chn olog ic al g ro up (co re t rimmin g, e ar ly p ha ses o f co re exp lo ita tio n)
Zb ió r M or fo log ia W ar stwa i Krzemie– nic a 1 Krzemie– nic a 2 Krzemie– nic a 3 Krzemie– nic a 4 Krzemie -nic a 5 M at er iał mię dzy -krzemienico w y O bie kt y Sk up ieni a Razem % 2 11 13 16 1A 1B 1C 1D 2A Rdzenie j edn op ięt ow e 15 – 1 – 1 – 2 – – – – – – – – 19 1,4 O dłu pk i o d r dzeni j edn o-pięt ow yc h 390 70 65 22 18 18 85 1 – 1 1 5 – 2 4 9 691 50 O dłu pk i o d r dzeni d wu pię -to w yc h o dłu pk ow yc h 15 2 1 – – 1 2 – – – – – – – – – 21 1,5 Rdzenie ze zmienio ną or ien tac ją 24 2 2 1 – – 2 – – – – – 1 – – – 32 2,3 O dłu pk i o d r dzeni ze zmienio ną o rien tac ją 296 46 34 7 5 8 32 1 1 2 4 1 2 4 3 446 32,3 Rdzenie łu szcznio w e 21 1 1 – – – 3 – – – – 1 – – – – 27 2 łu szczk i 99 11 13 8 2 1 10 – – – – – – – – 1 145 10,5 Razem 860 132 117 38 26 28 136 1 1 2 3 10 2 4 8 13 1381 % 62,3 9,6 8,5 2,8 1,9 2 9,8 0,1 0,1 0,1 0,2 0,7 0,1 0,3 0,6 0,9 100 Ta b. 3. L u d ow ic e, po w. W ąb rze źn o, s ta n. 6, sie dli sk o zac ho dnie . M at er iały k rzemienn e – ii g ru pa t ec hn olog iczn a (e ks plo at ac ji o dłu pk ow ej) Ta ble 3. L u d ow ic e6, W ąb rze źn o C oun ty , w es ter n h ab ita tio n. Flin t co lle ct io n – ii te chn olog ic al g ro up (f la ke co re exp lo ita tio n)
krawędź zaretuszowana (stromo) jest po-łożona pod bardzo ostrym kątem wzglę-dem osi półsurowca (Tabl. 1:27). Wytwór ten można by zaliczyć do grupy tylczaków maglemoskich, gdyby nie ostre zaznaczenie przejścia pomiędzy powierzchnią zaretuszo-waną a bokiem wióra (odrębność obu kra-wędzi wyznacza tu nawet niewielka wnęka). W grupie zbrojników geometrycznych wy-różniono: dwa okazy z retuszowaną skośnie podstawą (Tabl. 1:28.29), równoramiennik (Tabl. 1:32), trójkąt pieńkowski (bez rysun-ku – okaz zaginął), niski trapez (Tabl. 1:31), zbrojnik janisławicki (Tabl. 1:30) oraz trzy fragmenty nieokreślonych form tylcowych. Wszystkie (za wyjątkiem trapezu) to formy mikrolityczne. Oba zbrojniki z retuszowaną podstawą (pierwotnie formy smukłe) oraz równoramiennik (okaz krępy) są zachowa-ne jedynie fragmentarycznie. Trójkąt pień-kowski nie odbiegał od klasycznych okazów tego typu. Pewnych problemów nastręcza klasyfikacja zbrojnika określonego tutaj jako janisławicki. Okaz wykonano zapewne ze świeżaka, który zaretuszowano z jednej strony półstromym retuszem przykrawęd-nym. Ostrze narzędzia (umieszczone nieco poza osią symetrii, w części wierzchołko-wej) stworzono za pomocą odbicia mikro-rylcowego, a podstawę ułamano (obecnie jest ona lekko wklęsła). Okaz zaliczono do grupy drobnych zbrojników janisławickich JJ według S. K. Kozłowskiego. Problema-tyczny jest tu jednak brak charakterystycz-nego dla nich retuszu na podstawie, smu-kłość wytworu oraz nietypowy półsurowiec, z którego go wykonano. Zwraca uwagę także rozbieżność w sposobie ulokowania ostrza narzędzia (część wierzchołkowa półsurow-ca), w porównaniu do klasycznych zbrojni-ków typu Wieliszew (R. Schild, M. Marczak, h. Królik 1975, s. 30). Nie można więc de-finitywnie wykluczyć, że jest to fragment innej formy morfologicznej, np. zniszczo-nego tylczaka lancetowatego. Ostatnim ze zbrojników zidentyfikowanych w materia-łach z krzemienicy jest trapez. Jest to okaz niski AA wg S. K. Kozłowskiego, smukły wg R. Schilda, z lekko wklęsłymi bokami o proporcjach zbliżających go do zdwojo-nych półtylczaków. Obok opisazdwojo-nych powy-żej wytworów w zbiorze wystąpił jeszcze wiór negatywowy ze stromym retuszem na jednym z boków.
Zb ió r M or fo log ia W ar stwa i Krzemie -nic a 1 Krzemie -nic a 2 Krzemie -nic a 3 Krzemie -nic a 4 Krzemie -nic a 5 M at er iał mię dzy -krzemienico w y O bie kt y Sk up ieni a Razem % 1 2 18 1A 1B 1C 1D 2A Rdzenie j edn op ięt ow e 16 2 – – – – 6 – – – – – – – 1 25 4,7 Rdzenie ze zmienio na or ien tac ją 8 2 – – – – 1 – – – – – – – – 10 2,1 W ió ry k or ow e 42 4 4 2 – – 6 1 1 – – – 3 – – 63 11,7 W ió ry o d r dzeni j edn o-pięt ow yc h 233 43 42 6 7 8 45 – – 1 5 4 4 3 – 401 74,5 Rdzenie d wu pięt ow e 3 – – – – – 1 – – – – – – – – 5 0,7 W ió ry o d r dzeni d wu pię -to w yc h 28 – 1 1 – 1 1 – – – 1 – – – 1 34 6,3 Razem 330 51 47 9 7 9 60 1 1 1 6 4 7 3 2 538 % 61,3 9,5 8,7 1,7 1,3 1,7 11,1 0,2 0,2 0,2 1,1 0,7 1,3 0,6 0,4 100 Ta b. 4. L u d ow ic e, po w. W ąb rze źn o, s ta n. 6, sie dli sk o zac ho dnie . M at er iały k rzemienn e – iii g ru pa t ec hn olog iczn a (e ks plo at ac ji w ió ro w ej) Ta ble 4. L u d ow ic e6, W ąb rze źn o C oun ty , w es ter n h ab ita tio n. Flin t co lle ct io n – iii te chn olog ic al g ro up (b lade co re exp lo ita tio n) O b i e k t y i s k u p i e n i a m a t e r i a ł u z a b y t k o w e g o z w i ą z a n e z k r z e m i e n i c ą 1 ◆ Obiekty 11, 13 i 16
W obiekcie 11 odkryto negatywowy odłupek oraz dwie łuski. Eksploracja obiektu 13 doprowadziła do pozyskania czterech odłupków, łuski, okruchu oraz części piętkowo-sęczkowej wióra. W obiekcie 16 odnaleziono trzy odłupki oraz okruch negatywowy. ◆ Skupienie 1A
Skupienie obejmuje obiekty 12 i 17 oraz materiał z ich okolicy (Ryc. 10). Grupę przygotowania i za-prawy rdzenia reprezentują tutaj jedynie dwa od-łupki korowe (Tab. 2). Wśród wytworów związa-nych z eksploatacją odłupkową wyróżnić można soczewkowaty łuszczeń, obustronny dwubieguno-wy o piętach krawędziodwubieguno-wych (Tabl. 1:33) oraz to-warzyszy półsurowiec pochodzący z eksploatacji rdzeni jednopiętowych i ze zmienioną orientacją (Tab. 3). Z rdzeniowaniem form jednopiętowych związana jest także większość półsurowca zali-czonego do grupy eksploatacji wiórowej (Tab. 4). Najliczniej w skupisku reprezentowana jest jednak grupa okazów nieokreślonych, odpadów rdzenio-wych i łuskania (Tab. 6). Zidentyfikowano rów-nież (Tab. 5, 7, 8): wierzchnik (Tabl. 1:35), rylco-wiec (odbity) oraz trzy narzędzia: dwa skrobacze oraz smukły trójkąt rozwartokątny typu TR według S. K. Kozłowskiego (Tabl. 1:34).
◆ Skupienie 1B
Zasięg skupienia pokrywa się w zasadzie z obiek-tem 9, a w jego skład weszły (Tab. 1–8): wielopię-towy rdzeń odłupkowy (Tabl. 2:2), trzy odłup-ki (jeden z eksploatacji rdzenia wielopiętowego i dwa nieokreślone), cztery wióry (trzy całkowite i jedna część piętkowa, wszystkie odbite z rdzeni jednopiętowych), wierzchnik (Tabl. 2:3), zatępiec wtórny, 11 okruchów oraz łuska. Grupę narzędzi reprezentuje skrobacz odłupkowy (Tabl. 2:1) oraz rylcowiec (odłamany).
◆ Skupienie 1C
Swym zasięgiem obejmuje obiekt 10 (palenisko) oraz jego najbliższe otoczenie. Wśród 33 odkry-tych tutaj wytworów krzemiennych wystąpił wy-łącznie półsurowiec (siedem wiórów i dziewięć od-łupków) oraz odpady – 16 okruchów i jedna łuska (Tab. 1–8). Większość wytworów jest przepalona. ◆ Skupienie 1D
Zb ió r M or fo log ia W ar stwa i Krzemienic a 1 Krzemienic a 2 Krzemienic a 3 Krzemienic a 4 M at er iał mię dzy-krzemienico w y Sk up ieni a Razem % 1A 1B Za tęp ce wt ór ne 26 7 7 3 2 6 – –1 52 59,9 O dn aw ia ki 12 – – – – 1 – – 13 14,9 O dn aw ia k o dłu pni 5 – – – – – – – 5 5,7 Św ie ża ki 2 – – – 1 – – – 3 3,4 W ierzc hni ki 8 1 – – – 3 1 1 14 16,1 Razem 53 8 7 3 3 10 1 2 87 % 60,9 9,2 8,1 3,4 3,4 11,6 1,1 2,3 100 Zb ió r M or fo log ia W ar stwa i Krzemie -nic a 1 Krzemie -nic a 2 Krzemie -nic a 3 Krzemie -nic a 4 Krzemie -nic a 5 M at er iał mię dzy -krzemienico w y O bie kt y Sk up ieni a Razem % 2 7 11 13 16 1A 1B 1C 1D 2A N ie ok reś lo ne r dzenie i ic h f ra gm en ty – 1 – – 1 – – – – – – – – – – – – 2 0,1 N ie ok reś lo ne w ió ry i ic h f ra gm en ty 56 2 4 4 – – 6 1 – – 1 – 1 – – – 1 76 2,7 N ie ok reś lo ne o dłu pk i i ic h f ra gm en ty 198 31 33 8 5 9 34 1 – – 1 – 2 2 3 1 1 329 11,6 łu sk i 932 139 121 29 16 40 132 11 1 2 1 – 7 1 1 5 12 1450 51 O kr uc hy 583 109 74 22 12 18 111 6 – – 1 1 10 11 16 6 5 985 34,6 Razem 1769 282 232 63 34 67 283 19 1 2 4 1 20 14 20 12 19 2842 % 62,3 9,9 8,2 2,2 1,2 2,4 9,9 0,6 0,1 0,1 0,1 0,1 0,7 0,5 0,7 0,4 0,6 100 Ta b. 5. L u d ow ic e, po w. W ąb rze źn o, s ta n. 6, sie dli sk o zac ho dnie . M at er iały k rzemienn e – iV g ru pa t ec hn olog iczn a (n ap ra w) Ta ble 5. L u d ow ic e6, W ąb rze źn o C oun ty , w es ter n h ab ita tio n. Flin t co lle ct io n – i V t ec hn olog ic al g ro up (co re r eju ven at io n) Ta b. 6. L u d ow ic e, po w. W ąb rze źn o, s ta n. 6, sie dli sk o zac ho dnie . M at er iały k rzemienn e – V g ru pa t ec hn olog iczn a (o kazó w nie ok reś lo ny ch, o dp adó w r dzenio w yc h i łu ska ni a) Ta ble 6. L u d ow ic e6, W ąb rze źn o C oun ty , w es ter n h ab ita tio n. Flin t co lle ct io n – V t ec hn olog ic al g ro up (uniden tif ie d p ie ces, wa stes)
Zb ió r M or fo log ia W ar stwa i Krzemienic a 1 Krzemienic a 2 Krzemienic a 3 Krzemienic a 4 Krzemienic a 5 M at er iał mię dzy-krzemienico w y O bie kt y Sk up ieni a Razem % 18 1A 1B 1D 2A N arzę dzi a 195 28 34 3 9 11 36 – 3 1 1 5 326 84,7 Ry lco w ce 24 7 5 – – – 3 1 1 1 – – 42 10,9 Ry lcza ki 12 1 2 – 1 – 1 – – – – – 17 4,4 Razem 231 36 41 3 10 11 40 1 4 2 1 5 385 % 60 9,3 10,6 0,8 2,6 2,9 10,4 0,3 1,0 0,5 0,3 1,3 100 Zb ió r M or fo log ia W ar stwa i Krzemie -nic a 1 Krzemie -nic a 2 Krzemie -nic a 3 Krzemie -nic a 4 Krzemie -nic a 5 M at er iał mię dzy krze -mienico w y Sk up ieni a Razem % 1A 1B 1D 2A Dra pacze 16 2 – – – 3 – – – 1 22 6,8 Sk ro bacze 9 8 6 – 3 2 1 2 1 – – 32 9,9 Ry lce 25 1 5 – 1 2 2 – – – 1 37 11,3 Prze kłu wacze 3 3 – – – 1 – – – – – 7 2,1 W ier tni ki – – 1 – – – – – – – – 1 0,3 Ty lcza ki St aw in oga (D A) 9 2 1 – 3 – 2 – – – – 17 5,2 Ty lcza ki l an cet owa te (D B) 4 2 – – – – 1 – – – – 7 2,1 Ty lcza ki m ag lem os kie (D C) 1 – 1 – 1 – 1 – – – – 4 1,3 Sm ukłe p ółksię ży ce (D D) 1 – 2 – – – 1 – – – – 4 1,3 Ty lcza ki l an cet owa te z p odcięt ą po ds ta wą (D F) 2 – 1 – – – – – – – – 3 0,9 Ta b. 7. L u d ow ic e, po w. W ąb rze źn o, s ta n. 6, sie dli sk o zac ho dnie . M at er iały k rzemienn e – V i g ru pa t ec hn olog iczn a (n arzę dzi a i c ha ra kt er ys ty czn e o dp ad y z ic h p ro du kc ji) Ta ble 7. L u d ow ic e6, W ąb rze źn o C oun ty , w es ter n h ab ita tio n. Flin t co lle ct io n – V i t ec hn olog ic al g ro up (t oo ls a nd wa ste f ro m t heir p ro duc tio n) Ta b. 8. L u d ow ic e, po w. W ąb rze źn o, s ta n. 6, sie dli sk o zac ho dnie . N arzę dzi a m or fo log iczn e (1/3) Ta ble 8. L u d ow ic e 6, W ąb rze źn o C oun ty , w es ter n h ab ita tio n. M or ph olog ic al t oo ls (1/3)
Zb ió r M or fo log ia W ar stwa i Krzemie -nic a 1 Krzemie -nic a 2 Krzemie -nic a 3 Krzemie -nic a 4 Krzemie -nic a 5 M at er iał mię dzy krze -mienico w y Sk up ieni a Razem % 1A 1B 1D 2A inn e t ylcza ki 3 – – – – – – – – – – 3 0,9 Półt ylcza ki Ko m or ni ca (K) 1 – 2 – – – 2 – – – – 5 1,5 Sm ukłe zd w oj on e p ółt ylcza ki (P F) 1 1 0,3 inn e p ółt ylcza ki 17 2 2 – – – 1 – – – 2 24 7,4 Ró w no ra mienni ki (TN, T M) 7 1 1 – – – – – – – – 9 2,8 Tr ójką ty r ozwa rt oką tn e (TR) 2 – 1 – – – 3 1 – – – 7 2,1 Tr ójką ty p ień ko ws kie (T h ) – 1 – – 1 – – – – – – 2 0,6 Tr ójką ty wą sk ie pr os to ką tn e (T C) – – – – – 1 – – – – – 1 0,3 Tr ójką ty k ręp e nier ów no bo czn e (T O) 1 – – – – – – – – – – 1 0,3 Tra pe zy 4 1 – – – – – – – – – 5 1,5 Zb ro jni ki t yp u No wy Mły n (PC) 1 – – – – – – – – – – 1 0,3 Zb ro jni ki z r et uszo wa ną p od sta wą (P B) 5 2 – – – – – – – – – 7 2,1 Je dn ozadzio rce 2 – – – – – – – – – – 2 0,6 Dr ob ne zb ro jni ki ja ni sła w ic kie (JJ) 1 1 – – – – – – – – – 2 0,6 Fra gm en ty zb ro jni kó w 18 3 4 – – 2 3 – – – – 30 9,2 Li ści ak i 1 – – – – – – – – – – 1 0,3 N at ura ln e k rzemienie r et uszo -wa ne 3 – – – – – – – – – – 3 0,9 Fo rm y r dzenio w e r et uszo wa ne 3 – – – – – – – – – – 3 0,9 W ió ry r et uszo wa ne 13 1 – 1 – – 9 – – 1 – 25 7,7 Ta b. 8. L u d ow ic e, po w. W ąb rze źn o, s ta n. 6, sie dli sk o zac ho dnie . N arzę dzi a m or fo log iczn e (2/3) Ta ble 8. L u d ow ic e 6, W ąb rze źn o C oun ty , w es ter n h ab ita tio n. M or ph olog ic al t oo ls (2/3)
rdzeni jednopiętowych), 10 odłupków (cztery od rdzeni jednopiętowych, cztery od wielopiętowych, okaz koro-wy i nieokreślony), sześć okruchów, pięć łusek, podtępiec wiórowy (Tabl. 2:7) oraz wiór retuszowany (Tabl. 2:4). K r z e m i e n i c a 2
Zbiór z krzemienicy 2 liczy 478 wytworów (Tab. 1). Nie wystąpiły tutaj formy zaczątkowe rdzeni, a etap zaprawy wstępnej reprezentują odłupki korowe oraz okazy tech-niczne (Tab. 2, Tabl. 2:6.10.11.14). Do najbardziej licznej grupy eksploatacji odłupkowej zaliczono cztery formy rdzeniowe (Tab. 3). Jedna z nich to łuszczeń jednostron-ny dwubiegunowy (Tabl. 2:12), pozostałe to szczątkowe rdzenie odłupkowe, z których jeden to okaz jednopięto-wy, a dwa to wytwory z wielokrotnie zmienianą orienta-cją (Tabl. 2:13.23). W krzemienicy nie wystąpiły rdzenie, stanowiące wyraz eksploatacji wiórowej. Grupa ta re-prezentowana jest tylko przez półsurowiec, pochodzący głównie od form jednopiętowych (Tab. 4). O rdzeniowa-niu wiórowym świadczy również obecność kilku zatęp-ców wtórnych (Tabl. 2:5), generalnie nie odbiegających morfologicznie od odkrytego półsurowca omawiane-go typu (Tab. 5). W zbiorze wystąpiły 34 narzędzia oraz siedem odpadków z ich produkcji (w tym pięć rylcow-ców – dwa odbite, trzy odłamane – Tab. 7, Tabl. 2:8.9). Strukturę grupy narzędziowej dokumentuje tabela 8.
Oba odkryte drapacze to formy krótkie, odłupkowe. Pierwszy wykonano z zatępca bądź odłupka ze zmia-ny orientacji rdzenia (Tabl. 2:16). Ze względu na lek-ko wachlarzowaty kształt narzędzie to można zaliczyć do krótkich okazów tarnowiańskich z zakolonym, wy-sokim drapiskiem. Drugi z drapaczy (zachowany frag-mentarycznie) cechuje skośne, zakolone i lekko zębate, niskie drapisko oraz łuskanie na lewym (zachowanym) boku (Tabl. 2:17). Być może pierwotnie miał on formę podkrążkową. Podobnie jak w materiałach z krzemieni-cy 1 wśród odkrytych tutaj skrobaczy wystąpiły zróżni-cowane formy. Są one retuszowane stromo lub półpła-sko, na jednym lub na dwóch bokach i mają łuskowiska proste, wypukłe oraz wklęsłe (Tabl. 2:15).
W opisywanym zbiorze wystąpiło pięć rylców: jeden wiórowy oraz cztery odłupkowe. Okaz wiórowy to ry-lec węgłowy (Tabl. 2:18), a wśród wytworów odłupko-wych zidentyfikowano: dwa zwielokrotnione rylce wę-głowe (w tym jeden kombinowany z łamańcem – Tabl. 2:19.20), podobnego typu okaz klinowy (Tabl. 2:21) oraz rylec jedynak (Tabl. 2:22). Wiertnik pochodzący z krze-mienicy nie odbiega formą od przekłuwaczy odkrytych w zbiorze opisanym powyżej. Jest to smukłe, bardzo małe narzędzie wiórowe ze słabo wyodrębnionym, niewiel-kim żądłem, umieszczonym na osi symetrii (Tabl. 2:24). Różnica morfologiczna względem wytworów z krzemie-nicy 1 wynika głównie z faktu, iż jest ono retuszowane częściowo zwrotnie. W zbiorze wystąpiły trzy tylczaki:
Zb ió r M or fo log ia W ar stwa i Krzemie -nic a 1 Krzemie -nic a 2 Krzemie -nic a 3 Krzemie -nic a 4 Krzemie -nic a 5 M at er iał mię dzy krze -mienico w y Sk up ieni a Razem % 1A 1B 1D 2A O dłu pk i r et uszo wa ne 38 – 4 2 – 3 6 – – – 1 54 16,6 N ie ok reś lo ne f or m y ret uszo wa ne 4 – – – – – – – – – – 4 1,3 Cios ak i – – – – – – 1 – – – – 1 0,3 Tłu ki 1 – – – – – – – – – – 1 0,3 Razem 195 28 34 3 9 11 36 3 1 1 5 326 100 % 59,8 8,7 10,4 0,9 2,8 3,4 11 0,9 0,3 0,3 1,5 100 Ta b. 8. L u d ow ic e, po w. W ąb rze źn o, s ta n. 6, sie dli sk o zac ho dnie . N arzę dzi a m or fo log iczn e (3/3) Ta ble 8. L u d ow ic e 6, W ąb rze źn o C oun ty , w es ter n h ab ita tio n. M or ph olog ic al t oo ls (3/3)
Stawinoga (Tabl. 2:30), maglemoski (Tabl. 3:4) oraz
lan-cetowaty z zaretuszowaną skośnie podstawą (Tabl. 3:6). Podobnie jak większość zbrojników odkrytych na stano-wisku wykonano je z bardzo wąskich wiórków, odbitych z rdzeni jednopiętowych. Są to formy smukłe, przy czym dwa pierwsze to wytwory mikrolityczne, a trzeci to okaz bardzo mały. Obok nich z grupą tylczaków związane są dwa smukłe półksiężyce: bardzo mały (Tabl. 3:3) i mi-krolityczny (Tabl. 3:5).
W opisywanych materiałach wystąpiło pięć półtylcza-ków. Dwa z nich zaliczono do typu Komornica. Narzę-dzia te różnią się od siebie. Pierwszy to forma klasyczna: wykonana z wióroodłupka lub odłupka, krępe narzędzie ze skośnym półtylcem umieszczonym w części przypięt-kowej półsurowca (Tabl. 2:25). Drugi jest dużo bardziej smukły i mniejszy. Do jego produkcji użyto bardzo wą-skiego wiórka, a krawędź zaretuszowaną ulokowano w części wierzchołkowej (Tabl. 2:28). Trzeci ze zbrojni-ków omawianego typu to niewiele odbiegający od trój-kątów rozwartokątnych smukły asymetryczny zdwojony półtylczak typu PF wg S. K. Kozłowskiego. Okaz jest for-mą z pewnej perspektywy nietypową, gdyż oba jego za-retuszowane boki są lekko wypukłe, co nadaje mu formę zbliżoną do półksiężyca (Tabl. 3:1). Pozostałe dwa pół-tylczaki wykonano z szerokich wiórów i są to okazy krę-pe. Pierwszy z nich ma lekko skośny półtylec, stworzo-ny przy pomocy retuszu półstromego (Tabl. 2:26), drugi ma półtylec prosty, stromy oraz załuskany częściowo (na stronę pozytywową) jeden z boków (Tabl. 2:27). Narzę-dzie to jest złamane.
Do grupy zbrojników geometrycznych (obok wspo-mnianych już półksiężyców) zakwalifikowano dwa okazy. Pierwszy z nich to mikrolityczny, krępy równoramien-nik z zaretuszowanymi stromo, wklęsłymi bokami (Tabl. 2:29). Obok niego wyróżniono nierównoboczny smu-kły trójkąt rozwartokątny, który cechuje się bardzo dłu-gim bokiem krótkim (Tabl. 3:2), zbliżającym go formą do smukłych równoramienników (typ TM wg S. K. Ko-złowskiego). W zbiorze wystąpiły także fragmenty czte-rech nieokreślonych form tylcowych oraz cztery odłupki łuskane na niewielkich fragmentach obwodu.
O b i e k t y i s k u p i e n i a m a t e r i a ł u z a b y t k o w e g o z w i ą z a n e z k r z e m i e n i c ą 2 ◆ Obiekty 1, 2, 7
Obiekty te zawierały nieliczny materiał zabytkowy. W ja-mie nr 1 odkryto jedynie wiór całkowity z rdzenia jedno-piętowego, a w obiekcie 7 – łuskę. Najwięcej wytworów pochodzi z obiektu 2, w którym wystąpiły: dwa wióry (korowy i nieokreślony), trzy odłupki (korowy, odbity z rdzenia jednopiętowego i nieokreślony), sześć okru-chów oraz 11 łusek.
◆ Skupienie 2A
Wystąpiły tutaj 43 wytwory (Tab. 1–8). Wśród nich wy-różnić można jednopiętowy rdzeń wiórowy z zaprawioną piętą (Tabl. 3:10), obok którego odkryto: dwa wióry (odbi-ty z rdzenia dwupiętowego i nieokreślony), 17 odłupków (trzy korowe, dziewięć od rdzeni jednopiętowych, trzy od wielopiętowych, łuszczkę oraz okaz nieokreślony), pięć okruchów i 12 łusek. W zbiorze zidentyfikowano także zatępiec odłupkowy (Tabl. 3:9) oraz pięć narzędzi. W tej grupie wyróżniono: krótki drapacz o zakolonym drapi-sku, z szerokiego podtępca wiórowego (Tabl. 3:11), dwa półtylczaki (okaz bardzo smukły, wykonany ze średnie-go, szerokiego wióra ze stromo retuszowanym skośnym półtylcem – Tabl. 3:7 oraz wytwór mikrolityczny z deli-katnie łuskanym półtylcem zorientowanym prawie pro-stopadle – Tabl. 3:13). W zbiorze wystąpił także wióro-wy rylec jedynak (Tabl. 3:8) oraz odłupek retuszowany. K r z e m i e n i c a 3
Z krzemienicy zebrano łącznie 128 wyrobów (Tab. 1). Jest to materiał mało charakterystyczny. Etap przygoto-wania rdzenia, zaprawy wstępnej i wczesnej fazy rdze-niowania reprezentuje 10 okazów, z których większość to odłupki korowe (Tab. 2). W grupie eksploatacji odłup-kowej wydzielono rdzeń ze zmienioną orientacją, które-mu towarzyszy półsurowiec, również z form jednopię-towych i łuszczni (Tab. 3). Nie zidentyfikowano rdzeni wiórowych, natomiast wystąpił zróżnicowany materiał będący rezultatem ich obróbki (Tab. 4). Prawie połowę okazów odnalezionych w krzemienicy zaliczono do gru-py V, w której dominują okruchy i łuski (Tab. 6). Z kolei mało licznie reprezentowane są narzędzia (Tab. 7). Zi-dentyfikowano jedynie trzy sztuki (Tab. 8). Z mezolitem związane są zapewne odkryty wiór i odłupek retuszowa-ny. Trzeci z okazów (zachowany fragmentarycznie odłu-pek z powierzchniowym retuszem na jednym z boków) to najprawdopodobniej domieszka późniejsza ewentu-alnie z neolitu bądź wczesnej epoki brązu.
K r z e m i e n i c a 4
Najmniej liczna krzemienica, zebrano z niej jedynie 90 wytworów (Tab. 1). Podobnie jak w wypadku zbioru opi-sanego powyżej wstępne etapy obróbki rdzenia reprezen-towane są tu w niewielkim zakresie (Tab. 2, Tabl. 3:19). Większa liczebnie jest grupa ii, gdzie wyróżnia się jedno-piętowy rdzeń odłupkowy (Tabl. 3:17), któremu towarzy-szy półsurowiec (Tab. 3). W zbiorze zaznaczona jest także eksploatacja rdzeni ze zmienioną orientacją oraz łuszczni. Grupa rdzeniowania wiórowego czytelna jest wyłącznie pod postacią półsurowca od okazów jednopiętowych (Tab. 4). Wystąpiły trzy wytwory pochodzące z napraw rdzeni (Tab. 5). Podobnie jak w wypadku innych krze-mienic, w zbiorze dominują jednak odpady produkcyj-ne (Tab. 6). Stosunkowo licznie wystąpiły tu także
narzę-dzia, wśród których wyróżniono (Tab. 7): trzy skrobacze (dwa z retuszem półstromym na jednym wypukłym boku i okaz jednoboczny o boku łuskanym kątowym – Tabl. 3:18.20), odłupkowy rylec klinowy, boczny (Tabl. 3:21), trzy tylczaki Stawinoga (wszystkie to formy smukłe, mi-krolityczne lub małe – Tabl. 3:12.14.15), tylczak magle-moski oraz smukły trójkąt pieńkowski (Tabl. 3:16). K r z e m i e n i c a 5
Z krzemienicy wydobyto 131 wyrobów, nie wystąpiły rdzenie (Tab. 1). Wstępne etapy obróbki surowca krze-miennego reprezentują odłupki korowe oraz zatępiec (Tab. 2). Wśród półsurowca dominują okazy jednopięto-we (Tab. 3, 4), zaś o rdzeniowaniu w tym miejscu świad-czy duża liczba łusek i okruchów krzemiennych (Tab. 6). Grupa narzędzi zawiera 11 wytworów (Tab. 7). Zidenty-fikowano (Tab. 8): dwa zwielokrotnione rylce odłupkowe (łamaniec – Tabl. 3:25, i węglowy – Tabl. 3:26), wiórowy przekłuwacz o stromo retuszowanym niewyodrębnionym żądle (Tabl. 3:23), dwa skrobacze odłupkowe (Tabl. 3:24) i trzy odłupki retuszowane. W grupie zbrojników geo-metrycznych wystąpił smukły, wąski trójkąt prostokąt-ny o małym boku krótkim (typ TC wg S. K. Kozłow-skiego; Tabl. 3:22) oraz dwa fragmenty nieokreślonych form tylcowych.
M a t e r i a ł m i ę d z y k r z e m i e n i c o w y
Strukturę morfologiczną zbioru wytworów spod warstwy ornej, nie zaliczonych do żadnej z wydzielonych krze-mienic dokumentują tabele 1–8. Zasadniczo okazy te nie odbiegają od opisanych powyżej. Wśród rdzeni wyróż-niono cztery formy zaczątkowe, osiem wiórowych (sześć jednopiętowych – Tabl. 4:1.2, jeden dwupiętowy i jeden ze zmienioną orientacją – nowa odłupnia na dawnym tyle rdzenia), cztery rdzenie odłupkowe (dwa jednopię-towe i dwa wielopięjednopię-towe) oraz trzy łuszcznie (dwa obu-stronne dwubiegunowe i jeden obustronny wielobiegu-nowy). Proces przygotowania rdzeni zadokumentowany jest dzięki obecności zatępców i podtępców (Tabl. 3:30– –32), a jego naprawy – zatępce wtórne (Tabl. 4:5), odna-wiaki (Tabl. 4:6) i wierzchniki (Tabl. 4:7).
Większość odkrytego półsurowca to okazy odbite z rdzeni jednopiętowych (Tab. 3, 4). Licznie reprezento-wane są narzędzia i odpady z ich produkcji (Tab. 7). Obok trzech rylcowców (wszystkie odbite – Tabl. 3:27–29) i ryl-czaka zakwalifikowano tutaj (Tab. 8): trzy drapacze (dwa podkrążkowate – Tabl. 4:4.8, jeden krótki, odłupkowy ze stosunkowo mocno zakolonym drapiskiem – Tabl. 4:10), skrobacz jednoboczny o wypukłym łuskowisku (Tabl. 4:9), dwa odłupkowe rylce (węgłowy – Tabl. 4:3 i klino-wy – Tabl. 3:33), dwa mikrolityczne smukłe tylczaki
Sta-winoga (Tabl. 4:19.20), podobnego typu tylczak
lanceto-waty (Tabl. 4:18), bardzo mały tylczak maglemoski (Tabl. 4:17 – częściowe zniszczenie tylca nie pozwala wykluczyć
przynależności narzędzia do grupy półtylczaków), smu-kły, mikrolityczny półksiężyc (Tabl. 4:21), dwa półtylcza-ki Komornica (pierwszy to bardzo smukły okaz wiórowy z długim i bardzo skośnym półtylcem – Tabl. 4:16, dru-gi jest zbliżony morfolodru-gicznie, lecz wykonano go z łu-ski i mierzy zaledwie 9 mm – Tabl. 4:15), półtylczak wió-rowy ze stromym, skośnym półtylcem (Tabl. 4:13), trzy trójkąty rozwartokątne, analogiczne do okazu odkryte-go w skupisku 1A (jeden zachowany w niewielkim frag-mencie, wszystkie to formy smukłe i mikrolityczne – Tabl. 4:22.23) oraz trzy fragmenty nieokreślonych form tylco-wych. W zbiorze zidentyfikowano także dziewięć łuska-nych wiórów (Tabl. 4:11, 5:1), siedem tego typu odłup-ków (Tabl. 4:12) oraz ciosak (Tabl. 4:14).
M a t e r i a ł z w a r s t w y o r n e j
Zbiór z warstwy ornej (warstwa i) stanowi ponad 50% wszystkich wytworów z analizowanego siedliska (Tab. 1), co powoduje, że jest on bardzo istotny dla czynionych tutaj ustaleń. Jego wagę podkreśla dodatkowo fakt, że pochodzi stąd zdecydowana większość form „czułych” chronologicznie i technologicznie, a więc m.in. rdzeni i narzędzi (Tab. 2–8).
W warstwie ornej odkryto 121 rdzeni. Większość z nich to wyroby mikrolityczne i bardzo małe. Wczesne etapy rdzeniowania reprezentują liczne formy zaczątko-we z negatywami pojedynczych odbić. Wyróżniono 16 tego typu wytworów z piętą uformowaną oraz 12 z piętą naturalną. Zbiór ten uzupełnia sześć obłupni (Tabl. 5:2– –4). Dość mocno zróżnicowana jest grupa rdzeni wió-rowych (27 wytworów). Zaliczono tutaj siedem okazów jednopiętowych szerokoodłupniowych o pięcie zapra-wionej lub uformowanej (Tabl. 5:5–10), trzy podobnego typu wyroby wąskoodłupniowe (Tabl. 5:12.15, 6.1), trzy rdzenie jednopiętowe eksploatowane zapewne przy za-stosowaniu techniki naciskowej (Tabl. 5:11, 6:2.4), trzy rdzenie dwupiętowe o piętach zaprawionych lub uformo-wanych (okazy te nie powstały jak się wydaje w wyniku zmiany orientacji, lecz są wyrazem klasycznej, naprze-miennej eksploatacji wspólnej odłupni z naprzeciwlegle położonych pięt – Tabl. 6:3.5) oraz osiem szerokoodłup-niowych rdzeni ze zmienioną orientacją (Tabl. 6:6–10, 7:1). W grupie tej wystąpiły dwa okazy z nową odłupnią uformowaną na dawnym tyle rdzenia, pięć wytworów stycznoodłupniowych, gdzie z nowej pięty eksploatowano dotychczasowy bok rdzenia i jeden okaz wspólnoodłup-niowy, w wypadku którego eksploatowano tę samą od-łupnię z nowej pięty umieszczonej na wierzchołku. Zbiór form wiórowych zamykają trzy okazy szczątkowe o pię-tach zaprawionych (Tabl. 6:11).
Wśród rdzeni odłupkowych (39 sztuk) wystąpiło: 11 jednopiętowych form szerokoodłupniowych, z których dzie więć ma pięty zaprawione, a dwie pięty naturalne (Tabl. 7:2–4), 13 podobnego typu okazów ze zmienioną
