Dynamika rozwoju ludności guberni lubelskiej w latach 1880-1905

Tadeusz Mazur

Dynamika rozwoju ludności guberni

lubelskiej w latach 1880-1905

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 8, 89-104

1974

A N N A LES U N IV E R SIT A T IS M A RIA E C U R IE-SK ŁO D O W SK A • L U B L IN

POLSKA • ПОЛЬША • POLAND

Vol. VIII, 6 Sectio H 1974

I n s t y t u t E k o n o m ii P o lity c z n e j i P la n o w a n ia . W y d z ia ł E k o n o m ic z n y U M C S

T a d e u s z M A Z U R

Dynamika rozwoju ludności guberni lubelskiej w latach 1880— 1905

Динамика развития населения люблинской губернии в 1880—1905 гг. The Development Dynamics of the Lublin Province Population

in the Years 1880—1904

K s z t a ł t o w a n i e s i ę l i c z b y l u d n o ś c i g u b e r n i l u b e l s k i e j w l a t a c h 1880— 1905

P rz e o b ra ż en ia gospodarcze, ja k ie dokonały się w d ru g ie j połow ie X IX w ie­ k u w K ró le stw ie P o lsk im , a zw łaszcza p rzeo b rażen ia w ro ln ictw ie, w p ły n ę ły b ard z o k o rz y stn ie n a rozw ój d em ograficzny te j części ziem polskich. W o k resie ty m tem p o w z ro stu ludności K ró le stw a było znacznie w yższe an iżeli n a zie­ m ia c h p o lsk ich pozostałych zaborów .1 W sam ym K ró le stw ie jedno z czołow ych m iejsc pod w zględem te m p a ro zw o ju dem ograficznego zajm o w ała g u b e rn ia lubelska.

G u b e rn ia ta, leżąca w południo w o -w sch o d n iej części K ró le stw a , po re o rg a ­ n izac ji a d m in istra c y jn e j w 1866 r. o bejm ow ała obszar w ielkości 16 838 k m 2. Od zachodu g ran iczy ła z g u b e rn ią radom ską, od północy z siedlecką. G ra n ic a po łu d n io w a g u b e rn i sta n o w iła g ra n icę p a ń stw o w ą z zab o rem a u stria c k im . Z iem ie leżące na w schód od g ra n ic g u b e rn i w łączone zostały bezp o śred n io w sk ła d Im p e riu m R osyjskiego. G u b e rn ia lu b elsk a o b ejm o w ała sw oim zasięgiem przeszło 13%, a w ięc około 1/8 całej po w ierzch n i K ró le stw a P olskiego (w ięk­ szy obszar po siad ała je d y n ie g u b e rn ia w arszaw ska).

W okresie o b ję ty m b a d a n ie m (188Ó— 1905) nie było tu żad n y ch zm ian te ­ ry to ria ln y c h zarów no jeśli chodzi o sam ą g u b ern ię, jak i poszczególne jej po­ w ia ty (było ich w te d y dziesięć).2

K sz tałto w an ie się liczby lu d n o ści g u b e rn i lu b e lsk ie j i tem p o je j w z ro stu w la ta c h 1880— 1905 p rz e d sta w ia ta b e la 1.

Z d a n y ch te j ta b e li w y n ik a, że liczba ludności w zrosła tu w b a d a n y m o k re ­ sie z 842,5 tys. do 1 461,4 tys., a w ięc o 73,5%. B ył to w zro st b ard zo znaczny w obec tego, że liczba ludności całego K ró le stw a pow iększyła się w ty m czasie ty lk o o około 50%.3 W skazać też n a le ż y n a dużą ró w n o m iern o ść w zro stu liczby

1 J. B u z e k : P o g l ą d n a w z r o s t l u d n o ś c i z i e m p o l s k i c h w w i e k u X I X , K r a k ó w 1915, s . 10. H . W i e r c i e ń s k i : O p łs s t a t y c z n y g u b e r n i l u b e l s k i e j , W a r sz a w a 1901, s. 32; S . S z u l c : W a r t o ś ć m a t e r i a ł ó w s t a t y s t y c z n y c h d o t y c z ą c y c h s t a n u l u d n o ś c i b . K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , W a r­ s z a w a 1921, s. 68—71. 3 B . B o r n s t e i n : A n a l i z a k r y t y c z n a m a t e r i a ł ó w s t a t y s t y c z n y c h d o t y c z ą c y c h r u c h u n a ­ t u r a l n e g o l u d n o ś c i b. K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , W a r sz a w a 1920, s . 25.

Tab. 1. Ludność guberni lubelskiej w latach 1880— li905 The Lublin province population in the years 1880—1905

Lata Liczba ludności w tys. Wskaźnik wzrostu 1880 = 1/00 Przyrost roczny w % Lata Liczba ludności w tys. W skaźnik wzrostu 1880 = 100 Przyrost roczny w % 1880 842,5 100,0

_

Ź r ó d ł o : Obzor lublinskoj gubierni. Priłożenije k wsiepoddanniejszemu otczotu (za lata 1880— 1905) — W ojewódzkie Archiwum Państw ow e w Lublinie, Kancelaria Gubernatora Lubelskiego — S otczotam i naczalnikow ujezdow k wsiepoddaniejszem u otczotu naczalnika gubierni (za lata 1880— 1901), Otczot lublinskogo gubiernatora (za lata 1881—1901). Opracowanie własne.

lu d n o ści g u b e rn i lu b e lsk ie j. N ie b y ło w b a d a n y m o k resie ani jednego ro k u , w k tó ry m o d n o to w an o b y sp a d e k te j liczby. N ajw y ższy p rz y ro st (o 4,7%) n a ­ s tą p ił w r. 1889, a n a jn iż sz y (tylko o 1,0%) w 1880. Poza ty m i dw om a s k r a j­ n y m i p rz y p a d k a m i p rz y ro st ro czn y m ieścił się w g ra n ic a c h 1,2— 3,0%.4 Ś red n io ­ roczn e tem po w z ro stu , obliczone p rz y zasto so w an iu w zo ru n a śre d n ią geom e­ try c z n ą , w yniosło 2,2%.

G raficzn y o b ra z ro zw o ju lu d n o ści g u b e rn i lu b e lsk ie j w la ta c h 1880— 1905 p rz e d sta w ia w y k re s 1.

K s z ta łt lin ii e m p iry c z n e j w y k re s u d a je p o d sta w ę do przy p u szczen ia, że te n ­ d e n c ja rozw ojow a ludności g u b e rn i w b a d a n y m o k resie w y ra ż a się za pom ocą fu n k c ji w y k ład n iczej. J e s t to zgodne z ogólną praw id ło w o ścią ro zw o ju ludności. F u n k c ja ta m a postać:

y =799,3* l,047x

O znacza to, że sta ły w sp ó łczy n n ik p rz y ro stu ludności g u b e rn i lu b elsk iej w la ta c h 1880— 1905 w y n ió sł 1,047, n a to m ia st p ro cen to w a sto p a p rz y ro stu 4,7% (dla o k re su d w u letn ieg o , gdyż d a n e w obliczen iach p o d aw an e są co dw a lata).

C zy n n ik iem sp rz y ja ją c y m ta k sz y b k iem u w zro sto w i liczby ludności g u ­ b e rn i lu b e lsk ie j b y ły n ie w ą tp liw ie p rz e d e w sz y stk im p rzem ian y w ro ln ictw ie, za p o czątk o w an e p rze z re fo rm ę u w łaszczen io w ą z 1864 r. R ejon te n m iał bo­

w iem c h a ra k te r w y b itn ie ro ln iczy , p o n ad 80% lu d n o ści u trz y m y w a ło się tu z ro ln ictw a. G o d n y m p o d k re śle n ia je s t w zro st o b szaru ziem i ch ło p sk iej po w y

-* D a n e l ic z b o w e d o t y c z ą c e s t a n u lu d n o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h p o w ia t ó w g u b e r n i w y k a z u ją z n a c z n e r ó ż n ic e w p o z io m ie w a r t o ś c i. R ó ż n ic e t e s p o w o d o w a n e są c z ę s to — ja k s ię w y d a j e — n ie d o k ła d n o ś c ią r e j e s t r a c j i i s p r a w o z d a ń . K r y ty c z n e j o c e n y w a r to ś c i m a t e r ia łu s ta ty s ty c z n e g o d o t y c z ą c e g o s t a n u i r u c h u n a t u r a ln e g o lu d n o ś c i K r ó le s t w a P o l s k i e g o d o k o n a li S . S z u lc i B . B o r n s t e in ( S z u l c : o p. c l t. , B o r n s t e i n : op. d t . ) .

D y n a m ik a r o z w o ju iu d n o ś c i g u b e r n i lu b e ls k ie j w la ta c h 1880—1905 ₉₁

W y k r e s 1. T e n d e n c ja r o z w o jo w a lic z b y lu d n o ś c i g u b e r n i lu b e ls k ie j w la ta c h 1880—1904 T h e d e v e lo p m e n t t e n d e n c y o f t h e p o p u la t io n n u m b e r in th e L u b lin p r o v in c e in th e y e a r s

1880—1904

d a n iu u k azu uw łaszczeniow ego. D zięki p a rcelacji m a ją tk ó w szlacheckich

w łasność chłopska w zrosła z 37,7% ogólnej pow ierzchni g ru n tó w o rn y c h g u ­ b e rn i w 1864 do 47,6% w 1894 i 52,7% w 1904 r.5 N ie bez znaczenia b y ł też fa k t, że re fo rm a uw łaszczeniow a stw o rzy ła dogodniejsze w a ru n k i do d zielen ia go­ sp o d arstw . W w y n ik u tego procesu, a tak że w sk u te k p a rc e la cji w ielk iej w łas­ ności, liczba g o sp o d arstw chłopskich w zrosła w g u b e rn i lu b e lsk ie j z 71407 w r. 1870 do 118 963 w 1904. W skaźnik w zro stu w yniósł tu 66,6%, podczas gdy d la całego K ró le stw a ty lk o 31,3%.6

W b a d a n y m ok resie w zrosła w g u b e rn i pow ierzch n ia g ru n tó w w y k o rz y ­ sty w a n y c h rolniczo (z 32,8% ogólnej pow ierzchni g u b e rn i w r. 1864 do 71,2% w 1909).7 W zrost te n n a stę p o w a ł kosztem zm n iejszan ia się p o w ierzch n i lasów i n ieu ż y tk ó w . Poza ty m u le g a ła zm ianie p ro p o rcja m iędzy g ru n ta m i o rn y m i a sta ły m i u ż y tk a m i zielonym i n a korzyść ty c h pierw szych. C zy n n ik iem sp rz y ­ ja ją c y m w zro sto w i zalu d n ie n ia b y ł rów nież postęp w tech n ice p ro d u k c ji ro l­ n e j, ja k i o b se rw u je m y w X IX w . w K ró lestw ie P olskim , o raz w p ro w ad zen ie n a szero k ą sk alę w ysoko w y d a jn y c h ro ślin u p ra w n y c h , co m usiało w p ły n ąć n a zw iększenie się pojem ności ludnościow ej re g io n u lubelskiego (chodzi tu zw ła sz­ cza o u p ra w ę ziem niaka, k tó reg o p ro d u k c ja dopiero w b a d a n y m okresie osiąg ­ n ę ła ta k i poziom , że zaw sze w y starcz ało zb io ru n a k o n su m p cję lu d z k ą ').

5 A . K i e r e k : R o z w ó j k a p i t a l i z m u w r o l n i c t w i e r e g i o n u l u b e l s k i e g o w l a t a c h 1864—1913, r o z p r a w a h a b ilita c y jn a , L u b lin 1964, s. 76; R. C h o m a ć: S t r u k t u r a a g r a r n a K r ó l e s t w a P o l ­ s k i e g o n a p r z e ł o m i e X I X i X X w i e k u , W a r sz a w a 1970, s. 61. « S t o s u n k i r o l n i c z e K r ó l e s t w a K o n g r e s o w e g o , W a rsza w a 1918, s. 72; K . G r o n i o w s k i; U o s p o d a r s t w a c h ł o p s k i e n a L u b e l s z c z y ź n i e p o u w ł a s z c z e n i u , „ R o c zn ik L u b e ls k i” , R . V , 1962. s. 169. i K i e r e k : op . c it ., s. 193. • T . S o b c z a k : P r z e ł o m w k o n s u m p c j i s p o ż y w c z e j w K r ó l e s t w i e P o l s k i m w X I X w i e k u , W r o c ła w 1968, s. 61—62.

W m iasta ch g u b e rn i n ie zaszły w ow y m czasie b ard z ie j isto tn e zm iany, m i­ m o iż b y ł to o k res re w o lu c ji p rzem y sło w ej w K ró le stw ie Polskim . P rzem y sł ro z w ija ł się tu b a rd z o słabo. P rz e w a ż a ł d ro b n y przem y sł p rz e tw a rz a ją c y p ro ­ d u k ty ro ln e lu b w y tw a rz a ją c y d la ro ln ictw a. W r. 1896 g u b e rn ia lubelska p o siad ała w su m ie 1649 różnego ro d z a ju zak ład ó w i fa b ry k . O ich w ielkości św iad czy fa k t, że z a tru d n ia ły łączn ie 8165 osób. N a jed en z ak ład p rzy p ad ało w ięc p rz e c ię tn ie około 5 ro b o tn ik ó w .9

Je d y n y m w ięk szy m o śro d k iem p rzem y sło w y m b y ł sam L u b lin , p ozostaw ał je d n a k dalek o w ty le za in n y m i w ięk szy m i m ia sta m i K ró le stw a ta k pod w zglę­ d em liczby zak ład ó w , ja k i z a tru d n io n y c h w n ich ro b o tn ik ó w .

Jeszcze go rzej w y p a d a ło p o ró w n a n ie ro zw o ju p rz e m y słu całej g u b e rn i lu ­ b elsk iej z ro z w o jem p rz e m y słu K ró le stw a . C oraz w iększy o d setek ludności K ró le stw a u trz y m y w a ł się z p ra c y w p rzem yśle. W g u b e rn i lu b e lsk ie j ta k ie j lu d n o ści było ty lk o około 3%.10 R o ln ictw o pozostało w ięc tu n a d a l pod staw o w ą g ałę zią g o sp o d ark i. P rz e o b ra ż e n ia w ty m zak resie w y w a rły zasadniczy w p ły w n a sto su n k i d em o g ra ficzn e g u b e rn i. R ozw ój p rz e m y słu w in n y c h g u b e rn ia c h K ró le stw a n ie spow odow ał też w ięk szej m ig ra c ji z te re n ó w L ubelszczyzny.

D y n a m i k a r o z w o j o w a l u d n o ś c i p o s z c z e g ó l n y c h p o w i a t ó w g u b e r n i l u b e l s k i e j w l a t a c h 1880— 1905 R ozw ój liczby lu d n o ści poszczególnych p o w iató w g u b e rn i lu b e lsk ie j w y ­ k a z y w a ł w b a d a n y m o k resie b a rd zo isto tn e zróżnicow anie. W ynikało to zw łasz­ cza z fa k tu , że b y ł to re jo n n ie je d n o lity gospodarczo.

Część p o w ia tó w c h a ra k te ry z o w a ła się d u ży m zaco fan iem gospodarczym , a ta k ż e k u ltu ra ln y m , co n ie b yło bez znaczen ia d la p rzeb ieg u procesów d e­ m ograficznych. K sz ta łto w a n ie się liczby lu d n o ści poszczególnych p o w iató w g u b e rn i w la ta c h 1880— 1905 ilu s tru je ta b e la 2.

Tab. 2. Ludność guberni lubelskiej w latach 1880—1905 według powiatów (w ty ­ siącach)

The Lublin province population in the years 1880—1905 according to districts (in thousands) Pow iat 1880 1885 1890 1895 1900 1905 Lublin 114,8 128,0 156,9 165,4 191,2 212,2 Chełm 88,1 102,4 121,4 136,1 159,4 182,3 Puław y 92,6 103,9 118,2 135,4 1153,5 169,1 Zamość 86,5 92,9 105,4 114,6 129.4 144,7 Janów 80,1 88,8 10l2,l 115,6 128,9 14(0,9 H rubie­ szów 79,1 86,9 102,2 110,5 119,9 13«,9 K rasny­ staw 73,1 81,8 93,4 101,9 112,7 123,1 Biłgoraj 82,0 86,7 97,9 103,7 112,2 120,6 Lubartów 71,1 78,0 87,0 97,8 108,4 118,1 Tomaszów 75,2 76,6 90,9 98,9 109,6 113,5 Gubernia 842,5 927,8 1078,9 1179,8 1320,3 1461,4 Ź r ó d ł o : Opracowanie w łasne na podstaw ie m ateriałów podanych przy tabeli 1. * H. R a d z i s z e w s k i : Z a r y s r o z w o j u p r z e m y s ł u w K r ó l e s t w i e P o l s k im , „ W n a s z y c h s p r a w a c h ” , 1900, t . II, s . 391.

»• Z . M a z u r e k : P r z e m i a n y s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e w g u b e r n i l u b e l s k i e j p o u w ła s z c z e n iu , A n n . U n iv . M a ria e C u r ie - S k ło d o w s k a , s e c . F , v o l. X V , L u b lin 1960, s. 82.

D y n a m ik a r o z w o ju lu d n o ś c i g u b e r n i lu b e ls k ie j w la ta c h 1680—1905 ₉₃

A n aliza d an y ch te j ta b eli d aje p ogląd n a duże zróżnicow anie w ro zw o ju liczby ludności w poszczególnych częściach g u b ern i, jak ie n a stą p iło w b a d a ­ n y m okresie. W ro k u 1880 różnice pom iędzy poszczególnym i p o w iatam i (mo­ że z w y ją tk ie m lubelskiego) n ie b y ły z b y t znaczne. P o w ia t lu b e lsk i liczył w ów ­ czas 114,8 ty siąca ludności, a d ru g ie m iejsce, z liczbą 92,6 ty s., zajm o w ał po­ w ia t puław ski. Różnice m iędzy sta n e m ludności p o w iatu p u ław sk ieg o a lu ­ b arto w sk ieg o , k tó ry pod ty m w zględem b y ł n a o statn im m iejscu, w y n o siła ty lk o 21,5 tysiąca. Do r. 1905 zaszły je d n a k b ard zo znaczne zm iany. N a p ierw szy m m iejscu u trz y m a ł się p o w iat lu b elsk i z liczbą 212,2 tys. N a d ru g ie w y su n ą ł się p o w iat chełm ski (182,3 tys.). R óżnica m iędzy liczbą ludności po­ w ia tu chełm skiego a tom aszow skiego, k tó ry znalazł się pod ty m w zględem na m iejscu o sta tn im (w 1880 r. b y ł n a siódm ym ), w y n io sła 68,8 tys.

Ju ż analiza dan y ch ab so lu tn y c h p ro w ad zi do w niosku, że tem po w zro stu liczby ludności poszczególnych p o w iató w g u b e rn i w ciągu b ad an eg o o k resu d w u d z ie stu sześciu la t cechow ało b ard zo duże zróżnicow anie. Jeszcze b a rd z ie j u w id aczn ia to p o ró w n an ie tego w zro stu w u jęciu stosunkow ym .

N a czoło pod w zględem p rz y ro stu liczby ludności w y su n ę ły się trz y po­ w ia ty : chełm ski, lu b e lsk i i p u ław sk i. N ajszybszy w zro st n a stą p ił w pow iecie chełm skim . W yniósł on 106,9%. T en d en c ję rozw ojow ą liczby ludności tego po­ w ia tu w b a d a n y m ok resie w y ra ż a fu n k c ja w ykładnicza. P rz y jm u je ona w ty m p rz y p a d k u n a stę p u ją c ą postać:

*= 84,6 • 1,095*

P ro c e n to w a stopa p rz y ro stu , najw y ższa w g u b ern i, w y n o siła w pow iecie ch ełm sk im 5,9% (podobnie ja k w p rz y p a d k u całej ludności g u b e rn i sto p a ta w poszczególnych p o w iatach odnosi się do okresów d w uletnich). P rz y ro s ty ro c z ­ ne b v ły tu dosyć w ysokie, od 5,7% (w ro k u 1889) do 1,2%, p rzy śre d n io ro czn y m tem p ie w zro stu dla całego b ad an eg o o k resu w w ysokości 3,0%.

O w iele w ieksze w a h a n ia rocznych p rzy ro stó w w y stą p iły w now iecie lu ­ belsk im , od 7,9% w 1884 r. aż po u b y te k w 1892 r., w ynoszący 0,1%. D e c y d u ją ­ cy w o ły w na te n fa k t m iały duże w a h a n ia liczby m ieszkańców m iasta L u b li­ na. Ś red n io ro czn e tem po w zro stu liczb y ludności w ynosiło w ty m pow iecie 2,5%. P o dobnie ja k w pow iecie chełm skim , ta k i tu te n d e n c ję rozw ojow ą lu d ­ ności w la ta c h 1880— 1905 n a jle p ie j w y raża fu n k c ja w y k ład n icza m ająca p o ­ stać:

£=109,1 •1,052*

P ro c e n to w a stopa p rz y ro stu liczby ludności p o w iatu lubelskiego w y n o siła w b a d a n y m o k resie 5,2%. O gółem ludność tego p o w iatu w ciągu d w u d ziestu sześciu la t zw iększyła sw oją liczebność o 85,0%.

P o w ia t p u ła w sk i, trzeci z g ru p y p o w iató w o n ajw y ższy m przy ro ście liczbv ludności, o sią g n ął w zro st o 82,6%. R ów nież w ty m p rz y p a d k u ten d e n c ję ro z ­ w ojow a liczby ludności o d zw ierciedla fu n k c ja w y k ład n icza o postaci:

*=87,1 • 1,052*

W y n ik a z pow yższego, że p o w iat p u ła w sk i m iał w b a d a n y m ok resie ta k ą sam ą stopę p rz y ro stu , jak lu b elsk i. R ów nież jed n ak o w e b yło w o b y d w u po­ w ia ta c h śred n io ro czn e tem po w zrostu, w ynoszące 2,5%.

W zrost liczby ludności o 75,9%, a w ięc w iększy niż d la całej g u b e rn i (73.5%), n a stą p ił jeszcze — poza w yżej w y m ien io n y m i — w pow iecie janow skim . Ś re d ­ nioroczne tem po tego w zro stu w ynosiło tu 2,3%, p rz y 2,2% dla całej g u b ern i. W ah a n ia p rz y ro stó w rocznych b y ły w pow iecie jan o w sk im n iew ielk ie, n a j­

niższe w c a łej g u b e rn i. N ajw y ższy p rz y ro st liczby ludności (o 3,6%) n a stą p ił w 1897 r., a n ajn iższy , (w w ysokości 1,1%), w 1885 r. T e n d en cję rozw ojow ą

lu d n o ści tego p o w ia tu w y ra ż a fu n k c ja w y k ła d n ic z a o postaci: y=76,6* l,048x

T em po p rz y ro s tu liczby ludności pozostałych p o w iató w w la ta c h 1880— 1905 b yło niższe aniże li p rz e c ię tn ie d la całej g u b ern i. N ajw yższe tem po w te j g r u ­ pie o siąg n ą ł p o w ia t h ru b ie sz o w sk i. S ta n lu d n o ści zw iększył się tu o 73,1%. B y ł to w sk a ź n ik w z ro stu n ie w ie le m n iejszy niż d la całej g u b ern i. Ś re d n io ­ ro czn e te m p o w z ro stu k sz ta łto w a ło się n a ty m sa m y m poziom ie, ja k p rze­ cię tn ie d la całej g u b e rn i. W y stęp o w ały tu je d n a k spore w a h a n ia p rzy ro stó w roczn y ch (od 0,4% w 1897 r. do 7,3% w 1905). T e n d e n c ję rozw o jo w ą ludności p o w ia tu h ru b ie szo w sk ie g o w b a d a n y m o k resie n a jle p ie j d a je się p rzed staw ić za pom ocą ró w n a n ia lin ii p ro ste j, k tó re m a n a stę p u ją c ą postać:

y = 7 1 , 8 + 4 , 4 X

O znacza to, że co d w a la ta p rz y b y w a ło w ty m pow iecie p rz e c ię tn ie 4,4 tys. ludności. N ie je s t to zgodne z ogólną p raw id ło w o ścią ro zw o ju ludności. W za­ sad zie bow iem rozw ój te n n a s tę p u je w postęp ie g eo m etry cz n y m

S ta n liczeb n y lu d n o ści trz e c h n a s tę p n y c h pow iatów , a m ianow icie k ra s n o ­ staw sk ieg o , zam ojskiego, lu b a rto w sk ie g o , w z ra sta ł p ra w ie w jed n ak o w y m te m p ie. Ś re d n io ro czn e w sk a ź n ik i w z ro stu w y n o siły w n ic h po 2,1%. W la ta c h 1880— 1905 liczba lu d n o ści w zro sła w pow iecie k ra sn o sta w sk im o 68,3%, za­ m o jsk im o 67,3% i lu b a rto w s k im o 66,1%. W ah a n ia corocznych p rz y ro stó w nie b y ły zb y t duże w p o ró w n a n iu z in n y m i p o w iatam i. W skazać należy, że po­ w ia ty zam o jsk i i k ra sn o sta w sk i leżały obok siebie i m iały podobne w a ru n k i p rzy ro d n ic z e i ekonom iczne. T e n d e n c ja rozw o jo w a ludności p o w iatu k ra s n o ­ staw sk ieg o m oże być w y ra ż o n a ró w n a n ie m linii p ro stej. M a ono postać:

y = 6 8 , 4 + 4 , 0 X

Je ś li chodzi o p o w ia t zam o jsk i, to — podobnie ja k w w ielu in n y c h — te n ­ d e n c ję ro zw o jo w ą jego lu d n o ści w b a d a n y m o k resie w y ra ż a fu n k c ja w y k ła d ­ nicza, k tó ra w ty m p rz y p a d k u p rz y jm u je postać:

y = 81,1 • l,043x

R ów nież zgodnie z o gólną p ra w id ło w o ścią te n d e n c ja rozw ojow a ludności p o w ia tu lu b a rto w sk ie g o w b a d a n y m o k resie w y ra ż o n a je st za pom ocą fu n k c ji w y k ład n iczej:

* = 7 6 , 2 - l , 0 4 4 X

N a p rz e d o sta tn im m ie jsc u pod w zg lęd em pro cen to w eg o p rz y ro stu liczby lu d n o śc i zn alaz ł się p o w ia t tom aszow ski. Ś red n io ro cz n e tem po w ynosiło dla teg o p o w ia tu 1,7%, p rzy n a jw ię k sz y c h w g u b e rn i w a h a n ia c h sta n u ludności.

Aż sześcio k ro tn ie zo stał o d n o to w a n y w b a d a n y m o k resie u b y te k ludności, p rz y czym n a jw ię k sz y z n ic h (w 1882 r.) w y n o sił 5,8%. P rz y ro sty roczne b yły tu k ilk a k ro tn ie ta k ż e b a rd zo w ysokie, aż po 11,7% w 1889 r. T ak ie duże róż­ n ice n ie b y ły sp o w o d o w an e p rz y ro ste m czy u b y tk ie m n a tu ra ln y m , n a to m ia st n ie z a istn ia ły w a ru n k i, k tó re b y ły b y p rzy czy n ą n a p ły w u ludności do p o w ia tu lu b je j e m ig ra c ji w ta k ic h ro zm iarach . N ależy w ięc racze j w ą tp ić w w ia ry ­ godność d a n y c h p rz e d sta w io n y c h przez w ład ze p o w ia tu tom aszow skiego. T e n ­ d e n c ja ro zw o jo w a liczby lu d n o ści tego p o w ia tu w y rażo n a je st fu n k c ją w y ­ k ład n iczą o postaci:

y = 68,9 * l,043x

S to p a p rz y ro s tu lu d n o ści p o w ia tu tom aszow skiego je st ta k a sam a, ja k za­ m ojskiego.

D y n a m ik a r o z w o ju lu d n o ś c i g u b e r n i lu b e ls k ie j w la ta c h 1880—1905 95

N a jw o ln ie j w zra sta ła ludność p o w ia tu biłgorajskiego. W zrost te n w yniósł w b a d a n y m okresie tylko 47,2% p rzy tem p ie śred n io ro czn y m w w ysokości 1,6%. P rz y ro s ty roczne m ieściły się w g ran icac h 0,3— 2,6% (poza ro k iem 1889, k ie d y p rz y ro st te n w ynosił 5,5%). T e n d en cję rozw ojow ą ludności tego p o w ia­ tu w la ta c h 1880— 1905 w y ra ża ró w n a n ie lin ii p ro stej:

*= 7 6 ,3 + 3 ,3 X

O znacza to, że co dw a la ta p rzy b y w ało w pow iecie b iłg o ra jsk im śred n io 3,3 tys. ludności.

N a ta k d u że zróżnicow anie w ro zw o ju liczby ludności poszczególnych po­ w ia tó w g u b e rn i złożyło się szereg przyczyn, głów nie n a tu r y gospodarczej. P e w ie n w p ły w w y w a rły ró w n ież w a ru n k i n a tu ra ln e (nie w k ażd y m p rz y ­ p a d k u , bo d la p rz y k ła d u liczba ludności p o w iatu tom aszow skiego w z ra sta ła

sto su n k o w o pow oli, chociaż b y ły tu do b re gleby). W p o w iatach lu b elsk im , p u ­ ła w sk im i chełm skim c zy n n ik iem d ziałający m w k ie ru n k u zw iększenia liczby lu d n o ści b y ła b u d o w a lin ii k o le jo w y ch .11

Z różnicow anie tem p a w z ro stu liczby ludności w y w ierało w p ły w n a k s z ta ł­ to w an ie się gęstości z a lu d n ie n ia w poszczególnych p o w iatach g u b e rn i (tab. 3). W g u b e rn i istn ia ły duże d y sp ro p o rcje w za lu d n ien iu , n a co w sk a z u ją liczby ta b e li. 3.

Tab. 3. Gęstość zaludnienia guberni lubelskiej w latach 1880—1905 The population density in the Lublin province in the years 1880—1905

Gęstość zaludnienia na 1 km2 w roku Pow iat 1880 1885 1890 1895 1900 1905 Biłgoraj 48,0 50,8 57,2 60,7 65,7 70,6 Chełm 41,4 49,9 197,1 64,0 76,3 85,7 H rubie­ szów 50,6 55,5 65,3 70,6 76,7 87,5 Janów 40,8 45,2 52,0 58,9 65,6 71,7 K rasny­ staw 48,3 54,1 61,7 07,3 74,5 84,4 Lubartów 51,9 56,9 64,2 71,4 79,1 86,2 Lublin 63,0 70,2 86,1 90,8 105,0 116,5 Puław y 54,6 ©1,2 69,6 79,7 90,4 99,6 Tomaszów 58,5 59,6 70,7 76,9 85,7 88,2 Zamość 48,4 50,9 59,0 04,2 72,5 81,0 Gubernia 50,0 55,0 63,9 70,0 78,1 86,8

Ź r ó d ł o : Opracowanie w łasne na podstawie m ateriałów podanych przy tab. 1.

N a p o czą tk u b ad an eg o o k resu gęstość z alu d n ien ia k sz ta łto w a ła się po­ w y żej p rz e c ię tn ej dla całej g u b e rn i (która w y n o siła 50 osób/km 2) w p o w ia­ tach: lu b e lsk im (63,0 osób/km 2), tom aszew skim 57,5 osób/km 2), p u ła w sk im (54,6 osó b /k m 2), lu b a rto w sk im (51,9 osób/km 2) i h ru b ieszo w sk im (50,6 o só b /k m 2). W o k resie m iędzy 1880 a 1905 ro k iem zaszły w ty m w zględzie isto tn e zm iany. N a p ierw sz y m m iejscu pozostał p o w ia t lu b elsk i (116 osób/km 2), n a d ru g ie n a ­ to m ia st w y su n ą ł się p o w iat p u ła w sk i (99,6 osób/km 2). N a jsłab iej za lu d n io n y w 1905 ro k u b y ł p o w iat b iłg o ra jsk i (70,6 osób/km 2). G ęstość z a lu d n ie n ia całej g u ­ b e rn i w zro sła do 86,8 osób/km 2. Z alu d n ien ie to n ależy ocenić jak o w ysokie,

zw łaszcza jeśli się w eźm ie pod u w ag ę ro ln iczy c h a ra k te r g u b e rn i i b ra k w ię k ­ szych m ia st z w y ją tk ie m L u b lin a.

C z y n n i k i k s z t a ł t u j ą c e s t a n l i c z e b n y l u d n o ś c i g u b e r n i l u b e l s k i e j w l a t a c h 1880— 1905

Z m ian y s ta n u ilościow ego ludności m ogą dokonyw ać się poprzez p rz y ro st lu b u b y te k n a tu ra ln y , czyli poprzez ru c h n a tu ra ln y oraz ru c h m ig racy jn y .

W g u b e rn i lu b elsk ie j d e c y d u ją c y m czyn n ik iem b y ł ru c h n a tu ra ln y . P od jego pojęciem ro zu m iem y fa k ty z a w ie ra n ia m ałżeń stw , rozw odzenia się, u ro d zeń i zgonów . Z asadniczym i e le m e n ta m i są u ro d ze n ia i zgony. K ształto w an ie się w ielkości poszczególnych e lem en tó w zależne jest od s tr u k tu r y ludności w e­ d łu g w iek u i płci, a tak że od sta n u gospodarczego, k u ltu ra ln e g o itp. R uch n a ­ tu r a ln y w p ły w a zarów no na s ta n liczebny, ja k i s tr u k tu r ę ludności w ed łu g w ie k u i płci. S ta n źró d eł pozw ala n a p rz e b a d a n ie liczby u ro d zeń i zgonów w g u b e rn i lu b e lsk ie j w la ta c h 1880— 1905, a w ięc zasadniczych elem en tó w r u ­ ch u n a tu ra ln e g o .

R e je stra c ja u ro d zeń w całym K ró le stw ie budzi p ew ne zastrzeżen ia co do d okładności m a te ria łu staty sty czn eg o . P rz e d e w szystkim pow szechne było z ja ­ w isko zgłaszania now o u ro d zo n y ch ze znacznym opóźnieniem . M ożna je d n a k zauw ażyć, że w ty m w y p a d k u b łę d y znosiły się. W zw iązku z ty m nie w p ły ­ w a ły w w ięk szy m sto p n iu n a w ielkość u rodzeń w sk ali ro czn ej.12 T aki p ro

-Tab. 4. Urodzenia w guberni lubelskiej w latach 1880—1904 Births in the Lublin province in the years 1880— 1905

Lata Liczba i; chłopców irodzeń (w t; dziew czy­ nek ysiącach) ogółem Współczynnik urodzeń w ®/oo Na 100 urodzonych przypadało chłopców 1880 17,7 18,1 33,8 — 523,7 1881 17,3 17,2 34,5 40,5 501,4 1882 16,6 16,1 32,7 37,8 907,6 1883 17,3 17,5 34,8 39,7 497,1 1884 18,4 18,3 36,7 41,1 501,4 188.5 20,5 20,0 40,5 44,2 506,2 1886 19,5 19,1 38,6 41,1 505,2 1887 20,8 20,0 40,8 42,2 509,8 1888 20,6 20,0 40,6 40,9 507,4 1880 21,4 20,5 41,9 40,7 510,7 1090 22,0 21,2 43,2 40,6 508,1 1891 2(2,5 211,3 43,8 40,2 513,1 1'892 21,3 20,7 42,0 37,9 507,1 1893 — — 48,6 38,7 — 1804 23,2 22,0 45,2 39,5 513,3 1895 22,4 21,1 43,5 3f7,3 514,9 1896 23,1 21,8 44,9 37,7 514,5 1097 23.2 22,1 45,3 37,2 512,1 1898 24,9 24,1 49,0 39,2 508,2 11899 25,9 24,6 50.5 39,4 512,9 1900 27,1 25.5 5<2,6 40,1 516.2 1901 28.6 26,7 55,3 41,3 518,1 1902 29,1 26,3 55,4 40.4 525 3 1903 28.1 25,3 53,4 38.1 526,2 (1904 27.6 26,2 53,8 37,7 513,0

Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie m ateriałów podanych przy tab. 1.

D y n a m ik a r o z w o j u lu d n o ś c i g u b e r n i lu b e ls k ie j w la ta c h 1880—1905 ₉

_?

ced er m u siał je d n a k prow adzić do n iezg łaszan ia dzieci, k tó re zm arły w p ie rw ­ szych m iesiącach życia. F a k ty ta k ie m ia ły z pew nością m iejsce także n a te r e ­ n ie g u b e rn i lu b elsk iej, jed n ak nie zn iek ształcały w w iększym sto p n iu rz e ­ czy w istej liczby urodzeń.

K ształto w an ie się liczby u ro d z eń i w spółczynników rodności w la ta c h 1880— 1904 (danych z 1905 r. b ra k ) zam ieszczone zostało w ta b e li 4.

Z d an y ch te j tab eli w y n ik a, że liczba uro d zeń w y k azy w ała ten d en c ję ro sn ą ­ cą. N a jm n ie j uro d zeń zanotow ano w ro k u 1882 (32,7 tys.), n a to m ia st n a jw ię cej w 1902 r. (55,4 tys.). T en d en cję rozw ojow ą liczby urodzeń w la ta c h 1880— 1905 n a jle p ie j p rzed staw ia fu n k c ja liniow a o n a stę p u ją c e j postaci:

y= 3 2 ,2 + 0 ,9 X

Z ró w n a n ia tej fu n k c ji w y n ik a, że w g u b e rn i lu b e lsk ie j liczba uro d zeń w z ra sta ła w b a d a n y m o k resie p rzeciętn ie o 0,9 tys. rocznie.

W y k r e s 2. T e n d e n c ja r o z w o jo w a lic z b y u r o d z e ń w g u b e r n i lu b e ls k ie j w la ta c h 1880—1904 T h e d e v e lo p m e n t te n d e n c y o f th e p o p u la tio n n u m b e r in th e L u b lin p r o v in c e in th e y e a r s

1880—1904

W spółczynniki rodności u trz y m y w a ły się n a L ubelszczyźnie, podobnie ja k w cały m K ró lestw ie Polskim , n a w ysokim poziomie. Było to w ów czas typow e d la w iększości k ra jó w eu ro p ejsk ich , rów nież i ty ch , k tó re b y ły opóźnione w ro zw o ju gospodarczym . A naliza w ielkości w spółczynników z tego o k re su p ro ­

w ad zi do w niosku, że na ziem iach polskich rozrodczość by ła jed n ą z n a jw y ż ­ szych w E u ro p ie.13 W K ró lestw ie P olskim rodność osiągnęła w ty m czasie m a ­ k sy m aln ą w ielkość. Było to m ożliw e dzięki tem u, że zdobycze m ed y cy n y spo­ w odow ały zm niejszenie się zgonów przedw czesnych, a nie znano jeszcze, poza w yższym i w a rstw a m i społeczeństw a, k o n tro li urodzeń. W spółczynnik u ro d zeń k szta łto w ał się p ra w ie n a poziom ie płodności n a tu ra ln e j (k tó ra w ed łu g dem

o-łJ M. N i e t y k s z a : L u d n o ś ć W a r s z a w y n a p r z e ł o m i e Xlx i XX w i e k u , W a r sz a w a 1971,

s. 109.

g ra fó w w ynosi 45— 50%o). D opiero pod sam koniec X IX w. rozpoczęła się le k ­ k a te n d e n c ja zniżkow a w sp ó łczy n n ik ó w rodności, co tłu m aczy się stopniow ym p rz e n ik a n ie m k o n tro li u ro d z e ń do śre d n ic h w a rs tw spo łeczeń stw a.14

W g u b e rn i lu b e lsk ie j w sp ó łczy n n ik i rodności rów nież k sz ta łto w a ły się n a w y so k im poziom ie, chociaż niższym niż śred n ia w K ró lestw ie. W edług sk a li w sp ó łczy n n ik ó w rodności, k tó rą uło ży ł w łoski s ta ty s ty k F ilip p o V ergilli, ro d ­ ność w g u b e rn i b y ła śre d n ia lu b w y so k a.15 W pływ n a f a k t niższej rodności w L u b e lsk iem an iże li p rz e c ię tn ie w K ró le stw ie m ogło w y w rzeć słabsze od d zia­ ły w a n ie m ed y c y n y n a sp a d e k zgonów przedw czesnych. L ubelszczyzna — ja k ju ż b y ło w sp o m n ian e — n a le ż a ła do rejo n ó w K ró le stw a zacofanych gospo­ darczo i k u ltu ra ln ie . P od ko n iec X IX w., podobne ja k w cały m K ró lestw ie, za­ znaczyła się tu te n d e n c ja zniżk o w a w spółczy n n ik ó w rolności.

P ra w id ło w o śc ią d em o g ra ficzn ą je st, że w śród no w o ro d k ó w p rzew aża płeć m ęska. T a k ró w n ież k sz ta łto w a ła się p ro p o rc ja m iędzy u ro d zen iam i chłopców i dziew czynek w g u b e rn i lu b e lsk ie j, z w y ją tk ie m jed y n ie ro k u 1883, k ied y na 1000 no w o ro d k ó w ty lk o 497 było płci m ęskiej. W pozostałych la ta c h na 1000 n o w o ro d k ó w p rz y p a d a ło od 501 (w la ta c h 1881 i 1884) do 526 ch.opców (w ro ­ k u 1903), p rz y czym w idać w y ra ź n ie te n d e n c ję w zrostow ą u ro d ze ń chłopców . W poszczególnych p o w ia ta c h g u b e rn i lu b e lsk ie j w sp ó łczy n n ik i rodności k sz ta łto w a ły się b a rd z o ró żn o ro d n ie. N ajn iższy zan o to w an y został w ro k u 1892 w pow iecie ja n o w sk im (28,l%o), n ajw y ż sz y n a to m ia st w ro k u 1885 w pow iecie h ru b ieszo w sk im (59,6%o). Co do p raw d z iw o ści tego o statniego m ożna m ieć p e w ­ ne z astrzeżen ia. N ajw y ższy poziom w sp ó łczy n n ik a rodności dla całego b a d a ­ nego o k re su w y k a z y w a ł p o w ia t ch ełm sk i, gdzie poza k ilkom a la ta m i w ynosił on p o n ad 40%°, a n a jn iż sz y p o w ia t lu b e lsk i (od 39,8 do 34,4%o, poza ro k iem 1886, d la k tó reg o w y n o sił on 42,0%»). W in n y ch p o w iatach w spółczynniki te dla poszczególnych la t w y k a z y w a ły dosyć duże rozpiętości. N a n isk i poziom u ro d z e ń w pow iecie lu b e lsk im w y w a rły w p ły w u ro d z e n ia w sam ym m ieście L u b lin ie . M iasto to c h a ra k te ry z o w a ło się sto su n k o w o n isk im i w sp ó łczy n n ik a­ m i rodności, co b y ło z resz tą już w ow ym czasie cechą w ięk szy ch ośrodków m iejskich.

R e je stra c ja d ru g ieg o e le m e n tu ru c h u n a tu ra ln e g o — zgonów — nie budzi w K ró le stw ie P o lsk im w ięk szy ch w ątp liw o ści. W y n ik a to z fa k tu w y stę p o w an ia pow ażn y ch tru d n o śc i z p o g rzebem , je śli n ie było odpow iedniego św iad ectw a u rz ę d u sta n u cy w iln eg o .16 M ogło n a jw y ż e j dojść do n ie z a re je stro w a n ia p ew n ej liczby zgonów n iem o w ląt, ale n ie m iało to w iększego w p ły w u n a k sz ta łto w a ­ n ie się ogólnej liczby zgonów . W zw iązk u z ty m m ożna p rzy jąć, że d an e do ­ tyczące zgonów w g u b e rn i lu b e lsk ie j są w ia ry g o d n e . L iczby zgonów i w sp ó ł­ c zy n n ik i tego e le m e n tu ru c h u n a tu ra ln e g o d la g u b e rn i zestaw ione zostały w ta b e li 5.

« E. R o s s e t : P r o c e s s t a r z e n i a s ię l u d n o ś c i , W a r sz a w a 1959, s. 491—496.

15 S k a la ta s łu ż y d o a n a liz y i o c e n y w s p ó łc z y n n ik ó w r o d n o ś c i. W e d łu g n ie j w s p ó łc z y n n ik i p o w y ż e j 40(l/00 w s k a z u ją n a r o d n o ś ć w y s o k ą , o d 40°/oo d o 30°/ao — n a ś r e d n ią , p o w y ż e j 30°/M n a n is k ą . O b e c n ie s k a la ta j e s t ju ż p r z e s ta r z a ła , a le d la o k r e su b a d a n e g o j e s t w p e łn i p r z y d a tn a . R o s s e t : op . c it., s. 467.

D y n a m ik a r o z w o ju lu d n o ś c i g u b e r n i lu b e ls k ie j w la ta c h 1880—1905 99 Tab. 5. Zgony w guberni lubelskiej w latach 1880— 1904

Deaths in the Lublin province in the years 1880— 1905

Lata

Liczba zgonów (w tysiącach) _{Współczynnik} zgonów w °/oo Na 100 zgonów ogółem przy­ padało zgonów mężczyzn mężczyzn kobiet ogółem

0981 11,7 12,2 23,9

_

Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie m ateriałów podanych przy tab. 1.

Z d an y ch te j ta b e li w y n ik a, że liczba zgonów w y k az y w a ła w b a d a ­ n y m ok resie ten d e n c ję rosnącą. N ajm n iejsza liczba zgonów p rz y p a d ła n a ro k

1883 i w ynosiła 21,9 tys., najw y ższa n a to m ia st (wysokości 33,1 tys.) n a ro k 1904. T rz y k ro tn ie o b se rw u je m y zn aczniejszy w zrost liczby zgonów w la ta c h 1882, 1889, 1892 (p atrz w y k res 3). Z w iązane to było z ep id em iam i (m .in. cholery), ja ­ k ie w ty ch la ta c h w y stąp iły (w ykres 3).17

T en d en c ję rozw ojow ą liczby zgonów w g u b e rn i lu b elsk iej w la ta c h 1880— 1904 w y raża n a jle p ie j fu n k c ja liniow a w postaci:

y = 2 2 ,3 + 0 ,3 X

Z pow yższego w y n ik a, że liczba zgonów w z ra sta ła co ro k u p rzeciętn ie o 0,3 tys. P rz y ta k pow ażnym ro zw o ju ludności, ja k i cechow ał w ów czas g u b e rn ię , w z ro st te n b y ł nieduży. W k o n sek w en cji p ro w ad ziło to do zm niejszenia się w spółczynnika zgonów , co je st w y ra ź n ie w idoczne w d ru g ie j połow ie dzie­ w ięćd ziesiąty ch la t X IX w ie k u i w la tach 1900— 1904. N ajw yższy w sk aźn ik zgonów (osiągnięty w 1881 roku) w ynosił 30,l°/oo, n ajn iższy n a to m ia st (z la t 1896— 1897) m ia ł w ysokość 21,l%>o.

S p adek w ielkości w sp ó łczy n n ik a zgonów b y ł zd eterm in o w an y stopniow ą lik w id a c ją chorób ep idem icznych (zwłaszcza cholery). Do g u b e rn i lu b e lsk ie j

W y k r e s 3. T e n d e n c ja r o z w o j o w a lic z b y z g o n ó w w g u b e r n i lu b e ls k ie j w la ta c h 1880—1904 T h e d e v e lo p m e n t t e n d e n c y o f th e d e a th n u m b e r in th e L u b lin p r o v in c e in th e y e a r s 1880—1904

p rz e n ik a ły ró w n ie ż pow oli o siąg n ięcia m ed y cy n y , k tó re m iędzy in n y m i w p ły ­ n ę ły n a zm n iejszen ie się śm ie rte ln o śc i n o w orodków . T ym też m ożna tłu m a ­ czyć zm ian ę p ro p o rc ji zgonów m ężczyzn i k obiet. W spółcześnie p raw id ło w o ścią je s t p rz e w a g a zgonów m ężczyzn n a d zgonam i kobiet. W la ta c h 1880— 1891 n a te re n ie g u b e rn i z a istn ia ła sy tu a c ja o d w ro tn a — p rzew a żały zgony kobiet. P rz y c z y n ą b y ła n ie w ą tp liw ie w y so k a śm ierteln o ść k o b ie t z pow odu ta k z w a­ n ej gorączk i popołogow ej. P ó źn iej, już do końca b ad an eg o o k resu , p rzew ażały zgony m ężczyzn w k a ż d y m ro k u . W p ły n ęły n a to osiągnięcia m ed y c y n y w zm n ie jszen iu śm ierteln o ści k o b ie t p rz y połogach.

U ro d zen ia i zgony są p o d sta w o w y m i cz y n n ik a m i w y zn aczający m i proces re p ro d u k c ji ludności. O k re śla ją ro z m ia ry p rz y ro stu n a tu ra ln e g o , k tó ry s ta n o ­ w i n ad w y ż k a u ro d ze ń n a d zgonam i. Może zaistnieć ró w n ież sy tu a c ja , w k tó re j w y stę p u je p rz e w a g a liczby zgonów i w ów czas m am y do c zy n ien ia z u b y tk ie m n a tu ra ln y m . W b a d a n y m o k re sie w g u b e rn i lu b e lsk ie j w y stęp o w ał cały czas p rz y ro st n a tu r a ln y (tab ela 6).

P o p rzed n io w y k a z a n e zostało, że liczby uro d zeń i zgonów w y k azy w ały te n ­ d en c ję rosnącą. T em po w z ro stu liczby u ro d z e ń było je d n a k w yższe. W z w iązk u z ty m i liczby a b so lu tn e dotyczące p rz y ro s tu n a tu ra ln e g o w y k a z y w a ły te n d e n ­ cję w zro sto w ą, o czym św iad czą d an e ta b e li 6.

P od o b n ie rzecz się m iała ze w sk a ź n ik a m i p rz y ro stu n a tu ra ln e g o n a 1000 osób. P oczątkow o w sk aźn ik te n b y ł sto su n k o w o n isk i (w ro k u 1881 w ynosił 10,4%o). L a ta 1883— 1903 m ożna n a to m ia st n azw ać o k resem w yżu d e m o g ra ­ ficznego w g u b e rn i lu b e lsk ie j, alb o w iem p rz y ro st n a tu ra ln y b y ł w ów czas w y ­ soki. N ajw y ższy w sk a ź n ik (19,2°/oo) o d n o to w a n y zo stał w ro k u 1902. W o k resie

ty m n a stą p iło z a ła m a n ie ty lk o w ro k u 1892, k ied y to w sk aź n ik p rz y ro stu n a ­ tu ra ln e g o w y n ió sł ll,0%o. T rz e b a tu je d n a k przy p o m n ieć, że w ro k u ty m p a

-D y n a m ik a r o z w o ju lu d n o ś c i g u b e r n i lu b e ls k ie j w la ta c h 1880—1905 101 Tab. 6. Przyrost naturalny w guberni lubelskiej w latach 1880—1904

The population birth rate in the Lublin province in the years 1880—1904

Lata Przyrost naturalny (w tysiącach) Wskaźnik przyrostu naturalnego w %o Wskaźnik dynam iki demograficznej 1800 9,9

__

Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie m ateriałów podanych przy tab. 1.

n o w ała w g u b e rn i ep id em ia cholery, co w płynęło n a g w a łto w n y w zro st śm ie r­ telności. P o d koniec b ad a n eg o o k re su (od ro k u 1903) n a stą p ił ponow ny sp ad ek p rz y ro stu n atu ra ln e g o .

L iczby ab so lu tn e oraz p rz y ro st n a tu ra ln y n a 1000 osób nie d a ją n a m p ełnego o b razu s tr u k tu r y tego p rz y ro stu . W zw iązku z ty m sto su je się in n e m ia ry re p ro d u k c ji ludności, w k tó ry c h nie m a zależności od poziom u s k ła d n i­ k ó w n a tu ra ln e g o p rzy ro stu . W m ia ra c h ty c h n a to m ia st o d zw iercied lo n a je st p ro p o rc ja u ro d zeń i zgonów . T ak ą m ia rą je st w sk aźn ik d y n a m ik i d e m o g ra ­ ficznej (n azy w an y też w sk aźn ik iem pom yślności dem ograficznej). J e s t to sto­ su n e k liczby u ro d zeń do liczby zgonów . W skaźnik te n m ów i nam , ilom a u ro ­ d ze n iam i został zastąpiony je d e n zgon.18 W g u b e rn i lu b e lsk ie j w la ta c h 1880— 1904 w sk aźn ik d y n am ik i d em o g raficzn ej b y ł zaw sze w yższy od jedności, po­ d o b n a s y tu a c ja w ty m zak resie istn ia ła zresztą w całym K ró le stw ie P olskim . R oczna liczba u ro d zeń d a w a ła zaw sze n ad w y żk ę n a d liczbą zgonów. N a stę p o ­ w ała w ięc sta ła rozszerzona re p ro d u k c ja ludności g u b ern i.

W w a ru n k a c h zacofania gospodarczego, ja k ie n ie w ą tp liw ie cechow ało g u b e r­ nię lu b e lsk ą, tem p o p rz y ro stu n a tu ra ln e g o n ależy ocenić jak o bardzo w ysokie. P rz y czy n iły się do tego w n a jw ięk szy m sto p n iu k o rzy stn e zm ian y w ro ln ic

tw ie i w s y tu a c ji zd ro w o tn e j oraz p e w n a sta b iliz a c ja polityczna, ja k a n a stą p iła w K ró le stw ie P o lsk im po p o w sta n iu styczniow ym .

O zm ianie s ta n u liczebnego lu d n o ści g u b e rn i lu b e lsk ie j w b a d a n y m o k re ­ sie decydow ał ru c h n a tu ra ln y , ale i ru c h m ig ra c y jn y o d g ry w a ł w ty m w zglę­ dzie p ew n ą rolę. W m a te ria ła c h staty sty czn y ch , d otyczących ludności g u b e rn i w b a d a n y m ok resie, b ra k w iadom ości co do ro zm iaró w n a p ły w u i o d p ły w u ludności. M ożna je d y n ie obliczyć sald o m ig racji, w zw iązk u z tym , że zn am y p rz y ro st rzeczy w isty i p rz y ro st n a tu ra ln y . D ane te zestaw io n e zostały w tab . 7.

Tab. 7. R zeczywisty przyrost ludności w guberni lubelskiej w latach 1881—1904 The actual population increase in the Lublin province in the years 1881—1904

L a ta P r z y r o st r z e c z y w is ty (w ty s. ) w tym L a ta P r z y r o st r z e c z y w is ty (w ty s. ) w tym Przyrost naturalny (w tys.) Saldo m igracji (w tys.) Przyrost naturalny (w tys.) Saldo migracji (w tys.) 1881 17,9 9,9 8,0 1893 18,8 14,8 4,0 1882 8,5 8,9 —0,4 1894 17,9 17, ,4 0,5 1883 13,7 9,3 4,4 1895 26,8 18,0 8,7 1884 2>1,0 12,9 8,1 1896 21,7 19,8 1,9 1885 24,1 14,8 9,3 1897 33,9 19,6 14,3 1886 24,0 17,4 6„6 1898 30,9 23,2 7„6 1887 28,0 15,7 12,3 1899 28,8 21,9 6,9 1888 25,0 16,4 8,6 1900 30,2 23,3 6,9 1889 47,3 14,7 32,6 1901 28,4 24,7 3,7 1890 24,3 14,5 9,8 1902 34,3 26,4 7,9 1891 26,4 18,2 8,2 1903 30,0 21,5 8,5 1892 13,6 12,2 1,4 1904 17,3 20,7 —3,4

Ź r ó d ł o : Opracowanie w łasne na podstawie m ateriałów podanych przy tab. 1. Z d an y ch te j ta b e li w y n ik a , że o p rzy ro ście rzeczy w isty m w la ta c h 1881— 1904 decy d o w ała g łó w n ie liczba u ro d z e ń i zgonów . W ty m czasie rzeczyw isty p rz y ro s t ludności w yniósł 592,8 tys., w ty m 419,4 tys. to p rz y ro st n a tu ra ln y (co stan o w iło 70,7% p rz y ro s tu rzeczyw istego), a 173,4 to ró żnica m iędzy n a p ły ­ w em lu d n o ści do g u b e rn i a je j o d p ły w e m (29,3%). T ylko w ro k u 1889 saldo m ig ra c ji było w yższe an iżeli p rz y ro st n a tu r a ln y (m ogło to w y n ik n ą ć z błędów w re je s tra c ji ru c h u ludności).

Z w y ją tk ie m la t 1882 i 1904 n a p ły w lu d n o ści do g u b e rn i b y ł w yższy od em ig racji. P rz y ro s t liczby lu d n o ści z tego ty tu łu w y k a z y w a ł bardzo duże w a ­ h a n ia w poszczególnych la ta c h . M im o w szystko proces n a p ły w u ludności do g u b e rn i lu b e lsk ie j za słu g u je n a p o d k reślen ie. G u b e rn ia ta stan o w iła re jo n w y ­ b itn ie rolniczy, n ie było tu p rz e m y słu n a w iększą skalę. N o rm aln iejsze b y ło b y w ięc u je m n e saldo m ig racji.

W o m aw ia n y m o k resie o sied lali się tu R osjanie. P o p o w stan iu styczniow ym p rz e ję li oni w iększość stan o w isk w a d m in istra c ji tere n o w e j. Z aczęli też po ­ w oli p rze jm o w ać h a n d e l.19 D ru g ą g ru p ę im ig ra n tó w stan o w ili koloniści n ie ­ m ieccy. O siedlali się oni p rz e d e w szy stk im w p o w iatach : chełm skim , lu b a

D y n a m ik a r o z w o ju lu d n o ś c i g u b e r n i lu b e ls k ie j w la ta c h 1880—1905 ₁₀₃

to w sk im i lubelskim . Cechą c h a ra k te ry sty cz n ą kolonizacji n iem ieck iej było tw o rzen ie z w arty ch , za m k n ięty ch osad. Było to osadnictw o w yłączn ie o c h a ­ ra k te rz e ro ln iczy m .20 K o lejn ą g ru p ę stan o w ili Żydzi. W la ta c h osiem dziesią­ ty c h b y li oni w y p ie ra n i z te re n ó w R osji przez pogrom y i ru g i. Ż ydzi w p rz e ­ ciw ień stw ie do N iem ców osiedlali się przede w szystkim w m iastac h i osadach g u b e rn i, za jm u ją c się h an d le m i rzem iosłem .21

W reszcie o sied lali się w g u b e rn i lu b elsk iej m ieszkańcy in n y ch g u b e rn i K ró le stw a Polskiego, a tak że pozostałych zaborów , przede w szy stk im zaś G a­ licji, w k tó re j w a ru n k i życia w p o ró w n a n iu z L ubelszczyzną b y ły o w iele gorsze.22 N a p ły w te n spow odow any był w dużym sto p n iu ro zp arcelo w y w a- n iem m a ją tk ó w w ielk iej w łasności. W sum ie p rz y ro st lu d n o ści spow odow any ru c h e m m ech anicznym b y ł dość znaczny. W skazyw ałoby to n a n ied o lu d n ien ie n ie k tó ry c h te re n ó w g u b e rn i lu b elsk iej.

W szystkie w skazane w yżej fa k ty św iadczą, że p rzeo b rażen ia społeczno-go- spodarcze, jak ie zaszły w d ru g ie j połow ie X IX w iek u , w y w a rły siln y w p ły w n a p rzeb ieg procesów d em o g raficzn y ch w g u b e rn i lubelskiej.

Р Е З Ю М Е Общ ественно-экономические преобразования, которые произошли в Польше во второй половине XIX в., оказали сущ ественное влияние на ход дем ограф ических про­ цессов в Люблинской губернии. Наступил очень быстрый рост темпа развития насе­ ления. Темп прироста населения Люблинской губернии в 1880— 1905 гг. был выше тем ­ па прироста во всем Царстве Польском. Сл едует обратить внимание на тот ф акт по­ тому, что губерния носила чисто сельскохозяйственный характер, здесь промышлен­ ность не играла так значительной роли. Высокая динамика развития населения в гу­ бернии в это время была вызвана преж де всего капиталистическими преобразования­ ми в сельском хозяйстве, начало которым положила сельскохозяйственная р е ф о р ­ ма 1864 г. Естественное движение населения было тем фактором, который имел реш итель­ ное влияние на быстрый рост числа жителей в губернии в 1880— 1905 гг. К оэф ф и ­ циент рождаемости сохранялся на высоком уровне, а коэффициент смертности об­ наруживал тенденцию к уменьшению. Темп естественного прироста населения в этот период следует считать очень высоким; следует принять во внимание, что Люблин­ ская губерния принадлежала к отсталым в экономическом и культурном отношениях районам страны. Сальдо миграции в это время было положительным. В условиях Люблинской губернии нормальным явлением можно было бы считать такое явление, когда эмиграция была больше, чем приплыв населения. Такое явление указывало бы на недостаток населения в некоторых районах губернии. 80 W. S l a d k o w s k i : K o l o n i z a c j a n i e m i e c k a w p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j c z ę ś c i K r ó l e s t w a P o l s k i e g o w l a t a c h 1815—1915, L u b lin 1969, s. 103—147; W . W a k a r: R o z w ó j t e r y t o r i a l n y n a r o ­ d o w o ś c i p o l s k i e j . Cz. II. S t a t y s t y k a n a r o d o w o ś c i o w a K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , W a r sz a w a 1917, s. 130—154. 11 J. S c h i p p e r : D z i e j e h a n d l u ż y d o w s k i e g o n a z i e m i a c h p o l s k i c h , W a r sz a w a 1937, s. 509. 11 E. G r a b o w s k i : W p ł y w w ę d r ó w e k n a s k u p i a n i e s ię l u d n o ś c i w K r ó l e s t w i e P o l s k i m ( 1816—1913), W a r sz a w a 1916, s. 42—44.

S U M M A R Y

Social and economical transformations which took place on the Polish territories in the second half of the 19th. century had a significant influence on the course of demographical processes in the Lublin province. A very rapid growth in the popu­ lation developm ent tempo occurred here. In the years 1880— 1905 it w as above the population increase for the w hole of the Kingdom of Poland. This is worth em phasi­ zing because o f the fact that the province had a distinct agricultural character, in ­ dustry played a sm all role here. The high dynamics of the population developm ent in the province in the investigated period w as caused, therefore, first all by capi­ talistic changes in agriculture, which w ere initiated by the Affranchisem ent R e­ form in 1864.

The factor w hich decided the rapid growth in the population number in the prov­ ince during the years 1880— 1905 was the natural m ovement. The birth coefficient was m aintained on a high level, whereas the death coefficient showed a tendency to decrease. The population birth-rate in the investigated period should be estim ated as very high, especially if w e take into consideraiton the fact that the Lublin prov­ ince belonged to the econom ically and culturally underdeveloped regions of the

Kingdom. The m igration balance in those days was positive. In the Lublin province conditions it would be more normal if the em igrating population predominated over the immigrating. Such a state of affairs would indicate that certain regions in the province were underpopulated.