Paweł Król
Słonie z Chmielnika
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 25, 349-350
Obiekty tygodnia. Przyroda 349
rekinów nie są rzadkością, jednak w przeważającej liczbie ich skamieniałości to głównie zęby, dlaczego?
Dwutlenek węgla, który gromadzi się w głębinach morskich w wyniku od dychania zwierząt i rozkładu ich szczątków nie jest zużywany przez rośliny w procesie fotosyntezy z prostej przyczyny, że ich tam nie ma. Wysokie ciśnienie powoduje, że rozpuszcza się on w wodzie. Z kolei wysokie stężenie rozpuszczonego dwutlenku węgla wraz z wysokim ciśnieniem powodują, że w głębinach węglan wapnia (budulec kości) ulega bardzo szybko rozpuszczeniu. W głębszych osadach oceanicznych nie znajdziemy żadnych szkieletów zwierząt, ani muszli bezkręgow ców (np. małży i ślimaków) a jedynie najtrwalsze twory szkieletu, jakimi są zęby.
Niektóre zęby rekinów mają kształt sztyletowany, przez co w starożytności uważano je za języki spadające z nieba w czasie nowiu księżyca.
SŁONIE Z CHMIELNIKA
II. 2, 3. Ząb przedtrzonow ego D e in o th e riu m giganteum Ząb p rzedtrzo no w y słonia kopalnego
M iocen 6x6 cm M N K i/P /1 9 7 5
Chm ielnik jest osobliwym miejscem, gdzie w przyszłości może dojść do wielu ciekawych odkryć paleontologicznych. W zbiorach M uzeum Narodowego w Kiel cach znajdują się szczątki bardzo rzadkich m ioceńskich1 kręgowców kopalnych
1 M iocen n ale ża ł jeszcze k ilk a la t tem u do okresu trzeciorzędow ego. T rze cio rzę d - w edług podziału dokonanego p rzez M ię d zyn aro d o w ą U n ię N a u k G eologicznych w 2004 r. (z p óźn iejszym i popraw kam i) n ie istnieje, era kenozoiczn a d z ie li się na paleogen, neogen i czw artorzęd (poszerzony o najm łodszy w ie k pliocenu). M iocen należy do neogenu
350 Paweł Krół
z okolic Chm ielnika, liczące 15 m in lat. W większości są to najstarsze znalezi ska w zbiorach przyrodniczych, pochodzące z 1878 roku. N ależą do nich kość piszczelowa nosorożca kopalnego oraz ząb słonia D einotherium giganteum . Ten ostatn i to unikatow y okaz w Polsce, znajdujący się jedynie w naszym muzeum. Szczątki deinoteriów (naw et całe szkielety) znajdywane są w wielu krajach E u ropy. W naszym kraju nigdy tego gatu n k u n a odnotowano do chwili odkrycia go w kieleckim m uzeum , odkrycia? Przez 117 lat od chwili znalezienia, ząb ten był zaklasyfikowany jako ząb nosorożca, o czym świadczy naklejona na nim k artk a z opisem: Ząb górny nosorożca kopalnego Rhinoceros Merckii znaleziony 1878 r.
w łom ie kam ienia pod sam ym C hm ielnikiem , ul. Kielecka. Po konsultacji nauko
wej w Instytucie System atyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie w 1995 r. okazało się z ja k cennym okazem m am y do czynienia.
W 1921 roku Józef M ilicer ofiarował ten okaz do M uzeum Polskiego Towa rzystw a Krajoznawczego, k tó re dało początek M uzeum Narodowem u w Kielcach. Lokalizacja znalezienia szczątków je st dobrze określona, to kamieniołom wapieni jurajskich w C hm ielniku znajdujący się przy wjeździe do m iasteczka, prawdopo
dobnie ząb został znaleziony w szczelinie krasowej.
D einoteria w yróżniały się wieloma bardzo charakterystycznym i cechami. W odróżnieniu od w szystkich pozostałych trąbowców zatraciły górne siekacze tzw. ciosy. Rozwinęły n ato m iast umiejscowione w żuchwie, krótkie i masywne oraz zagięte w dół haki. Używały ich prawdopodobnie do korow ania drzew lub do rycia w ziemi w poszukiw aniu pożywienia (bulw, korzeni)2.
Radość z odkrycia w zbiorach przyrodniczych zęba przedtrzonowego Dei
notherium giganteum była wielka, ale to nie koniec, czekała n a nas kolejna rew e
lacja. Po inform acjach prasowych dotyczących odkrycia deinoterium w zbiorach m uzealnych, zgłosił się oferent, który sprzedał do m uzeum ząb przedtrzonow y m astodonta, również słonia kopalnego z tego samego okresu, znaleziony w latach 30. XX wieku, także w okolicach Chmielnika(l). Zakupiony ząb znaleziono pod czas przebudowy drogi, wypadł z całej odkopanej żuchwy(l). Jak ie były dalsze losy tego znaleziska nie wiemy, pozostał nam jedynie ząb trzonow y w dobrym stanie zachowania.
Ssaki pochodzące z m iocenu są bardzo cennymi znaleziskam i z racji swoje go wieku (ok. 15 m in lat) w stosunku do o wiele młodszych z epoki lodowcowej (ok. 10 tys. lat), takich ja k m am ut czy niedźwiedź jaskiniowy. Zapewne okolice C hm ielnika nie zasługują n a m iano cm entarzyska zw ierząt kopalnych, ale m ożna przypuszczać, że miejsce to kryje w sobie nieźle zachowane szczątki ssaków trz e ciorzędowych i tylko kw estią czasu je st ich odkrycie.
„Słonie z C hm ielnika” możemy podziwiać n a stałej ekspozycji przyrodniczej w m uzeum przy ul. Orlej 3.
2 U słoni siekacze osiągają olbrzymie rozmiary tworząc tzw. ciosy niesłusznie zwa ne kłami.
