Eutanazja i wspomagane samobójstwo w orzecznictwie ETPCz
Dr Agata Wnukiewicz-Kozłowska Interdyscyplinarna Pracownia Prawa Medycznego i Bioetyki Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski
Art. 30.
Lekarz powinien dołożyć wszelkich starań, aby zapewnić choremu humanitarną opiekę terminalną i godne warunki umierania.
Lekarz winien do końca łagodzić cierpienia chorych w stanach terminalnych i
utrzymywać, w miarę możliwości, jakość kończącego się życia.
Etyczne normy postępowania lekarskiego
Kodeks Etyki Lekarskiej, Art. 30-32
Art. 31.
Lekarzowi nie wolno stosować eutanazji, ani pomagać choremu w popełnieniu
samobójstwa.
Etyczne normy postępowania lekarskiego
Kodeks Etyki Lekarskiej, Art. 30-32
Art. 32.
1. W stanach terminalnych lekarz nie ma obowiązku podejmowania i prowadzenia reanimacji lub uporczywej terapii i
stosowania środków nadzwyczajnych.
2. Decyzja o zaprzestaniu reanimacji należy do lekarza i jest związana z oceną szans
leczniczych.
Etyczne normy postępowania lekarskiego
Kodeks Etyki Lekarskiej, Art. 30-32
Art. 150. [Zabójstwo eutanatyczne]
§ 1. Kto zabija człowieka na jego
żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. W wyjątkowych wypadkach sąd może
zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
USTAWA z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny
Dz.U.2019.1950 t.j. z dnia 2019.10.14
Komentowany przepis jest dosłownym powtórzeniem art. 150 k.k. z 1969 r.
Rzecz charakterystyczna, że identyczne
ujęcie tego typu pojawiło się już w kodeksie karnym z 1932 r. (art. 227), co zdaje się
wskazywać na swoistą ponadczasowość tej regulacji, zadziwiająco "odpornej" na upływ czasu.
Giezek Jacek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz
Opublikowano: LEX 2014
Jest to przestępstwo powszechne.
Ustawodawca nie wymaga, by jego
sprawcami byli np. lekarz, pielęgniarka czy inna osoba należąca do personelu
medycznego.
Zabójstwo eutanatyczne jako
przestępstwo powszechne
„Nie można mówić o zabójstwie
eutanatycznym wówczas, gdy współczucie wywołane jest cierpieniami psychicznymi człowieka takimi jak: straty materialne,
wieloletnie kalectwo, zawód miłosny, ani też wtedy, gdy dotyczy innej osoby lub osób,
niż ofiara”.
Wyrok SA w Łodzi z dnia 6 sierpnia 2013 r.,
II AKa 118/13, LEX nr 1356556
Art. 20. 1. Pacjent ma prawo do
poszanowania intymności i godności, w szczególności w czasie udzielania mu świadczeń zdrowotnych.
2. Prawo do poszanowania godności
obejmuje także prawo do umierania w spokoju i godności.
Prawo do poszanowania intymności i godności
USTAWA z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1127, 1128, 1590, 1655, 1696.
Standardy EKPCZ i ETPCZ
Pacjenci pragną umierać w pokoju i godności, a
przedłużanie życia chorego nie powinno być celem samym w sobie. Bardziej chodzi bowiem o
minimalizowanie bólu i cierpienia pacjenta niż bezzasadne z medycznego punktu widzenia przeciąganie stanu życia w cierpieniu bez szansy na wyzdrowienie i równocześnie bez zwracania uwagi na potęgujące się cierpienie.
Poszanowanie godności osób terminalnie chorych lub umierających powinno m.in. polegać na
obowiązku ze strony państw członkowskich Rady Euro „potwierdzenia zakazu świadomego
zakończenia życia osób terminalnie chorych lub umierających”.
Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy Nr 613,
Rekomendacja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy Nr 779
do obszaru pozaprawnego, to znaczy treść
„Godność ludzka wyraża najwyższe prawo do poważania i szacunku, które przysługuje
człowiekowi na podstawie samego faktu jego człowieczeństwa.
Chodzi o ochronę i poszanowanie jestestwa, względnie natury człowieka jako takiej,
o kwintesencję
człowieczeństwa
”Godność – próba zdefiniowania (na podstawie opinii rzecznika generalnego TSUE Christine Stix-Hackl z dnia 18 marca 2004 w sprawie Omega C-36/02
„Godność ludzka stanowi substrat i punkt wyjściowy dla wszystkich praw
człowieka, które czerpią z niej, przyjmując poszczególne formy.
Jednocześnie godność ludzka stanowi perspektywiczny punkt odniesienia
dla poszczególnych praw człowieka,
w odniesieniu do którego należy je rozumieć
i interpretować”
Godność w systemie praw
człowieka
„Godność ludzka jest głęboko zakorzeniona w sformułowaniu obrazu człowieka w
europejskim kręgu kulturowym, który
pojmuje człowieka jako istotę obdarzoną autonomią i zdolnością samostanowienia.
Ze względu na zdolność człowieka do
samodzielnego, wolnego kształtowania woli stanowi on podmiot i nie może zostać
zredukowany do rzeczy, przedmiotu”.
Godność a podmiotowość
i autonomia pacjenta
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności – która w preambule odsyła do w preambule odsyła do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka – godność ludzka nie została nigdzie wyraźnie przywołana. Zgodnie z orze
43-letnia skarżąca cierpiała na nieuleczalne zwiotczenie
mięśni. Wskutek postępu choroby doznała paraliżu od karku w dół i była karmiona przez rurkę. Skarżąca była w pełni
świadoma i mogła komunikować się z otoczeniem. Chciałaby popełnić samobójstwo, ale nie jest w stanie tego zrobić.
Może jej pomóc mąż, ale warunkiem jest zwolnienie go z odpowiedzialności karnej za wspomagane samobójstwo
oraz esencję Konwencji”
Praw Człowieka – godność ludzka nie została nigdzie wyraźnie przywołana. Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC) poszanowanie godności ludzkiej i wolności stanowi „podstawę oraz esencję Konwencji”
Pretty p. Zjednoczonemu Królestwu,
29 kwietnia 2002 r.
skarga nr 29 kwietnia 2002 r.
„Art. 2 nie mógłby być – nie wypaczając swej językowej konstrukcji (without a
distortion of language) - interpretowany
jako przyznający diametralnie
przeciwstawne prawo, a mianowicie prawo do śmierci”.
Trybunał stwierdza, że „żadnego prawa do śmierci – czy to z rąk osoby trzeciej, czy z pomocą władzy publicznej – nie można
wywodzić z art. 2 EKPCz”
Pretty – prawo do życia
„Cierpienie, które wynika z naturalnie rozwijającej się choroby fizycznej lub umysłowej, może być objęte przez art. 3 tam,
gdzie jest ono – albo może być – pogorszone za pośrednictwem traktowania, wypływającego z warunków detencji, wydalenia lub innych środków, za co można przypisać władzom
odpowiedzialność”.
Ponieważ jednak w przedmiotowym kazusie, mimo przyznania, że sytuacja skarżącej wywołuje współczucie, trybunał nie
widzi możliwości złagodzenia czy usunięcia szkody przez państwo, bo tego rodzaju zobowiązanie
wymagałoby od państwa aprobaty dla działań służących położeniu kresu życiu, którego to zobowiązania nie da się wywieźć z art. 3, nie doszło do naruszenia zakazu tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania.
Pretty – zakaz tortur, nieludzkiego
i poniżającego traktowania
„Aczkolwiek żadna z poprzednich spraw nie ustaliła jako takiego prawa do
samostanowienia jako zawartego w art. 8 EKPCz, Trybunał uważa, że pojęcie osobistej autonomii jest istotną zasadą leżącą u
podłoża interpretacji jego gwarancji”
Pretty – prawo do
prywatności
„Trybunał nie jest gotowy wykluczyć tego, że stanowi to (uniemożliwienie skarżącej dokonania wyboru w celu uniknięcia tego co uważa ona za niegodny i niepokojący kres życia – przyp. autora) ingerencję w jej prawo do poszanowania
życia prywatnego
(The Court is not prepared to exclude that this constitutes an interference with her right to
respect for private life as guaranteed under Article 8 § 1 of the Convention)” i wymaga zbadania
zgodności z przesłankami limitacyjnymi zawartymi w ust. 2 artykułu 8”
Pretty – prawo do
prywatności
Ostatecznie trybunał doszedł do wniosku, że art. 8 nie został naruszony, ponieważ ingerencja państwa w prawa jednostki była przewidziana prawem oraz miała charakter proporcjonalny i konieczny w
demokratycznym społeczeństwie dla ochrony praw innych osób ( w tym wypadku słabych i
upośledzonych).
Ze względu zatem na powagę ewentualnej szkody, równoważenie dóbr w tej sprawie, między zdrowiem i bezpieczeństwem publicznym, a przeciwstawioną im zasadą osobistej autonomii poszło w kierunku ochrony tych pierwszych wartości.
Pretty – prawo do
prywatności
Skarżący od ok. 20 lat cierpi na poważne
zaburzenia afektywne dwubiegunowe. Ponieważ, jego zdaniem, choroba pozbawiła go możliwości godnego życia, prosi o pomoc w zakończeniu życia (prośba do fundacji Dignitas).
Lekarze, do których zwracał się z prośbą o przepisanie śmiertelnej dawki barbituranów, odmówili mu, argumentując koniecznością
dokonania dogłębnej analizy psychiatrycznej.
Skarżący podniósł, że jego prawo do położenia
kresu swego życia w bezpieczny i godny sposób nie jest respektowane.
Haas p. Szwajcarii,
29 kwietnia 2011 r.
skarga nr 31322/07
„Przepis ten (art. 2 – przyp. autora) zobowiązuje krajowe organy do
zapobiegania sytuacjom, gdy jednostka
zamierza targnąć się na własne życie, jeżeli jej decyzja nie była podjęta swobodnie i z pełną świadomością jej skutków”
Haas – prawo do życia
W sprawie Haas, ETPCz, przeprowadziwszy analizę prawodawstwa państw-stron konwencji, doszedł do wniosku, że w braku konsensusu, co do prawa
jednostki do decydowania jak i kiedy zakończyć swoje życie, skutkującego zróżnicowaniem w prawie krajowym tychże państw (od całkowitej ochrony życia, do depenalizacji samobójstw w określonych
przypadkach w krajach Beneluksu oraz zniesienia
karalności podżegania do samobójstwa i pomocnictwa w samobójstwie z wyjątkiem zaistnienia okoliczności samolubnych pobudek jako przesłanki tego rodzaju działań w Szwajcarii), otwiera stosowanie
szerokiego marginesu swobody oceny.
Haas – prawo do życia –
margines swobody oceny
„Prawo jednostki do decydowania o tym, jak i kiedy życie należy zakończyć, pod
warunkiem, że jest się w stanie swobodnie podejmować decyzje i działać w celu ich
realizacji, jest jednym z aspektów prawa do poszanowania życia prywatnego w
rozumieniu art. 8 EKPCz”
Haas – prawo do
prywatności
Ważąc jednak interes skarżącego oraz państwa, trybunał, co do zasady, wykazał zrozumienie dla samej idei
godnego czyli bezpiecznego, pozbawionego bólu i cierpienia samobójstwa, jednakże proceduralnie nie
dopatrzył się naruszeń prawa do prywatności przez władze Szwajcarii, podkreślając trudności w stwierdzeniu, czy
ewentualna decyzja pana Haas byłaby podjęta świadomie wobec jego stanu zdrowia.
Kluczem, którym kierował się trybunał, była, jak i w poprzednio relacjonowanych wyrokach, koncepcja
marginesu swobody oceny, pozwalająca na przerzucenie ciężaru decyzji merytorycznych o dopuszczalności pewnego rodzaju zachowań na prawodawcę
krajowego.
Haas – margines swobody oceny
W następstwie upadku przed domem żona skarżącego została prawie całkowicie
sparaliżowana i wymagała stałej opieki pielęgniarskiej. Jej życzeniem było
zakończenie niegodnego, jej zdaniem, życia poprzez samobójstwo. W jej imieniu mąż
wystąpił o wydanie zgody na uzyskanie
śmiertelnej dawki leków. W braku zgody,
małżeństwo udało się do Szwajcarii i tam żona skarżącego skorzystała z procedury medycznie wspomaganego samobójstwa.
Koch p. Niemcom,
19 lipca 2012 r.
skarga nr 497/09
Prawo do życia nie implikuje prawa do śmierci.
Prawo do śmierci jest antytezą prawa do życia
Art. 2 nie mógłby być interpretowany jako
przyznający diametralnie przeciwstawne prawo do śmierci. Nie może też kreować prawa do
samostanowienia w znaczeniu przyznania
jednostce tytułu do dokonania wyboru raczej śmierci niż życia.
Trybunał stwierdza, że żadnego prawa do śmierci – czy to z rąk osoby trzeciej, czy z pomocą władzy publicznej – nie można wywodzić z art. 2 EKPC.
Koch – prawo do życia
Trybunał doszedł do wniosku, że na podstawie
art. 3 nie wynika żadne zobowiązanie pozytywne idące w kierunku wymagania od rządu
pozwanego czy to zobowiązania się do
rezygnacji ze ścigania męża skarżącej, gdyby pomógł jej w samobójstwie, czy też zapewnienia prawnej sposobności dopuszczenia jakiejkolwiek innej formy wspomaganego samobójstwa.
Zobowiązania aprobaty przez państwo działań służących kładzeniu kresu życia nie da się
wyprowadzić z art. 3.
Koch – zakaz tortur, nieludzkiego
i poniżającego traktowania
Trybunał dopatrzył się naruszenia art. 8 w odniesieniu do odmowy przez sądy krajowe rozpatrzenia meritum wniosku skarżącego.
Trybunał przypomniał w sprawie Koch, że formalnie nie jest związany swoim
wcześniejszym orzecznictwem, ale bez ważnego powodu nie odstępuje od
przyjętej linii orzeczniczej z powodu konieczności zachowania zasady
pewności prawa oraz przewidywalności i równości wobec prawa
Koch – prawo do
prywatności
Skarżącymi są rodzice, przyrodni brat i siostra Vincenta Lamberta, który doznał obrażeń głowy w wypadku
drogowym w 2008 r., w wyniku czego jest tetraplegikiem.
Skarżyli się w szczególności na wyrok wydany w dniu 24 czerwca 2014 r. Przez francuską Conseil d'État, która opierając się między innymi na raporcie medycznym sporządzonym przez zespół trzech lekarzy, uznała za
prawomocne decyzję podjętą w dniu 11 stycznia 2014 r., przez lekarza leczącego Vincenta Lamberta, aby przerwać jego sztuczne odżywianie i nawodnienie.
Skarżący twierdzili w szczególności, że wycofanie jego
sztucznego nawodnienia i odżywiania byłoby sprzeczne ze zobowiązaniami państwa wynikającymi z art. 2 (prawo do życia) Europejskiej konwencji praw człowieka
Lambert i inni p. Francji,
5 czerwca 2015 r.
skarga nr 46043/14
ETPCz jednoznacznie przyjął, że przedmiotem
analizowanej sprawy nie była kwestia eutanazji,
a raczej wycofanie się z terapii podtrzymującej życie.
W konsekwencji przyjął strategię rozpatrywania wyłącznie pozytywnego obowiązku państwa,
pomijając aspekt negatywny, argumentując ten tok myślenia w ten sposób, że prawo francuskie
zakazuje intencjonalnego zabijania, a
procedurę zaprzestania uporczywej terapii dopuszcza pod ściśle określonymi
warunkami.
Lambert – prawo do życia
„Państwa muszą mieć margines uznania, nie tylko w kwestii zezwolenia na
odstąpienie od sztucznego
podtrzymywania życia i uporczywej terapii, ale również w kwestii szczegółowej
regulacji takiego zaprzestania leczenia oraz również w odniesieniu do ustalenia sposobów na osiągnięcie równowagi
między ochroną prawa pacjenta do życia i ochroną jego prawa do poszanowania jego życia prywatnego i osobistej autonomii”
Lambert – prawo do życia, prawo do
prywatności, margines swobody oceny
Lambert i ETPCZ jako sumienie
Europy
Sprawa dotyczyła Charliego Garda, dziecka cierpiącego na rzadką i śmiertelną chorobę genetyczną.
W lutym 2017 r. szpital leczący zwrócił się do sądów krajowych o stwierdzenie, czy legalne byłoby zaprzestanie wycofanie
sztucznego oddychania i zapewnienie Charliemu opieki paliatywnej.
Rodzice Charliego poprosili także sądy, aby rozważyły, czy w najlepszym interesie ich syna byłoby poddanie się
eksperymentalnemu leczeniu w USA.
Sądy krajowe doszły do wniosku, że szpital może wycofać
leczenie podtrzymujące życie, ponieważ prawdopodobne jest, że Charlie poniesie znaczną szkodę, jeśli jego obecne cierpienie zostanie przedłużone bez jakiejkolwiek realnej perspektywy poprawy, a terapia eksperymentalna nie przyniesie żadnej skutecznej korzyści.
Gard i inni p. Zjednoczonemu Królestwu
27 czerwca 2017 r.
Skarga nr 39793/17
W postępowaniu przed Trybunałem rodzice Charliego argumentowali - w imieniu swoim i syna - na
podstawie art. 2 (prawo do życia) Konwencji, że szpital zablokował Charliemu dostęp do leczenia
podtrzymującego życie (w USA) oraz zgodnie z art. 5 (prawo do wolności i bezpieczeństwa), w wyniku
którego został on bezprawnie pozbawiony wolności.
Twierdzili ponadto na podstawie art. 6 (prawo do
rzetelnego procesu) i 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego), że decyzje sądu krajowego stanowiły niesprawiedliwą i nieproporcjonalną
ingerencję w ich prawa rodzicielskie.
Gard – życie, wolność,
prywatność
Trybunał większością głosów poparł merytorycznie
podejście sądów krajowych i tym samym uznał skargę za niedopuszczalną.
W szczególności Trybunał miał na uwadze szeroki margines uznania - pozostawiony władzom w
zakresie dostępu do leków eksperymentalnych dla nieuleczalnie chorych oraz w sprawach
podnoszących wrażliwe kwestie moralne i etyczne, powtarzając, że Trybunał nie był w stanie zastąpić właściwych organów krajowych. Z tej perspektywy
Trybunał przywiązał wagę do tego, że krajowe ramy prawne - zgodne z Konwencją - były dostępne zarówno w zakresie dostępu do leków eksperymentalnych, jak i wycofania
leczenia podtrzymującego życie.
Gard – niedopuszczalność skargi
Ponadto decyzje sądów krajowych były
skrupulatne, dokładne i poddane kontroli na trzech poziomach jurysdykcji, z jasnym i
obszernym uzasadnieniem, dającym odpowiednie i wystarczające poparcie dla ich wniosków; sądy krajowe miały bezpośredni kontakt ze wszystkimi
zainteresowanymi (w szczególności słyszały od
wszystkich ekspertów medycznych zaangażowanych w leczenie, a także od ekspertów pouczonych przez
skarżących, od samych rodziców Charliego i od
niezależnego specjalisty wyznaczonego na opiekuna dziecka) otrzymywał ekspertyzy od innych lekarzy o międzynarodowej pozycji i odwiedził szpital);
Gard
niedopuszczalność skargi
Właściwe było, aby szpital zwrócił się do sądów w Wielkiej Brytanii w przypadku wątpliwości co do najlepszej decyzji, jaką powinien podjąć
Sądy krajowe doszły do wniosku, na podstawie
obszernych, wysokiej jakości dowodów ekspertów, że najprawdopodobniej Charlie był narażony na ciągły ból, cierpienie i niepokój oraz że poddanie się eksperymentalnemu leczeniu bez perspektyw sukcesu nie przyniosłoby korzyści, a utrzymywanie go przy życiu w
takich okolicznościach wyrządza mu znaczną szkodę.
Gard – niedopuszczalność skargi
Sprawa dotyczyła decyzji o wycofaniu leczenia podtrzymującego życie 14-letniej dziewczynki w stanie wegetatywnym po ostrej niewydolności krążeniowo-oddechowej.
Skarżący, jej rodzice, skarżyli się w szczególności na fakt, że decyzja o wycofaniu leczenia ich małoletniej córki ostatecznie spoczywała na lekarzu, pomimo tego, że byli temu
przeciwni. Argumentowali, że powinni mieć prawo do współdecydowania w ramach procedury
zbiorowej, jako rodzice i osoby sprawujące władzę rodzicielską
Affiri i Biddarri p. Francji,
23 stycznia 2018 r.
skarga nr 1828/18.
Trybunał uznał skargę za niedopuszczalną jako oczywiście bezzasadną.
Trybunał stwierdził w szczególności, że
obowiązujące ramy prawne są zgodne z art. 2 (prawo do życia) Konwencji i że pomimo faktu, że skarżący nie zgodzili się z wynikiem
procesu decyzyjnego podjętego przez
lekarzy, proces ten był satysfakcjonujący w świetle wymagań tego artykułu. Trybunał stwierdził również, że prawo francuskie przewidywało środek sądowy spełniający wymogi art. 2.
Affiri and Biddarri p.
Francji
W tym przypadku matka skarżącego, która była w stanie przewlekłej depresji, została poddana eutanazji przez lekarza, bez wiedzy skarżącego i jego siostry.
Trybunał powiadomił rząd Belgii o wniosku i zadał stronom pytania na podstawie art. 2 (prawo do życia), 8 (prawo do
poszanowania życia prywatnego i
rodzinnego) i 35 (kryteria dopuszczalności) Konwencji
Mortier p. Belgii
skarga nr 78017/17
3 grudnia 2018 – zakomunikowana rządowi
