3 Mechanizmyi impulsy fiskalneoddziałujące na rozwójwsi i rolnictwa(1)

Pełen tekst

(1)INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY. Pantone 348C; Pantone 382C;. MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO. NR 3. Pantone 108 C.. ISBN 978-83-7658-570-3. Mechanizmy i impulsy fiskalne oddziałujące na rozwój wsi i rolnictwa (1) Barbara Wieliczko Agnieszka Kurdyś-Kujawska. 3. MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO. WARSZAWA 2015.

(2) Mechanizmy i impulsy fiskalne oddziałujące na rozwój wsi i rolnictwa (1).

(3)

(4) Mechanizmy i impulsy fiskalne oddziałujące na rozwój wsi i rolnictwa (1) Redakcja naukowa dr Barbara Wieliczko Autorzy: dr Barbara Wieliczko dr Agnieszka Kurdyś-Kujawska. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2015.

(5) Prac zrealizowano w ramach tematu: Finansowe i fiskalne uwarunkowania poprawy efektywnoci, zrównowaenia i konkurencyjnoci polskiego rolnictwa w zadaniu: Mechanizmy i impulsy fiskalne oddziaujce na rozwój wsi i rolnictwa, finansowanie zwrotne i quasi-rynkowe instrumenty internalizacji efektów zewntrznych w rolnictwie oraz dostarczanie dóbr publicznych. Celem pracy jest wprowadzenie do zagadnie objtych zadaniem obejmujcych: kompleksow identyfikacj instrumentów polityki krajowej i UE, które bezporednio oddziauj na rozwój wsi i rolnictwa; oszacowanie mnoników fiskalnych; ocen skutków stosowania finansowania zwrotnego w rolnictwie; analiz funduszy porczeniowych i regwarancyjnych, venture i private equity, leasingu oraz innowacji finansowych jako róde kapitau. Recenzenci: dr hab. Anna Matuszczak, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu dr hab. Wawrzyniec Czubak, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu. Korekta Barbara Walkiewicz. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki IERiG-PIB. ISBN 978-83-7658-570-3. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) SPIS TRECI . Wstp 1.. 7. Instrumenty polityki krajowej i UE oddziaujce na rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa. 11. 1.1.. Instrumenty WPR. 11. 1.2.. Instrumenty krajowej polityki rolnej oddziaujce na rozwój wsi i rolnictwa. 21. 2.. Mnoniki fiskalne. 3.. Finansowanie zwrotne a rolnictwo. 96 103. Podsumowanie. 120. Literatura. 123. .

(7)

(8) Wstp Niniejsza publikacja jest pierwsz monografi prezentujc wyniki prac realizowanych w ramach zadania pt. „Mechanizmy i impulsy fiskalne oddziaujce na rozwój wsi i rolnictwa, finansowanie zwrotne i quasi-rynkowe, instrumenty internalizacji efektów zewntrznych w rolnictwie oraz dostarczanie dóbr publicznych”, które jest jednym z trzech zada tematu „Finansowe i fiskalne uwarunkowania poprawy efektywnoci, zrównowaenia i konkurencyjnoci polskiego rolnictwa”, bdcego czci programu wieloletniego pt. „Rolnictwo Polskie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagroenia, propozycje”, realizowanego w latach 2015-2019 przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy. W ramach zadania „Mechanizmy i impulsy fiskalne oddziaujce na rozwój wsi i rolnictwa, finansowanie zwrotne i quasi-rynkowe, instrumenty internalizacji efektów zewntrznych w rolnictwie oraz dostarczanie dóbr publicznych” w roku 2015 przewidziano realizacj nastpujcych prac: x kompleksow identyfikacj instrumentów polityki krajowej i UE, które bezporednio oddziauj na rozwój wsi i rolnictwa, x oszacowanie mnoników fiskalnych, x ocen skutków stosowania finansowania zwrotnego w rolnictwie, x analiz funduszy porczeniowych i regwarancyjnych, venture i private equity, leasingu oraz innowacji finansowych jako róde kapitau. W niniejszej publikacji przedstawione s wszystkie te elementy w zakresie, w jakim prace te zostay zrealizowane w roku 2015 roku i zwaywszy na to, i w wikszoci bd kontynuowane w kolejnych latach. By moe nie udao si dokona optymalnego podziau opracowania midzy poszczególne prace przewidziane na 2015 rok, jednake naley pamita , i bd one kontynuowane w kolejnych latach, a tym samym niniejsza monografia stanowi jedynie wstp do wszystkich tych zagadnie. Rolnictwo jest specyficznym dziaem gospodarki, którego rozwój i spenienie funkcji spoecznych w ramach gospodarki rynkowej wymaga okrelonego wsparcia rzdowego1. Wsparcie to musi by dostosowane do wymogów zamieszczonych w wytycznych oraz innych dokumentach wspólnotowych dotyczcych polityki krajowej, jak równie powinno by zgodne z umowami wiatowej Organizacji Handlu (WTO), co w pewnym stopniu ogranicza zakres tej polityki. W Polsce pomoc publiczna realizowana jest w sposób poredni i bezporedni. Bezporednia pomoc wynika z bezporedniego przepywu rodków publicznych z budetu pastwa, samorzdu lub innych podmiotów do beneficjenta pomocy. 1. M. Adamowicz, (1992), Cele i skutki interwencjonizmu rolnego, „Wie i Rolnictwo” nr 3/4, s. 35-49. 7. .

(9) Do tej grupy zalicza si midzy innymi: dotacje, preferencje kredytowe, gwarancje i porczenia. Z kolei porednia pomoc publiczna wystpuje wówczas, gdy pastwo lub inna instytucja publiczna zrzeka si nalenych rodków na rzecz beneficjenta pomocy. Obejmuje ona zwolnienia i ulgi podatkowe, zastosowanie przyspieszonej amortyzacji oraz odroczenie terminu spaty podatku2. Najczciej konieczno realizacji pomocy krajowej uzasadnia si zalenoci rolnictwa od praw przyrody. Pomimo znacznego postpu technicznego, zmienne warunki klimatyczne w dalszym cigu silnie oddziaywaj na wielko. i jako produkcji artykuów ywnociowych3. Wystpowanie niekorzystnych warunków atmosferycznych powoduje nie tylko szkody bezporednie, odnoszce si do fizycznych strat w uprawach lub zwierztach gospodarskich, ale równie szkody porednie, które wi si z utrat zdolnoci produkcyjnych, wzrostem kosztów produkcji, spadkiem produkcji oraz dochodów i degradacj rodowiska naturalnego. Zatem podejmowanie przez pastwo dziaa w sferze pokrycia ryzyka zwizanego z wystpieniem klsk ywioowych jest uzasadnione zarówno w oparciu o przesanki ogólnogospodarcze, jak i polityczne. Brak tego pokrycia moe negatywnie wpyn na aktywno gospodarcz i powizany z ni wzrost gospodarczy4. Wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych dotknitych klskami ywioowymi wymaga odpowiednich nakadów finansowych. Bardzo czsto zakres szkód jest na tyle duy, e pokrycie ich z wasnych rodków jest niemoliwe. Kluczow rol w przywracaniu adu spoeczno-ekonomicznego, naruszonego na skutek oddziaywania zjawisk lub zdarze majcych nieprzewidywalny i trudny do zapobieenia charakter odgrywaj preferencyjne kredyty klskowe. Zadaniem preferencji kredytowych jest obnienie kosztów kredytu bankowego, przez co moliwe jest przyspieszenie procesu przywracania produkcyjnoci gospodarstw rolnych i ustabilizowanie ich pynnoci finansowej. Naley zwróci uwag, e skala i rodzaj finansowego angaowania si pastwa w dopaty do oprocentowania kredytów klskowych determinowane s przez wiele czynników o charakterze podaowym i popytowym. Czynniki podaowe, wynikaj z moliwoci finansowych budetu pastwa, a take przyjtej 2. M. Kouch, (2011), Pomoc publiczna jako narzdzie pobudzania wzrostu gospodarczego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie nr 860. 3 A. Kruger, M. Schiff, A. Valdes, (1988), Agricultural Incentives in Developing Countries: Measuring the Effects of Sectoral and Economy-wide Policies, World Bank Economic Review, t. 2, nr 3, s. 255-271. 4 K. Ortyski, (2013), Zakres i charakter partnerstwa publiczno-prywatnego w zarzdzaniu ryzykiem katastroficznym, [w:] Rynek Ubezpiecze Wspóczesne Problemy, W. Sukowska (red.), Difin, Warszawa, s. 27-37. 8 .

(10) przez wadze publiczne strategii dziaania. Istotnym elementem decydujcym o sukcesie podejmowanych dziaa jest postawa banków komercyjnych, które udzielaj kredytów z dopatami z budetu pastwa. Czynniki popytowe natomiast wynikaj ze skali zapotrzebowania i moliwoci finansowych rolników, którzy ubiegajsio dodatkowe rodki pienine5. Pierwszy rozdzia dotyczy instrumentów oddziaujcych na rozwój wsi i rolnictwa w Polsce. Rozdzia ten obejmuje dwa podrozdziay. W pierwszym z nich odniesiono si do instrumentów WPR w Polsce. Jednake z uwagi na fakt, i nie nastpiy zmiany w zestawie i charakterze instrumentów przyjtych do realizacji w Polsce w ramach WPR 2014-2020 uznano za nieuzasadnione omawianie ich, gdy zostay szczegóowo zaprezentowane w pracy z 2014 roku prezentujcej wyniki bada realizowanych w ramach tematu PW 2011-2014, dotyczcych oddziaywania polityki budetowej na rozwój wsi i rolnictwa6. W drugim podrozdziale zaprezentowano obecnie rzadziej omawiane w polskiej literaturze instrumenty krajowej polityki wobec wsi i rolnictwa, koncentrujc si na najwaniejszym instrumencie krajowej polityki rolnej (biorc pod uwag skal przeznaczonych rodków), czyli kredytach preferencyjnych. Szczególnie duo miejsca powicono klskowym kredytom preferencyjnym, uznajc je za specyficzny instrument czcy w sobie nie tylko cechy instrumentu nalecego do grupy narzdzi sucych tzw. finansowaniu zwrotnemu, a jednoczenie stanowi element wsparcia rolników, gdy na skutek niekorzystnych warunków klimatyczno-przyrodniczych ponios oni straty w produkcji. Wiele miejsca powicono równie inwestycyjnym kredytom preferencyjnym. Dokonano ich krótkiej prezentacji w ujciu regionalnym w okresie 2005-2014. W tym czasie dostosowano zasady udzielania kredytów do zasad przyznawania pomocy publicznej obowizujcych w Unii Europejskiej. Zmiana ta, w poczeniu ze wzrostem wsparcia przyznawanego rolnikom w ramach WPR, doprowadzia do znacznego spadku liczby udzielanych kredytów. Rozdzia drugi monografii dotyczy szacowania mnoników fiskalnych. W tym rozdziale ograniczono si do przegldu literatury przedmiotu dotyczcej charakteru i wielkoci mnoników fiskalnych. Rozdzia ten jest w zwizku z tym wprowadzeniem do problematyki mnoników fiskalnych, czyli kwestii, 5. A. Aliska, (2008), Zró nicowanie regionalne w zakresie dopat do kredytów preferencyjnych dla sektora rolno- ywnociowego w 2005 roku, [w:] Zagadnienia produktywnoci, regionalnego zrónicowania nakadów pracy i kredytowania produkcji rolniczej w wietle Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa, praca zbior. pod red. Z. Floriaczyk, „Program Wieloletni 2005-2009” nr 114, IERiG -PIB, Warszawa 2008, s. 47-61. 6 B. Wieliczko (red.), B. Rokicki, St. Lenkiewicz, (2014), „Bud et rolny” a konkurencyjno. polskiego rolnictwa, „Program Wieloletni 2011-2014” nr 111, IERiG -PIB, Warszawa. 9 .

(11) która jest sabo rozpoznana na gruncie polskiej ekonomii, a przy tym nieobecna w polskich badaniach dotyczcych analizy polityki rolnej. W trzecim rozdziale pracy zajto si problemem finansowania zwrotnego. Skoncentrowano si w nim na przedstawieniu instrumentów stosowanych w Polsce i Unii Europejskiej w stosunku do sektora maych i rednich przedsibiorstw w celu prezentacji moliwoci, jakie daj instrumenty finansowe, oraz na omówieniu dotychczasowej skali stosowania tego typu instrumentów zarówno w sektorze M P, jak i w samym rolnictwie. Rozdzia ten obejmuje równie analiz funduszy porczeniowych i regwarancyjnych, venture i private equity, leasingu oraz innowacji finansowych jako róde kapitau.. 10 .

(12) 1. Instrumenty polityki krajowej i UE oddziaujce na rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa Na rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa oddziauje bardzo wiele instrumentów z rónych obszarów polityki krajowej i polityki Unii Europejskiej. Mona wród nich wyróni dwie podstawowe kategorie: x Instrumenty polityk zaplanowane jako skierowane na rozwój wsi i rolnictwa. x Instrumenty polityki makroekonomicznej, w tym zwaszcza polityka budetowa i polityka monetarna7. Z uwagi na ograniczenia tej publikacji, czyli przede wszystkim z powodu koniecznoci uwzgldnienia wszystkich elementów zadania badawczego niniejszy rozdzia dotyczy jedynie pierwszego typu z wymienionych instrumentów. 1.1.. Instrumenty WPR Jak ju wspomniano we wstpie, ksztat funkcjonowania WPR w Polsce w okresie programowania 2014-2020 zosta wypracowany jeszcze w 2014 roku i szeroko zaprezentowany w pracy powstaej w 2014 prezentujcej wyniki bada zrealizowanych w ramach zadania „Krajowy i unijny „budet rolny” a finanse i funkcjonowanie polskiego rolnictwa i gospodarki narodowej”8. W zwizku z tym, aby nie powiela informacji o wdraanych instrumentach WPR oraz oceny ich uksztatowania, w tym miejscu przedstawione zostanie porównanie wyborów dokonanych przez Polsk i pozostae pastwa czonkowskie UE w odniesieniu do systemu patnoci bezporednich. Najwaniejszym elementem instrumentarium WPR s nadal patnoci bezporednie i to wanie system tych patnoci uleg najwikszym zmianom. Rozporzdzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1307/2013 nadaje wiksze moliwoci dostosowania systemu patnoci bezporednich do uwarunkowa danego kraju. W zwizku z tym system patnoci, ju wczeniej bardzo zrónicowany, sta si jeszcze bardziej rónorodny. Jednak pierwszym elementem decyzji poszczególnych pastw czonkowskich o uksztatowaniu systemu funkcjonowania instrumentarium WPR w okresie 2014-2020 byo okrelenie, czy i w jakim zakresie skorzystaj z moliwoci 7. Naley równie pamita , i na rozwój rolnictwa wpywaj równie rozwizania przyjmowane na szczeblu lokalnym i regionalnym oraz polityka i aktywno wadz szczebla samorzdowego oraz innych podmiotów szczebla lokalnego i regionalnego, jak np. instytucje naukowo-badawcze, stowarzyszenia i organizacje. Szerzej o tej roli w odniesieniu do sektora M P mona przeczyta m.in. w pracy: M. Matejun, (2012), Regionalne instrumenty wspierania rozwoju maych i rednich przedsibiorstw, [w:] Adamik A. (red.), Wspópraca maych i rednich przedsibiorstw w regionie. Budowanie konkurencyjnoci firm i regionu, Difin, Warszawa, s. 82-109. 8 B. Wieliczko (red.), Rokicki B., Lenkiewicz St., (2014), op. cit. 11 .

(13) dokonania przesuni w rodkach przyznanych im na realizacj instrumentów I i II filaru WPR. Skala moliwych przesuni bya róna w zalenoci od tego, z którego dokonywano przesuni oraz który kraj decydowa si na ten krok. Przesunicie z filara I do filara II mogo wynosi maksymalnie 15% koperty na patnoci, za w odwrotnym kierunku wprowadzono rozrónienie. Nowe kraje UE miay moliwo przesunicia do 25%, a stare do 15%. Transfery mog dotyczy zarówno caego okresu 2014-2020, jak i niektórych lat9. Sporód 16 pastw10, w których podjto decyzje o przesuniciu rodków midzy filarami, wikszo zdecydowaa si na transfer rodków z I do II filara, czyli na wzmocnienie finansowe polityki rozwoju wsi, a jednoczenie na przesunicie rodków do puli podlegajcej znacznie wikszym kontrolom oraz jednoznacznie okrelonym wykorzystaniem wsparcia. Jedynie pi pastw czonkowskich zdecydowao si na transfer z filara II do I, przy czym Polska wykorzystaa maksymalny dopuszczalny limit transferu (tab. 1.1.1). Równie jeli chodzi o model systemu patnoci bezporednich, wystpuje znaczna rónorodno . Wikszo pastw, które stay si czonkami UE w XXI wieku nadal korzystaa z systemu jednolitej patnoci obszarowej (tzw. system SAPS). Najmniej pastw zdecydowao si na model regionalny. Tylko sze. pastw realizuje patnoci bezporednie w ukadzie regionalnym, przy czym s wród nich gównie bardzo due pastwa o bardzo rozwinitym rolnictwie. Najwicej pastw podjo decyzj o wdraaniu patnoci bezporednich w ramach modelu krajowego (tab. 1.1.2). W ramach systemu patnoci bezporednich nadal moliwe jest wspieranie wybranych typów produkcji. Z tej moliwoci skorzystao a 27 z 28 pastw tworzcych Uni Europejsk. Jedynie Niemcy nie zdecydoway si na wspieranie wybranych typów produkcyjnych11. Udzia rodków przeznaczonych na tego typu patnoci jest bardzo zrónicowany i siga od 2,1% do 20% (tab. 1.1.3).. 9. Moliwo przesunicia ju w 2014 r. wynikaa z rozporzdzenia Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1310/2013. Z moliwoci tej skorzystay Francja,

(14) otwa i Wielka Brytania. 10 Przy czym w przypadku Belgii i Wielkiej Brytanii transfer ten nie obejmuje caego pastwa. 11 Poza Niemcami patnoci te nie bd stosowane w Szkocji. 12 .

(15) Tabela 1.1.1. Kraje, które dokonay przesunicia rodków midzy filarami, jego kierunek i skala przekazanych rodków w 2019 roku Kraj Z I do II Z II do I Odsetek Belgia – Flandria 9 10,0 Chorwacja 9 15,0 Czechy 9 1,3 Dania 9 7,0 Estonia 9 15,0 Francja 9 3,3 Niemcy 9 4,5 Grecja 9 5,0 Wgry 9 15,0

(16) otwa 9 7,5 Malta 9 3,8 Holandia 9 4,3 Polska 9 25,0 Rumunia 9 0,0* Sowacja 9 21,3 WB – Anglia 9 12,0 WB – Walia 9 15,0 WB – Szkocja 9 9,5 * W 2015 r. przesuniciu podlega 1,8% rodków II filara, w 2016 r. 2,3%, a w 2017 r. 2,2%. ródo: Opracowanie wasne na podstawie European Union 2015, tab. 1.. SAPS Bugaria Cypr Czechy Estonia Litwa

(17) otwa Polska Rumunia Sowacja Wgry. Tabela 1.1.2. Wybrany model patnoci bezporednich Regionalny model Krajowy model Finlandia Austria Francja Belgia Niemcy Chorwacja Grecja Dania Hiszpania Irlandia Wielka Brytania – Anglia Holandia Wielka Brytania – Walia Luksemburg Wielka Brytania – Szkocja Malta Portugalia Sowenia Szwecja Wielka Brytania – Irlandia Pónocna Wochy. ródo: Opracowanie wasne na podstawie European Union 2015, tab. 1.. 13 .

(18) Tabela 1.1.3. Udzia w kopercie krajowej rodków przeznaczonych na patnoci zwizane z produkcj Kraj Austria Belgia – Flandria Belgia – Walonia Bugaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg

(19) otwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Sowacja Sowenia Szwecja Wgry Wielka Brytania – Szkocja Wielka Brytania – pozostae regiony Wochy ródo: European Union 2015, tab. A.2.. Odsetek wsparcia przeznaczony na te patnoci 2,10 11,25 21,30 15,00 15,00 7,90 15,00 2,80 4,20 20,00 15,00 8,00 12,00 0,50 0,20 15,00 0,50 14,00 57,00 0,00 15,00 21,00 12,00 13,00 15,00 13,00 15,00 0,00 8,00 11,00. Zakres produktowy wsparcia zwizanego z produkcj jest w poszczególnych pastwach bardzo róny. Rekordzist jest Rumunia, która oferuje patnoci zwizane z produkcj w odniesieniu do a 12 grup produktów. Nieco mniej produktów objtych t kategori patnoci jest we Woszech – 11, Polsce, Grecji i Hiszpanii – po 10 oraz Francji i na

(20) otwie – po 9. Jeli chodzi o produkty, to najpowszechniej wspierana jest produkcja woowiny i cielciny. Sporód pastw stosujcych patnoci zwizane z produkcj jedynie Cypr i Irlandia nie zdecydoway si na objcie tych produktów dodatkowym wsparciem. Do produktów 14 .

(21) najczciej wspieranych przez pastwa czonkowskie nale równie: baranina, mleko i produkty mleczne oraz owoce i warzywa. Najrzadziej wspierane s natomiast orzechy i len. W obu przypadkach tylko jedno pastwo zdecydowao si na patnoci do tych produktów. W przypadku orzechów chodzi o Hiszpani, za len wspiera jedynie Polska (tab. 1.1.4).. CZ EE EL ES FI FR HR HU. X X X X X X X X X. X X X X X X X. X X X. IT. X X. X. X X. MT. X X X X X X X X X X. X. X X. NL PL PT RO SE SI SK UK. X. X. X X X X X. X. X X X X X. X. X. X X. X. X X. X. X X. X. X. X X X X X X X X X X X. X X X. X. X X. X. X. X X. X. X X X. X. X. X. X X X. X. X X X X X X. X X X X X X. X X X. X X. X X X X X X X. X X. 15. Jedwabniki. Baranina. Nasiona. X X X. ródo: European Union 2015, tab. A.2. . Ry. X. LU LV. X X X X X. X. IE LT. Roliny wysokobiakowe. Oliwa z oliwek. Nasiona oleiste. Orzechy. Mleko i produkty mleczne. Konopie. Roliny strczkowe. Owoce i warzywa. Len. X X X. CY DK. X X X X. Chmiel. BG. X X X. Buraki cukrowe. BE. Ziemniaki wysokoskrobiowe. AT. Zboa. Kraj. Woowina i cielcina. Tabela 1.1.4. Produkty objte w poszczególnych pastwach UE wsparciem zwizanym z produkcj. X. X. X X. X. X. X. X. X. X.

(22) Woowina i cielcina to nie tylko najpowszechniej wspierane produkty w ramach patnoci zwizanych z produkcj. Równie udzia rodków przeznaczonych na patnoci dla tych produktów w ogólnej kwocie rodków alokowanych na patnoci zwizane z produkcj to 42% (rys. 1.1.1). Drugie miejsce zajmuje mleko i produkty mleczne – 20%, a trzecie baranina – 12%. Rysunek 1.1.1. Struktura rodków przeznaczonych na patnoci zwizane z produkcj wg grup produktów objtych tym wsparciem 4 2 1. Woowinaicielcina. 12. Zboa Owoceiwarzywa. 42. Mlekoiproduktymleczne Oliwazoliwek. 10. Rolinywysokobiakowe Ry. 2. Baranina. 20. Burakicukrowe. 5. Pozostae. 2. ródo: Opracowanie wasne na podstawie European Union 2015, tab. A.2.. Na wdroenie patnoci redystrybucyjnych, zwanych w Polsce patnociami dodatkowymi, zdecydowao si jedynie osiem pastw. Najwiksz cz swojej koperty na te patnoci przeznaczya Francja, a najmniej Rumunia (tab. 1.1.5). Równie stawka patnoci, jak i obszar ni objty s bardzo zrónicowane. Dwa kraje – Niemcy i Rumunia – zrónicoway stawki w zalenoci od tego, do którego hektara UR realizowana bya patno . Jednake w przypadku Rumunii rónica bya dziewiciokrotna, przy czym premiowano hektary od 5. do 30., co wynika ze struktury UR w tym kraju. Nisza stawka przysuguje za pierwsze pi hektarów UR. Natomiast w Niemczech rónica midzy stawkami jest znacznie mniejsza – nisza stawka stanowi 60% wyszej. Próg, od którego wypacana jest wysza stawka to 30 ha UR, a ta nisza pacona jest do kolejnych szesnastu hektarów. Natomiast w Polsce wprowadzono inne rozwizanie. Wykluczono z patnoci trzy pierwsze hektary UR. 16 .

(23) Tabela 1.1.5. Udzia koperty krajowej przeznaczonej na patnoci redystrybucyjne Kraj. Odsetek koperty krajowej przeznaczonej na patnoci 17,0 7,0 10,0 20,0 15,0. Obszar objty patnoci (w ha). Stawka (w euro). 1-30 133 1-30 77 1-20 34 1-52 25 1-30 50 1-30 50 Niemcy 6,9 30,01-46 30 Od 3 0 Polska 8,0 3,01-30 41 1-5 5 Rumunia 5,0 5,01-30 45 ródo: Opracowanie wasne na podstawie European Union 2015, wykres A.1 i tab. 4. Belgia – Walonia Bugaria Chorwacja Francja Litwa. Tylko kilka pastw nie zdecydowao si na wprowadzenie ogranicze i/lub redukcji w wielkoci patnoci bezporednich otrzymywanych przez jeden podmiot. Byy wród nich: Belgia – Walonia, Chorwacja, Francja, Litwa, Niemcy i Rumunia. Natomiast wród pastw z limitem wsparcia wszystkie okreliy go na poziomie 150 tys. euro. Znacznie wicej pastw zdecydowao si na degresywno patnoci w odniesieniu do cznej kwoty dopat przekraczajcej 150 tys. euro na poziomie 5% (tab. 1.1.6). Jednoczenie kilka pastw poza degresywnoci patnoci zdecydowao si równie na limit maksymalnej kwoty patnoci. Najniszy z nich to limit 176 tys. euro obowizujcy na Wgrzech, za najwyszy – 500 tys. euro – we Woszech i Szkocji. Tabela 1.1.6. Limit i degresywno patnoci bezporednich w poszczególnych krajach UE Limit na poziomie 150 tys. euro. Austria Belgia – Flandria Grecja Irlandia

(24) otwa Polska Wielka Brytania – Irlandia Pónocna. Degresywno patnoci powyej 150 tys. euro. Bugaria – 5%; limit 300 tys. euro Cypr – 5% Czechy – 5% Dania – 5% Estonia – 5% Finlandia – 5% Hiszpania – 5% Holandia – 5% 17. .

(25) cd. tab. 1.1.6 Luksemburg – 5% Malta – 5% Portugalia – 5% Sowacja – 5% Sowenia – 5% Szwecja – 5% Wgry – 5%; limit 176 tys. euro Wielka Brytania – Anglia – 5% Wielka Brytania – Walia – 15%; limit 300 tys. euro Wielka Brytania – Szkocja – 5%; limit 500 tys. euro Wochy – 50%; limit 500 tys. euro ródo: Opracowanie wasne na podstawie European Union 2015, tab. A.2.. Kolejnym nowym elementem systemu patnoci bezporednich jest obowizkowa dla wszystkich pastw czonkowskich patno dla modych rolników. W rozporzdzeniu nr 1307/2013 wyznaczono maksymalny limit rodków przeznaczonych na t form patnoci wynoszcy 2% koperty krajowej. Wiele pastw w swoim systemie patnoci bezporednich przewidziao jednak inn wysoko puli rodków na ten cel. Najmniejsz pul rodków przewidziano dla modych rolników w Czechach oraz na Wgrzech i Malcie (tab. 1.1.7). Tabela 1.1.7. Udzia w kopercie krajowej rodków przeznaczonych na patnoci dla modych rolników 1% <1%,2%) = 2% Bugaria <1% Belgia – Walonia – 1,8% Austria Czechy – 0,2% Cypr – 1% Belgia – Flandria Estonia – 0,5% Finlandia – 1% Chorwacja Wgry – 0,2% Francja – 1% Dania

(26) otwa – 0,9% Niemcy – 1% Grecja Malta – 0,2% Wochy – 1% Irlandia Litwa – 1,75% Holandia Luksemburg – 1,5% Portugalia Polska – 1% Rumunia Wielka Brytania – Anglia Wielka Brytania – Irlandia Pónocna Wielka Brytania - Walia ródo: Opracowanie wasne na podstawie European Union, (2015), tab. A.2. 18 .

(27) W rezultacie wszystkich odlicze rodków przeznaczonych na róne obowizkowe i dobrowolne formy patnoci pozostaje tylko cz koperty krajowej na tzw. patnoci podstawowe. Jest ona bardzo róna w zalenoci od kraju. Najniszy odsetek koperty krajowej przeznaczonej na patnoci podstawowe odnotowano na Malcie – 12,6%, a najwyszy w Austrii – 69,5% (tab. 1.1.8). Tabela 1.1.8. Udzia koperty krajowej przeznaczonej na patnoci podstawowe Pastwo Odsetek Austria 69,50 Belgia – Flandria 56,75 Belgia – Walonia 29,90 Bugaria 47,00 Chorwacja 43,00 Cypr 61,10 Czechy 54,80 Dania 65,00 Estonia 65,30 Finlandia 49,00 Francja 34,00 Grecja 60,00 Hiszpania 56,00 Holandia 67,50 Irlandia 67,80 Litwa 39,25 Luksemburg 68,00

(28) otwa 55,10 Malta 12,60 Niemcy 62,10 Polska 46,00 Portugalia 47,00 Rumunia 51,00 Sowacja 56,40 Sowenia 54,00 Szwecja 55,40 Wgry 54,80 Wielka Brytania – Szkocja 61,75 Wielka Brytania – pozostae regiony 68,00 Wochy 58,00 ródo: Opracowanie wasne na podstawie J-Ch. Bureau, L-P. Mahé, (2015), tab. 2.4.. Specjalny system patnoci bezporednich dla maych gospodarstw rolnych zdecydowao si wprowadzi 15 pastw UE. Znalazy si wród nich:. 19 .

(29) Austria, Bugaria, Chorwacja, Estonia, Grecja, Hiszpania,

(30) otwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Rumunia, Sowenia, Wgry, Wochy. Analizujc rozwizania dotyczce systemu patnoci bezporednich w Polsce i pastwach UE, trudno jednoznacznie umiejscowi Polsk na tle pozostaych pastw, gdy tak due jest zrónicowanie wyborów dokonanych przez poszczególne kraje. Biorc pod uwag skal przesunicia rodków z filara II do I, wida wyrane denie do koncentracji na powszechnoci wsparcia i wzgldnej atwoci w kontrolowaniu przyznanej pomocy. Mona si jednak przyjrze , jakie s cele wiodce poszczególnych form patnoci i na tej podstawie próbowa okreli ukierunkowanie systemu patnoci w danym kraju, jednake wikszo kategorii patnoci za cel podstawowy ma podnoszenie dochodów (rys. 1.1.2). Jednoczenie jednak patnoci podstawowe nie s ukierunkowane na wybrane grupy podmiotów, a tym samym mona je uzna za nierónicujce poszczególnych grup rolników12. Tym samym analizujc proporcje midzy poszczególnymi typami wsparcia, mona okreli , czy dany kraj koncentruje si na podnoszeniu dochodów caego sektora rolnego czy jego poszczególnych typów w zalenoci od wielkoci uytków rolnych (patno dodatkowa i system dla maych gospodarstw) lub typu produkcji (patnoci zwizane z produkcj). Wydaje si, i takie podejcie byoby jednak zbytnim uproszczeniem i naleaoby raczej przyjrze si strukturze produkcji rolnej w poszczególnych pastwach i regionach, analizujc decyzje co do ksztatu systemy patnoci bezporednich. Rysunek 1.1.2. Cele gówne i dodatkowe poszczególnych typów patnoci Cel WPR Podniesienie dochodów Poprawa konkurencyjnoci Utrzymanie stabilnoci rynku Dostosowanie do potrzeb konsumentów Dostarczanie rodowiskowych dóbr publicznych Utrzymanie rónorodnoci rolnictwa. Patnoci podstawowe. Patno. dodatkowa. Patnoci na zazielenienie. Patnoci dla modych rolników. System dla maych gospodarstw. Patnoci zwizane z produkcj. Cel gówny Cel dodatkowy. ródo: European Commission, (2015), Management Plan 2015. Directorate-General for Agriculture and Rural Development, Bruksela, s.14. 12. Naturalnie jest to znaczne uproszczenie, gdy skala wsparcia zaley od wielkoci posiadanych uytków rolnych. 20. .

(31) 1.2.. Instrumenty krajowej polityki rolnej oddziaujce na rozwój wsi i rolnictwa Sektor rolny w Polsce od dawna ksztatowany jest za pomoc okrelonych instrumentów, programów rozwojowych, preferencyjnych rozwiza regulacyjnych o charakterze administracyjno-prawnym oraz innych formy wsparcia biecego13, finansowanych z budetu krajowego. Mechanizmy wsparcia krajowego, w tym zakres oddziaywania pastwa na dziaalno producentów rolnych, kanay, instrumenty i podmioty, do których transferowane s rodki budetowe dostosowane s do wytycznych wspólnotowych. Wspólna Polityka Rolna szczegóowo okrela mechanizmy interwencji i wsparcia rolników, a regulacje UE dotyczce pomocy publicznej w rolnictwie pozostawiaj pastwom czonkowskim niewielkie pole manewru co do skali i zakresu udzielania sektorowi rolnemu krajowego wsparcia14. Naley zaznaczy , i pomoc krajowa ma charakter komplementarny w stosunku do polityki Unii Europejskiej, która jako jedyna kompleksowa polityka wspólnotowa limituje moliwoci samodzielnego oddziaywania rzdów narodowych15. Zgodnie z postanowieniami Traktatu o funkcjonowaniu UE wszelka pomoc przyznawana przez pastwo czonkowskie lub przy uyciu zasobów pastwowych w jakiejkolwiek formie, która zakóca lub grozi zakóceniem konkurencji poprzez sprzyjanie niektórym przedsibiorstwom lub produkcji niektórych towarów, jest niezgodna z rynkiem wewntrznym w zakresie, w jakim wpywa na wymian handlow midzy pastwami czonkowskimi16. Jednak uzyskanie planowanych rezultatów w zakresie zaoonych celów ekonomicznych, spoecznych, rodowiskowych i politycznych w danym sektorze, a w szczególnoci w sektorze rolnym nie moe polega jedynie na mechanizmach rynkowych. Zatem pomimo tego ogólnego zakazu dopuszcza si pomoc pastwa, gdy jest ona niezbdna do skorygowania nieprawidowoci w funkcjonowaniu rynku, a dziki temu zapewnienia waciwego i sprawiedliwego funkcjonowania gospodarki. Wsparcie krajowe moe by realizowane wycznie w przypadku, gdy spenione s jednoczenie nastpujce kryteria: nie pogarsza warunków konkurencji; jest zgodne z celami wspólnej polityki rolnej, polityk rozwoju obszarów wiejskich oraz midzynarodowymi zobowizaniami UE, przede wszystkim w ramach WTO; sprzyja zwikszeniu aktywnoci gospodarczej w regionach; jest 13. W. Rembisz, (2009), Instrumenty rynku rolnego, Wyd. Vizja Press & IT, Warszawa, s. 133. B. Wieliczko, (2015), Pastwo a rynek w rolnictwie – rolnictwo Polskie i UE w pierwszych dekadach XXI wieku, [w:] Problemy rozwoju rolnictwa i gospodarki ywnociowej w pierwszej dekadzie czonkostwa Polski w UE, A. Czyewski, B. Klepacki (red.), PTE, Warszawa . 15 G. Spychalski, (2008), Krajowe instrumenty wspierania rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, ACTA Scientiarum Polonorum, Oeconomia 7 (2), s. 91-101. 16 Dziennik Urzdowy Komisji Europejskiej C 204/1 z 01.07.2014. 14. 21 .

(32) selektywne, tzn. dotyczy okrelonej grupy beneficjentów speniajcych wyznaczone warunki wsparcia (nie ma charakteru instrumentu ogólnego); przynosi korzyci, których podmioty nie s w stanie osign w zwykych warunkach17. Ponadto pomoc krajowa musi zawiera element stymulujcy lub musi wymaga. wspódziaania ze strony podmiotu korzystajcego z pomocy. Oznacza to, e prawodawstwo wspólnotowe nie dopuszcza jednostronnej pomocy pastwa przeznaczonej na popraw sytuacji finansowej producentów rolnych, gdy pomoc tego rodzaju moe kolidowa z mechanizmem wspólnej organizacji rynków18. Krajowe programy wspierania rolnictwa dostpne s w Polsce od pocztku lat dziewi dziesitych. Instytucj powoan do ich obsugi zostaa Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. W zakresie pomocy krajowej dziaania Agencji obejmuj zarówno zadania o charakterze wdroeniowym (tj. okrelenie zasad i procedur udzielania pomocy, podejmowanie decyzji o przyznaniu pomocy i kontrola), jak i patniczym (tj. podejmowanie decyzji w sprawie patnoci, ich ewidencja i rozliczanie oraz sprawozdawczo wobec instytucji nadzorujcych)19. Zakres instrumentów pomocy krajowej oraz ich oddziaywanie na sektor rolny od pocztku funkcjonowania uleg zmianie. Okres ten podzieli mona na trzy przedziay czasowe: pierwszy obejmujcy lata przedakcesyjne i okres 3 lat od dnia akcesji (do dnia 30 kwietnia 2007 roku), drugi zwizany z dostosowaniem instrumentów pomocy krajowej do wytycznych wspólnotowych dotyczcych pomocy pastwa w sektorze rolnym (lata 2007-2013) oraz trzeci zwizany ze zmianami wytycznych pomocy pastwa w rolnictwie (lata 2014-2020). I tak, do 30 kwietnia 2007 roku stosowane byy formy pomocy zgoszone Komisji Europejskiej jako pomoc istniejca (existing aid), w tym okrelone w przepisach ustawy z dnia 29 grudnia 1993 roku o utworzeniu Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARMiR). Od 1 maja 2007 roku pomoc krajowa realizowana bya na podstawie okrelonych przez Komisj Europejsk nowych aktów prawnych, w tym: 1) Rozporzdzenie Komisji (WE) nr 1857/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu w odniesieniu do pomocy pastwa dla maych i rednich przedsibiorstw prowadzcych dziaalno zwizan z wytwarzaniem produktów rolnych oraz zmieniajce rozporzdzenie (WE) nr 70/2001 (Dz.Urz. UE L 358 z 16.12.2006). 17. Wsparcie rolnictwa i obszarów wiejskich rodkami krajowymi w krajach UE, (2006), FAPA, Warszawa. 18 Dziennik Urzdowy Komisji Europejskiej C 319/1 z 27.12.2006. 19 M. Drygas (red.), (2006), ARMiR – dwa lata po akcesji, ARMiR, Warszawa. 22 .

(33) 2) Wytyczne Wspólnoty w sprawie pomocy pastwa w sektorze rolnym i lenym na lata 2007-2013 (Dz.Urz. UE C 319 z 27.12.2006). Powysze wytyczne stanowiy podstaw tworzenia nowych programów krajowych wspierajcych rolnictwo, zgodnie z którymi pomoc krajowa obejmowaa dziaania w zakresie20: x inwestycji restrukturyzacyjnych materialnych i/lub niematerialnych w gospodarstwach rolnych; x ochrony rodowiska i dobrostanu zwierzt; x rekompensaty utrudnie na niektórych obszarach, ograniczone jednak do 250 EUR na hektar wykorzystanych uytków rolnych z tytuu naturalnych utrudnie na obszarach górskich i 150 EUR na hektar wykorzystanych uytków rolnych z tytuu utrudnie na innych obszarach; x dostosowania do norm w dziedzinie ochrony rodowiska naturalnego, zdrowia publicznego, zdrowia zwierzt i rolin, dobrostanu zwierzt oraz bezpieczestwa pracy; x przyznawania rodków na rozpoczcie dziaalnoci przez modych rolników; x pomoc zwizana z przejciem na wczeniejsz emerytur lub zaprzestaniem dziaalnoci rolniczej; x pokrycia kosztów grupy producentów lub ich stowarzyszeniom, ograniczone do kosztów niezwizanych z rozpoczciem dziaalnoci, takich jak koszty inwestycji lub dziaalnoci promocyjnej; x scalania gruntów; x zachcania do produkcji i wprowadzania do obrotu wysokiej jakoci produktów rolnych; x zapewnienia wsparcia technicznego w sektorze rolnym, tzw. „mikka pomoc” wpywajca na popraw efektywnoci i profesjonalizmu w rolnictwie wspólnotowym; x wsparcia na rzecz utrzymania i poprawy jakoci genetycznej zwierzt gospodarskich we Wspólnocie; x rekompensaty szkód w produkcji rolnej lub w rodkach produkcji rolnej oraz zwalczanie chorób zwierzt i rolin; x dofinansowania skadek z tytuu ubezpiecze majtkowych; x wsparcia z tytuu zamknicia zdolnoci produkcyjnej, przetwórczej i handlowej oraz ratowania i restrukturyzacji zagroonych przedsibiorstw; x inne rodzaje pomocy, tj. pomoc w zakresie zatrudnienia, na badania i rozwój, na reklam produktów rolnych, w formie dotowanych krótkoterminowych kredytów oraz pomoc zwizana z obnieniem stawek podatku. 20. Dziennik Urzdowy Komisji Europejskiej C 319/1 z 27.12.2006. 23. .

(34) Przyjcie nowych wytycznych skutkowao wprowadzeniem zmian w przepisach krajowych regulujcych pomoc pastwa w sektorze rolnym. Okrelone zostay na nowo zadania wykonywane przez Agencj. W stosunku do przyjtych regulacji zaprzestano realizacji tych form pomocy, które nie s stosowane i nie zostay zgoszone do notyfikacji przez Komisj Europejsk, w tym: pomoc finansowa na wspieranie przedsiwzi warunkujcych wykorzystanie posiadanej bazy produkcyjnej gospodarstw rolnych i dziaów specjalnych produkcji rolnej w celu rozpoczcia lub zwikszenia produkcji; pomoc na realizacj przedsiwzi tworzcych nowe miejsca pracy dla mieszkaców wsi w obszarach gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, a take miast do 20 tys. mieszkaców; pomoc finansowa w zakresie rozwoju infrastruktury techniczno-produkcyjnej na terenach wiejskich (w tym na budow wodocigów, kanalizacji, oczyszczalni cieków, budow i modernizacj dróg gminnych i dróg powiatowych, inwestycje z zakresu gospodarki odpadami staymi); pomoc finansowa na restrukturyzacj jednostek badawczo-rozwojowych prowadzcych prace na rzecz rolnictwa i gospodarki ywnociowej; realizacja przedsiwzi w zakresie podnoszenia lub zmiany kwalifikacji zawodowych mieszkaców wsi w obszarach gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, doradztwa rolniczego i informacji rolniczej oraz wdraania i upowszechniania rachunkowoci w gospodarstwach rolnych, realizowanych przez organizacje rzdowe, samorzdowe i pozarzdowe; podejmowanie dziaa na rzecz powstawania i rozwoju towarzystw ubezpiecze wzajemnych w rolnictwie; podejmowanie dziaa na rzecz rozwoju infrastruktury informatycznej banków spódzielczych; zakupu obligacji banków regionalnych, emitowanych w celu restrukturyzacji nalenoci kredytowych zrzeszonych w nich banków spódzielczych; finansowanie wydatków zwizanych z rejestracj i wyposaeniem w rodki techniczne grup producentów owoców i warzyw; udzielanie pomocy na tworzenie funduszu operacyjnego dla wpisanych do rejestru uznanych grup producentów owoców i warzyw; wypacanie rekompensat finansowych z tytuu niewprowadzania do obrotu owoców i warzyw; udzielanie dopat do powierzchni upraw rolin wykorzystywanych na cele energetyczne. Producenci rolni w Polsce w latach 2007-2014 w ramach krajowych instrumentów wspierajcych rolnictwo i obszary wiejskie mieli moliwo skorzystania z nastpujcych form pomocy: 24 .

(35) x. wspieranie inwestycji w rolnictwie i przetwórstwie produktów rolnych, poprzez dopat do odsetek od kredytów bankowych lub czciow spat kapitau kredytu bankowego, x udzielanie gwarancji i porcze spaty kredytów inwestycyjnych i klskowych oraz udzielanie porcze spaty kredytów dla studentów zamieszkujcych obszary wiejskie, x podejmowanie przedsiwzi zwizanych ze wznowieniem produkcji w gospodarstwach rolnych i dziaach specjalnych produkcji rolnej, w których wystpiy szkody spowodowane przez niekorzystne warunki atmosferyczne okrelone w ustawie o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierzt gospodarskich, x dziaania na rzecz powstawania i rozwoju grup producentów rolnych i ich zwizków, x pomoc finansow na zbiór, transport i unieszkodliwiania padych zwierzt gospodarskich, x ekwiwalenty za zalesianie gruntów rolnych, x pomoc na przygotowanie wniosku o rejestracj nazw i oznacze geograficznych, x pomoc de minimis. Na uwag zasuguje fakt duych rozbienoci pomidzy zakresem wspierania przez Agencj od 2007 roku rónych form pomocy krajowej w rolnictwie, a rodzajami pomocy przewidzianymi w rozporzdzeniu (WE) nr 1857/2006, których zakres jest szerszy, a które zostay pominite (np. zachowanie tradycyjnych form krajobrazu, scalenie gruntów, zachta do produkcji wysokiej jakoci etc.). Wynika to std, e kade pastwo w ramach wytycznych wspólnotowych moe ksztatowa konkretne instrumenty pomocy krajowej, kierujc si moliwociami budetowymi, oraz dostosowywa je do potrzeb wynikajcych ze specyfiki rolnictwa. Poród wszystkich dostpnych instrumentów wsparcia rolnictwa ze rodków krajowych od wielu lat najwiksze znaczenie przypisuje si kredytom preferencyjnym. Jest to grupa kredytów, dla których, na mocy przyjtych uregulowa prawnych i administracyjnych, stworzono dla rolników korzystniejsze warunki kredytowania od ogólnie obowizujcych. Preferencje przyjmuj posta. niszych stóp oprocentowania kredytów, pierwszestwa w ich otrzymaniu, odroczenia terminu spaty rat kapitaowych i czasami równie odsetek, umorzenia czci lub nawet caoci zaduenia21. Najczciej s one realizowane w postaci dopat do oprocentowania kredytów udzielanych ze rodków wasnych banków. Od pocztku stosowania preferencji kredytowych, tj. od 1994 roku do koca 21. J. Kulawik, (1998) Kredyty preferencyjne dla rolników, Encyklopedia Agrobiznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa. 25. .

(36) 2014 roku, banki udzieliy cznie 5 854 904 kredytów na kwot 115 310,31 mln z, z czego dopaty do oprocentowania wyniosy 17 280,5 mln z, co stanowio 87,28% ogóu dofinansowania w ramach instrumentów krajowych (tab. 1.2.1 i tab.1.2.2). Naley zaznaczy , i linie kredytowe róni si zakresem przedmiotowym, stopniem preferencyjnoci oraz maksymalnym okresem spaty i karencji w spacie kredytu. Wród kredytów preferencyjnych wyrónia si kredyty inwestycyjne, obrotowe i klskowe. Uruchomienie preferencyjnych kredytów inwestycyjnych, zmniejszajc barier finansow, umoliwio gospodarstwom rolnym i zakadom przetwórstwa rolno-spoywczego realizacj kapitaochonnych inwestycji, co wpyno na przypieszenie przemian w sektorze ywnociowym, podniesienie jego efektywnoci i konkurencyjnoci na rynkach zagranicznych, a take przyczynio si do wzrostu dochodów gospodarstw rolnych. Udzielane do 2004 roku preferencyjne kredyty obrotowe stay si jednym z podstawowych zewntrznych róde finansowania dziaalnoci operacyjnej gospodarstw rolnych oraz skupu produktów rolnych22. Istotne znaczenie wród kredytów preferencyjnych przypisa naley kredytom wykorzystywanym w celu wznowienia produkcji w gospodarstwach rolnych i dziaach specjalnych produkcji rolnej znajdujcych si na obszarach dotknitych klsk. Dziki nim waciciele gospodarstw rolnych, maj moliwo odbudowy zniszcze spowodowanych niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i utrzymania pynnoci finansowej23. To z kolei wie si z bezpieczestwem finansowym, które z jednej strony dotyczy warunków prowadzenia biecej dziaalnoci w sposób cigy i efektywny, a z drugiej zorientowane jest na rozwój dziaalnoci gospodarczej, skutkujcy wzrostem pozycji rynkowej i wartoci przedsibiorstwa24. Inn form pomocy stanowic pewnego rodzaju uzupenienie kredytów preferencyjnych byy porczenia i gwarancje. Realizujc w latach 1994-2014 zadania zwizane z udzieleniem porcze i gwarancji spaty kredytów inwestycyjnych Agencja zabezpieczya 202 umowy kredytowe do cznej kwoty 55,9 mln z. Od 2001 roku udzielane byo wsparcie dla studentów zamieszkaych na obszarach wiejskich w postaci porcze spaty kredytów udzielanych przez banki. Do koca 2014 roku udzielono porcze dla 5 431 osób.

(37) czna kwota porcze wyniosa 76,4 mln z. Od 2005 roku udzielane byy natomiast porczenia i gwarancje rolnikom, których gospodarstwa dotknite zostay skutkami klsk ywioowych. Do koca 2014 roku udzielono cznie 7 porcze na kwot 333 tys. z. W ramach pomocy 22. ARiMR (http://www.arimr.gov.pl/) A. Kurdy-Kujawska, (2012), Wysoko kredytów klskowych uzyskanych przez wacicieli gospodarstw rolnych w Polsce w latach 2006-2011, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. XIV, z. 3, s. 223-226. 24 N. Duraj, (2014), Dwuczynnikowa ocena bezpieczestwa finansowego przedsibiorstwa, Przedsibiorczo i Zarzdzanie, t. XV, z. 5, s. 25-38. 23. 26 .

(38) krajowej realizowane byy równie dziaania wspierajce rozwój przedsibiorczoci na obszarach wiejskich. W okresie od 1995 roku do 2003 roku na realizacj programu wspierajcego przedsibiorczoci na obszarach wiejskich, przekazano rodki w wysokoci 258 760,7 tys. z, które umoliwiy utworzenie 22 162 nowych miejsc pracy, natomiast dofinansowanie programu podnoszenia i zmiany kwalifikacji zawodowych mieszkaców wsi w latach 1994-2003 wynioso 131 627 tys. z. Z pomocy tej skorzystao 566 695 rolników. Od pocztku wprowadzenia krajowych programów wsparcia rolnictwa Agencja finansowaa ekwiwalenty za zalesienie gruntów, udzielaa pomocy tworzcym si grupom producentów rolnych i podmiotom zajmujcym si utylizacj padych zwierzt gospodarskich.. 27 .

(39) 76 900 258 760,7 850,5 692 080 131 627 57 476 13 351 794,05. x 193 377 8 365 232 5 758 579. 38 400. 12 573,85. 90 126. Kwota dofinansowania (w tys. z) 11 993 000. x 6 542. 8 000. x. 3 384. Liczba zawartych umów 5 538 679. x. 566 695 Liczba gospodarstw objta inwestycjami 100 000. Liczba przeszkolonych rolników. Utylizacja 291 tys. szt. przeuwaczy i 494 tys. szt. wi Liczba nowo utworzonych miejsc pracy 22 162 Dopaty do 6 541 305 ton suszu paszowego Dopata do 10 677 mln l mleka. Agencja udzielia dopat do oprocentowania 355 506 kredytów inwestycyjnych na kwot 7,38 mld z, 4 143 369 kredytów obrotowych na kwot 3 675,3 mln z oraz 1 039804 kredytów klskowych o wysokoci 931,7 mln z Udzielono 167 gwarancji i porcze spaty kredytów inwestycyjnych na kwot 44,3 mln z; 3 215 porcze studenckich na kwot 45,6 mln z; 4 gwarancji i porcze spaty kredytów klskowych na kwot 226 tys. z Pomoc uzyskao 60 grup producentów rolnych (13 grup w 2002 r.; 31 grup w 2003 r.; 58 grup w 2004 r.; 49 grup w 2005 r.; 44 grupy w 2006 r.) Zalesione grunty 19 500 ha. Efekt. . ródo: Opracowanie wasne na podstawie Sprawozda z dziaalnoci Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa za lata 2003-2006.. Finansowanie ekwiwalentów za zalesianie gruntów rolnych Utylizacja Wspieranie przedsibiorczoci na obszarach wiejskich Pomoc finansowa dla producentów suszu paszowego Dopaty do mleka klasy ekstra Realizacja programu podnoszenia i zmiany kwalifikacji zawodowych Pomoc na wdraanie i upowszechnianie rachunkowoci rolnej Razem. Pomoc finansowa dla grup producentów rolnych. Porczenia i gwarancje kredytowe. Preferencyjne kredytowanie rolnictwa. Wyszczególnienie. Tabela 1.2.1. Realizacja krajowych programów wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich w latach 1994-2006.

(40) . 481 000 13,5 292 065,6. x 1 208 640. 6 446 320,8. 340 610. 8 000. 536 245. 2 624,7. 42 507. Kwota dofinansowania (w tys. z) 5 287 500. x. 3 384. Liczba zawartych umów 316 221. W 2010 roku pomoc do powierzchni upraw chmielu otrzymao 1 082 rolników na kwot 22,23 mln z. W 2012 roku pomoc w zwizku z usuwaniem skutków przezimowania w okresie zimowym 2011/2012 otrzymao 135 tys. rolników na kwot 122,3 mln z. W 2013 roku: (1) pomoc w zwizku z usuwaniem skutków przezimowania w okresie zimowym 2011/2012 otrzymao 34 rolników na kwot 65,1 tys. z; (2) pomoc dla producentów rolnych, w których w gospodarstwach rolnych lub dziaach specjalnych produkcji rolnej powstay szkody spowodowane wystpieniem powodzi, huraganu, gradu lub deszczu nawalnego otrzymao 11 tys. rolników na kwot 15 mln z. W 2014 roku: (1) pomoc dla producentów rolnych, w których w gospodarstwach rolnych lub dziaach specjalnych produkcji rolnej powstay szkody spowodowane wystpieniem powodzi, huraganu, gradu lub deszczu nawalnego w 2013 roku obejmowaa 19 dyspozycji finansowych na kwot 139,2 tys. z; (2) pomoc dla rolnika, który w 2014 roku by producentem owoców porzeczki czarnej lub owoców wini zrealizowanych 19 101 dyspozycji finansowych na kwot 21,3 mln z; (3) pomoc dla rolnika, który w 2014 roku by producentem cebuli, kapusty lub jabek wypacono rodki dla 41 963 rolników, na kwot 109,9 mln z; (4) pomoc dla rolników, którzy w 2014 roku ponieli szkody uprawach rolnych wyrzdzonych przez dziki wypacono pomoc 440 beneficjentom na czn kwot 1,03 mln z; (5) pomoc w zwizku z usuwaniem skutków przezimowania w okresie zimowym 2011/2012 w wysokoci 800 z otrzyma 1 rolnik. x. Utylizacja 1098 tys. szt. przeuwaczy i 5614 tys. szt. wi x. Udzielono 35 gwarancji i porcze spaty kredytów inwestycyjnych na kwot 11,6 mln z; 2 216 porcze studencki na kwot 30,8 mln z; 3 gwarancji i porcze spaty kredytów klskowych na kwot 107 tys. z. Pomoc uzyskao 51 grup producentów rolnych (28 grup w 2007 r.; 20 grup w 2008 r.; 3 grup w 2009 r.) Kontynuacja wypat rolnikom, którzy w latach 2002-2003 zalesili grunty. Agencja udzielia dopat do oprocentowania 104 965 kredytów inwestycyjnych o wartoci 4,45 mld z oraz 211 256 kredytów klskowych na kwot 837,5 mln z.. Efekt. . ródo: Opracowanie wasne na podstawie Sprawozda z dziaalnoci Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa za lata 2007-2014.. Razem. Pomoc finansowa dla grup producentów rolnych Finansowanie ekwiwalentów za zalesianie gruntów rolnych Utylizacja Pomoc na przygotowanie wniosku o rejestracj nazw i oznacze geograficznych Pomoc de minimis. Porczenia i gwarancje kredytowe. Preferencyjne kredytowanie rolnictwa. Wyszczególnienie. Tabela 1.2.2. Realizacja krajowych programów wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich w latach 2007-2014.

(41) Kolejne zmiany wytycznych wspólnotowych odnoszce si do pomocy publicznej wizaa si z koniecznoci dostosowania rolnictwa do nowych realiów i wyzwa w zakresie bezpieczestwa ywnoci, rodowiska, zmiany klimatu i utrzymania dynamiki gospodarki wiejskiej. Dziki nim moliwe bdzie zwikszenie konkurencyjnoci rolnictwa, zapewnienie zrównowaonego zarzdzania zasobami naturalnymi i dziaa w dziedzinie klimatu oraz osignicie zrównowaonego rozwoju terytorialnego wiejskich gospodarek i spoecznoci, w tym tworzenie i utrzymywanie miejsc pracy25. Wraz z przyjtymi zmianami od pocztku 2015 roku przepisy krajowe, na podstawie których udzielana jest pomoc publiczna w rolnictwie, musz by dostosowane do zasad udzielania pomocy publicznej w rolnictwie okrelonych w: 1) wytycznych Unii Europejskiej w sprawie pomocy pastwa w sektorach rolnym i lenym oraz na obszarach wiejskich w latach 2014-2020 (2014/C 204/01) (Dz. Urz. UE z dnia 1.07.2014, C 204), 2) rozporzdzeniu Komisji (UE) NR 702/2014 z dnia 25 czerwca 2014 r. uznajcym niektóre kategorie pomocy w sektorach rolnym i lenym oraz na obszarach wiejskich za zgodne z rynkiem wewntrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.U. UE z dnia 1.07.2014, L 193), 3) rozporzdzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylajce rozporzdzenie Rady (WE) nr 1698/2005 (Dz.U. UE z dnia 20.12.2013, L 347), 4) rozporzdzeniu Komisji (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznajcego niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewntrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu (Dz.U. UE z dnia 26.06.2014, L 187), 5) rozporzdzeniu Komisji (UE) NR 1408/2014 z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie stosowania art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de minimis w sektorze rolnym (Dz.U. UE z dnia 24.12.2013, L 352). W ramach nowych wytycznych Unii Europejskiej obowizujcych na lata 2014-2020 utrzymano wikszo dotychczas obowizujcych instrumentów wsparcia krajowego. Zaniechano realizacji pomocy zwizanej z przejciem na wczeniejsz emerytur, w formie dotowanych krótkoterminowych kredytów oraz zwizanej ze zwolnieniem z podatków na mocy dyrektywy 2003/96/WE. Ponadto wprowadzono programy obejmujce: pomoc na rzecz rolnictwa ekologicznego; pomoc zwizan z podejmowaniem wspópracy w sektorze 25. Dziennik Urzdowy Komisji Europejskiej C 204/1 z 01.07.2014. 30. .

(42) rolnym; pomoc przeznaczona na napraw szkód spowodowanych przez zwierzta chronione; pomoc na wkad finansowy na rzecz funduszy wspólnego inwestowania26. 1.2.1. Preferencyjne kredyty klskowe – krajowe instrumenty wspomagania rozwoju producentów rolnych Preferencyjne kredyty klskowe przeznaczone s na wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych i dziaach specjalnych produkcji rolnej, w których wystpiy szkody spowodowane przez susz, grad, deszcze nawalne, ujemne skutki przezimowania, przymrozki, powodzie, huragan, piorun, obsunicie si ziemi lub lawiny. Poszkodowani rolnicy, aby wznowi produkcj, mog skorzysta z dwóch linii kredytowych: inwestycyjnej (nKL01) i obrotowej (nKL02). Kredyt klskowy inwestycyjny dotyczy ponoszenia nakadów inwestycyjnych na odtworzenie rodków trwaych po klskach poprzez: a) przywrócenie funkcji uytkowych zniszczonych lub uszkodzonych budynków inwentarskich, magazynowo-skadowych, szklarni i innych budynków oraz budowli sucych do produkcji, a take urzdze i obiektów sucych do zasilania w wod, energi, gaz i odprowadzanie cieków, pomieszcze socjalnych, ogrodze, uszkodzonych cigników, maszyn, urzdze rolniczych i urzdze do zarzdzania procesem produkcji poprzez przeprowadzenie remontów kapitalnych, elementów infrastruktury technicznej wpywajcych bezporednio na warunki prowadzenia dziaalnoci rolniczej; b) przywrócenie produktywnoci poprzez zakup kwalifikowanego materiau szkókarskiego na odtworzenie sadu lub innej plantacji rolin wieloletnich o okresie uytkowania > 5 lat (poza rolinami na cele energetyczne) oraz stada podstawowego inwentarza ywego; c) zakup w miejsce zniszczonych cigników, maszyn, urzdze rolniczych, urzdze do zarzdzania procesem produkcji, a take samochodów ciarowych, dostawczych lub specjalistycznych wycznie dla potrzeb zwizanych z produkcj w dziaach specjalnej produkcji rolnej; d) finansowanie kosztów ogólnych bezporednio zwizanych z inwestycj, nie przekraczajcych 12% kwoty kredytu (np. przygotowanie dokumentacji technicznej, koszty nadzoru budowlanego itp.). Kredyt klskowy obrotowy przeznaczony jest na finansowanie biecych potrzeb produkcyjnych zwizanych z ponoszeniem rzeczowych nakadów niezbdnych na przywrócenie produkcyjnoci poprzez zakup rzeczowych rodków obrotowych do produkcji rolnej, w tym kwalifikowanego materiau siewnego i szkókarskiego, nawozów mineralnych, rodków ochrony rolin, paliw na cele rolnicze, inwentarza ywego, matek pszczelich uytkowych i reprodukcyjnych, pasz i koncentratów paszowych oraz materiaów opaowych do ogrzewania szklarni i tuneli. 26. Dziennik Urzdowy Komisji Europejskiej C 204/1 z 01.07.2014. 31. .

(43) Preferencyjne kredyty klskowe charakteryzuj si specjaln procedur uruchamiania pomocy. Banki, które podpisay z Agencj umow o wspópracy, mog udziela kredytów jedynie za zgod Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (do 30 wrzenia 2013 roku zgody udzielane byy na wniosek waciwego wojewody wystpujcego o ich uruchomienie). Kredytobiorca poza kompletem dokumentów wymaganych przez bank oraz planem inwestycji (dotyczy tylko nKL01) zobowizany jest doczy do wniosku kredytowego opini wojewody waciwego, ze wzgldu na miejsce wystpienia szkód, zawierajc okrelenie zakresu i wysokoci szkód oszacowanych przez odpowiedni komisj. Obecnie straty szacowane s w cigu 30 dni od dnia stwierdzenia skutków klski, a nie jak byo wczeniej od dnia wystpienia klski (przepis obowizywa do 24 lipca 2006 roku). Moliwo ubiegania si o kredyt klskowy maj rolnicy z gospodarstw, w których wysoko poniesionej szkody w rodku trwaym innym ni uprawy rolne i zwierzta gospodarskie jest wysza ni 1 050 z lub jeli przekracza 30% redniej rocznej produkcji rolnej w gospodarstwie rolnym lub dziale specjalnym z trzech lat poprzedzajcych rok, w którym wystpiy szkody lub redniej z trzech lat w okresie picioletnim poprzedzajcym rok, w którym wystpiy szkody, z pominiciem roku o najwyszej i najniszej wielkoci produkcji27. W przypadku, gdy wysoko poniesionej szkody jest nisza lub równa 30% ww. rocznej produkcji rolnej wówczas dopaty do oprocentowania kredytów stosowane s jako pomoc de minimis w rolnictwie28. Preferencyjne kredyty klskowe udzielane s w terminie: a) do 31 grudnia danego roku – w przypadku zgody wyraonej przez MRiRW w okresie od 1 stycznia danego roku do 31 maja danego roku; b) do 30 czerwca nastpnego roku w przypadku zgody wyraonej przez MRiRW w okresie od 1 czerwca do 31 grudnia danego roku. Warunki, na jakich udzielane s kredyty klskowe, zrónicowane s ze wzgldu na rodzaj linii kredytowej. Kredyty linii nKL02 w pocztkowym okresie funkcjonowania udzielane byy na okres nie duszy ni 24 miesice liczony od daty wystpienia szkód. Od 2007 roku wyduono okres spaty do 4 lat i wprowadzono moliwo karencji w spacie nieprzekraczajcej 4 lata. Okres spaty kredytów linii nKL01 jest znacznie duszy i wynosi do 8 lat (z wyjt 27. Rozporzdzenie Komisji (UE) nr 702/2014 z dnia 25 czerwca 2014 r. uznajce niektóre kategorie pomocy w sektorach rolnym i lenym oraz na obszarach wiejskich za zgodne z rynkiem wewntrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE L 193, z 1.07.2014, s. 1). 28 Rozporzdzenia Komisji (UE) nr 1408/2013 z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie stosowania art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de minimis w sektorze rolnym (Dz. Urz. UE L 352 z dnia 24.12.2013, s. 9) oraz przepisami o postpowaniu w sprawach dotyczcych pomocy publicznej. 32 .

(44) kiem kredytów przeznaczonych na zakup kwalifikowanego materiau szkókarskiego, który wynosi 5 lat), za okres karencji wynosi 2 lata. Kwota kredytu nie moe przekroczy kosztów (nakadów) niezbdnych na wznowienie produkcji po klsce oraz wielkoci oszacowanych w uprawach rolnych lub zwierztach gospodarskich, tj. nie moe przekroczy kwoty obnienia dochodu (nKL02) lub kwoty odtworzeniowej zniszczonych rodków trwaych (nKL01), nie wicej jednak ni 4 mln z dla gospodarstw rolnych i 8 mln z na dziay specjalne produkcji rolnej. Kredytobiorcy nie maj obowizku wniesienia wkadu wasnego, maj natomiast obowizek w terminie 3 miesicy od dnia pobrania rodków pieninych udokumentowania wykorzystanego w caoci kredytu (nKL01) lub tylko cz wydatków, tj. od 2007 roku 50% (wczeniej 70%) (nKL02). Zaznaczy naley równie, i dla kredytów klskowych, podobnie jak dla pozostaych rodzajów kredytów preferencyjnych, wyznaczony zosta wskanik intensywnoci pomocy, tj. udzia wysokoci pomocy w kwocie kredytu. Dla kredytów przeznaczonych na wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych i dziaach specjalnych produkcji rolnej, w których wystpiy szkody spowodowane przez klski ywioowe pomoc nie moe przekroczy 80% wartoci odtworzeniowej rodka trwaego (nKL01) lub kwoty obnienia dochodu (nKL02). Wyjtek stanowi gospodarstwa pooone na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) oraz obszarach NATURA 2000, w przypadku których pomoc zwikszona zostaa do 90%29. Wysoko oprocentowania kredytów klskowych jest zmienna, zaley nie tylko od mary (max. 2,5 pkt. proc.), prowizji i opat bankowych ale równie od stopy redyskontowej weksli przyjmowanych od banków do redyskonta przez Narodowy Bank Polski w stosunku rocznym. W latach 2003-2014 oprocentowanie kredytów klskowych nie mogo wynosi wicej ni 1,5 stopy redyskontowej z wyjtkiem lat 2010-2011, w których podwyszono wskanik stanowicy podstaw naliczania wysokoci oprocentowania do 1,6. Minimalne oprocentowanie dla kredytobiorców wynosio od 1,2 do 3,5% i uzalenione byo od banku, który udzieli kredytu, lat, w których udzielony zosta kredyt, a od 2010 roku równie od posiadania stosownego ubezpieczenia. Pozosta cz oprocentowania pacia Agencja (tab. 1.2.1.1).. 29. ARiMR (http://www.arimr.gov.pl/). 33. .

(45) Tabela 1.2.1.1. Wysoko oprocentowania kredytów klskowych pacona przez kredytobiorców w latach 2003-2014 (w proc.) Rok Kredyt obrotowy Kredyt inwestycyjny 2003 1,2 1,2 1,44* * 2004 1,2-1,4 1,2 1,75* 2005 1,2 1,2 2006 1,2 1,2 2007 1,2 1,3125 1,9688* 2008 3,5 3,5 2009 2 2 2010 3,05 0,1 2011 3,85 -0,1 2012 4,125 1,5 2013 2,8125 1,5 2014 2,4375 1,5 * Oprocentowanie dla kredytów udzielanych z roku ubiegego. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych ARiMR.. Dopaty Agencji do oprocentowania kredytów klskowych do 2010 roku wynosiy 0,75 oprocentowania kredytu. W 2010 roku nastpia zmiana w naliczaniu wysokoci dopat do oprocentowania kredytów klskowych. Wysoko. ta uzaleniona zostaa od posiadania przez poszkodowanego rolnika ubezpieczenia obejmujcego co najmniej 50% powierzchni upraw rolnych, z wyczeniem k i pastwisk, lub co najmniej 50% liczby zwierzt gospodarskich w gospodarstwie rolnym lub dziale specjalnym produkcji rolnej co najmniej od jednego z ryzyk, tj. suszy, gradu, deszczu nawalnego, ujemnych skutków przezimowania, przymrozków wiosennych, powodzi, huraganu, pioruna, obsunicia si ziemi lub lawiny. W przypadku braku umowy ubezpieczenia oprocentowanie pacone przez kredytobiorc stanowi rónic pomidzy wysokoci nalenego bankowi oprocentowania i wysokoci poowy dopat Agencji do oprocentowania kredytów udzielanych ubezpieczonym rolnikom. W latach 2010-2014 wysoko dopat Agencji do oprocentowania kredytów dla poszkodowanych rolników nie posiadajcych umowy ubezpieczenia ksztatowaa si na poziomie od 2,95% do 0,93%, natomiast rolnicy posiadajcy stosowne ubezpieczenie mogli liczy na dopaty w wysokoci od 5,9% do 1,87% (rys. 1.2.1.1).. 34 .

(46) 1,8750. 0,9375 2,4375. 1,3125. 1,5000. 1,5000. 2,8125. 2,6250 4,1250. 3,0500. 0,1000. 1,2000. 1,2000. 1,2000. 2,6250. 5,2500 1,5000. 2,1500 3,8500. 5,9000. 5,9000. 5,8750 2,0000. 0,1000. 4,3750 3,5000. 2,9500. 6,6750 1,2000. 5,1750. 5,9250. 7,4250 1,2000. 11 10,5 10 9,5 9 8,5 8 7,5 7 6,5 6 5,5 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0. 9,3000. Rysunek 1.2.1.1. Wysoko oprocentowania kredytów klskowych pacona przez kredytobiorc i ARiMR w latach 2003-2014 (w proc.). lata oprocentowanie pacone przez Agencj. oprocentowanie pacone przez kredytobiorc. * Oprocentowanie pacone w przypadku posiadania przez rolnika stosownego ubezpieczenia. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych ARiMR.. Efekty finansowo-rzeczowe preferencyjnych kredytów klskowych W latach 2003-2014 banki udzieliy 499,19 tys. kredytów klskowych na czn kwot 8,53 mld z (rys. 1.2.1.2). Oszacowana przez komisje wojewódzkie kwota strat poniesionych w wyniku klsk ywioowych, zaakceptowana przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi wyniosa cznie ponad 22,51 mld z. Warto udzielonych kredytów na wznowienie produkcji pokrywaa rednio od 29,22 do 90,63% poniesionych strat w uprawach. Najwicej kredytów klskowych (27,30% ogóu) o wartoci ponad 1,7 mld z wypacono w 2006 roku. Ogóem starty w uprawach rolnych w tym roku oszacowane zostay na kwot ponad 6,3 mld z, a spowodowane byy przede wszystkim wystpieniem dugotrwaej suszy w wikszoci województw. Najwiksze szkody dotyczyy k i pastwisk (gównie II i III pokosu) w granicach 30-100%. W przypadku pozostaych upraw straty stanowiy: 20-60% zboa jare, 15-50% zboa ozime, 5-30% rzepak, 10-55% ziemniaki i buraki oraz okoo 30-40% warzywa [www.mpips.gov.pl]. Najmniej kredytów na wznowienie produkcji po klskach ywioowych banki udzieliy w 2013 roku (1% ogóu). Z 28 361 rolników uprawnionych do ubiegania si o kredyt na wznowienie produkcji po klskach ywioowych kredyt otrzymao 4 980 rolników (17,56%). 35 .

(47) W okresie tym na skutek wystpujcych klsk ywioowych straty w uprawach oszacowano na kwot 916,98 mln z, za czna warto wypaconych kredytów stanowia 267 mln z. Rysunek 1.2.1.2. Kwota (mln z) i liczba (tys. szt.) udzielonych preferencyjnych kredytów klskowych w latach 2003-2014 140. 136,27. 120 100 84,54. 80 70,69. 2003. 2004. 8,30. 8,54. 2005. 2006. 2007. 2008. kwota udzielonych kredytów klskowych [mln z]. 2009. 2010. 2011. 2012. 267,96. 244,00. 19,00. 464,70. 679,69. 40,62 246,37. 40,07 793,42. 1169,00. 60. 1046,77. 236,20. 18,21. 1774,21. 805,68. 62,77 804,77. 1800 1700 1600 1500 1400 1300 1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0. 40 20. 4,98. 2013. 5,21. 0 2014 lata. liczba udzielonych kredytów klskowych [tys.szt.]. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych ARiMR.. Pomimo nasilajcych si od kilku lat w Polsce niekorzystnych warunków atmosferycznych liczba udzielonych kredytów klskowych w badanym okresie zmniejszya si o 92,62%. Wraz ze spadkiem liczby kredytów spada równie ich warto (o 69,68%). Znaczcy spadek liczby i wartoci udzielonych kredytów klskowych zauway mona od 2008 roku. Wpyw na to mogo mie zwikszenie wysokoci minimalnego oprocentowania paconego przez rolnika, zmiany polityki ARiMR w zakresie stosowania dopat do oprocentowania kredytów klskowych i uzalenienie wysokoci dopat od posiadania stosowanej umowy ubezpieczeniowej oraz wprowadzenie od 2010 roku moliwoci skorzystania ze rodków unijnych w ramach PROW dziaanie 126 Przywracanie potencjau produkcji rolnej zniszczonego w wyniku wystpienia klsk ywioowych. Kredyty na wznowienie produkcji po klskach ywioowych udzielane w latach 2003-2014 w 99,83% przeznaczone byy na przywrócenie produkcyjnoci poprzez zakup rzeczowych rodków obrotowych do produkcji, natomiast tylko 0,17% na odtworzenie rodków trwaych wykorzystywanych do produkcji 36 .

(48) rolnej. Wysoki odsetek kredytów klskowych obrotowych w strukturze kredytów klskowych wynika gównie z koniecznoci szybkiego przywrócenia produktywnoci, która zwizana jest z moliwoci kontynuacji pracy w gospodarstwie rolnym, stanowicej niekiedy jedyne ródo utrzymania rolnika i jego rodziny30. Ponadto kredyt obrotowy umoliwia utrzymanie pynnoci finansowej gospodarstwa rolnego, która warunkuje jego sprawne funkcjonowanie, w tym równie kontynuacj wczeniej podjtych inwestycji. Na uwag zasuguje fakt, i kredyt klskowy obrotowy nie musi by wykorzystywany na odtworzenie wycznie tej produkcji, która zostaa zniszczona podczas klski, w odrónieniu od kredytu klskowego inwestycyjnego. Korzystajc z linii nKL02, poszkodowani rolnicy maj take moliwo sfinansowania innych biecych nakadów ponoszonych w celu odtworzenia zdolnoci kredytowania odpowiednich dochodów z produkcji rolnej. W badanym okresie banki udzieliy 498,35 tys. kredytów klskowych obrotowych na czn kwot 8,5 mld z (rys. 1.2.1.3). Zarówno liczba, jak i warto udzielonych kredytów od 2007 roku systematycznie malaa. Wyjtek stanowi 2011 rok, w którym odnotowano znaczny wzrost liczby i wartoci udzielonych kredytów klskowych obrotowych w porównaniu do roku poprzedniego. Stanowi on odpowiednio 122,71 i 4,28%. W latach 2003-2014 akcja kredytowa w przypadku kredytów klskowych inwestycyjnych bya znacznie nisza ni kredytów klskowych obrotowych. W analizowanym okresie banki udzieliy 837 kredytów klskowych zwizanych z ponoszeniem nakadów inwestycyjnych na odtworzenie rodków trwaych na czn kwot 27,58 mln z (rys. 1.2.1.4). Najwicej kredytów inwestycyjnych banki udzieliy w latach 2007-2008 (39,30% ogóu kredytów klskowych inwestycyjnych). W okresie tym 5 003 rolników odnioso straty w rodkach trwaych, których warto odtworzeniowa stanowia 142 mln z. Sporód wszystkich poszkodowanych rolników mogcych ubiega si o kredyt klskowy inwestycyjny, banki przyznay kredyty 6,57% rolników, umoliwiajc pokry straty w 4,48%. Najwysz warto kredytów klskowych inwestycyjnych wypacono w 2012 roku, co stanowio 28,20% cznej kwoty wypaconej w ramach kredytów klskowych inwestycyjnych. Warto wypaconych kredytów jedynie w 4,89% pokrya straty oszacowane na 159 mln z. Kwota kredytów klskowych obrotowych wypacanych redniorocznie poszkodowanym rolnikom ksztatowaa si na poziomie od 11,38 tys. z do 46,82 tys. z, za kredytów inwestycyjnych od 15,51 tys. z do 39,22 tys. z (rys. 1.2.1.5). 30. A. Kurdy-Kujawska, (2012), Wysoko kredytów klskowych uzyskanych przez wacicieli gospodarstw rolnych w Polsce w latach 2006-2011, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. XIV, z. 3, s. 223-226. 37. .

(49) Wysza warto wypacanych kredytów klskowych inwestycyjnych wynika gównie z charakteru wydatków. Nakady na odtworzenie rodka trwaego w gospodarstwie s znacznie wysze ni nakady na zakup materiau siewnego, inwentarza ywego, nawozów czy rodków ochrony rolin. Naley podkreli równie, i rednia wysoko kredytów dla rolników poszkodowanych w wyniku klsk ywioowych uzaleniona jest od wielkoci poniesionych strat w gospodarstwie rolnym. Analiza wykazaa, i pomimo utrzymujcej si staej tendencji spadkowej liczby i kwoty udzielonych kredytów klskowych w latach 2003-2014 nastpi wzrost redniej wartoci udzielanych kredytów na wznowienie produkcji po klskach ywioowych. Rysunek 1.2.1.3. Kwota (mln z) i liczba (tys. szt.) udzielonych preferencyjnych kredytów klskowych obrotowych w latach 2003-2014 140 136,16. 120 100 84,38 70,55. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych ARiMR. . 38 . 40 20. 8,24. 2012. kwota udzielonych kredytów klskowych obrotowych [mln z] liczba udzielonych kredytów klskowych obrotowych [tys. szt]. . 243,37. 18,96 8,51. 2004. 266,34. 456,92. 677,51 244,07. 40,58 792,57. 18,17. 39,90 1043,69. 1165,70. 60 1772,34. 804,56 235,41. 2003. 80. 62,75. 802,69. 1800 1700 1600 1500 1400 1300 1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0. 4,95. 2013. 5,20. 0 2014 lata.

(50) Rysunek 1.2.1.4. Kwota (mln z) i liczba (szt.) udzielonych preferencyjnych kredytów klskowych inwestycyjnych w latach 2003-2014 180. 8 167. 7,5 162. 160. 7 6,5. 140. 134. 6 5,5. 120 100. 5. 7,78. 103. 4,5 4. 80. 3,5 3. 60. 2,18. 16. 0,63. 29. 0 2003. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 1,5. 32 1,62. 2005. 42 2,29. 2004. 2,5 2. 36. 0,86. 1,11. 21. 0,79. 20. 1,87. 2,08. 35. 3,07. 40. 3,30. 60. 2011. 2012. 2013. 2014. 1 0,5 0 lata. kwota udzielonych kredytów klskowych inwestycyjnych [mln z] liczba udzielonych kredytów klskowych inwestycyjnych [szt.]. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych ARiMR.. Rysunek 1.2.1.5. rednia wypacona kwota preferencyjnego kredytu klskowego obrotowego i inwestycyjnego w latach 2003-2014 (w tys. z) 129,72. 130 120 110 100 90. 78,98. 80 70 52,99. 60. 55,44. 40 30 20. 15,51. 22,63. 19,75 18,16. 10 0. 53,86. 51,90. 50 26,16 23,76 18,96. 11,38. 12,95. 12,82. 13,02. 13,82. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 50,74. 39,22. 35,74. 28,67. 19,53 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. rednia wypacona kwota kredytu klskowego obrotowego [tys. z] rednia wypacona kwota kredytu klskowego inwestycyjnego [tys. z]. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych ARiMR. 39 . 46,82. 2014 lata.