W Występowanie urazów mechanicznych u zwierząt – analiza 73 przypadków

(1)

nowych zakażonych zwierząt może dopro- wadzić do zakażenia innych zwierząt i wy- buchu choroby u sztuk o obniżonej odpor- ności. Przyczyną ponownego wystąpienia choroby w tym samym miejscu po kilku latach może być także źle przeprowadzony zabieg dezynfekcji.

Obniżenie do odsetka zwierząt chorych poniżej 0,5% w 1975 r. należy do jednych z największych osiągnięć Inspekcji Wetery- naryjnej w Polsce. Zwalczanie każdej zoonozy sprowadza się do możliwie szybkiego wykrycia i likwidacji ognisk choroby. Osta- tecznie Polska jest krajem urzędowo wol- nym od gruźlicy bydlęcej, status ten otrzy- mała na mocy uchwały Komisji 209/342/Ec z 23 kwietnia 2009 r. (25).

Przypadki gruźlicy bydlęcej w Polsce od- notowuje się także u dzikich zwierząt. Do 2014 r. potwierdzono ją w trzech ogrodach zoologicznych, w prywatnej hodowli bizo- nów, w ośrodku hodowli żubrów, zagrodzie pokazowej żubrów oraz u zwierząt wolno żyjących z terenu Bieszczad (26, 27, 28, 29, 30, 31). Izolacja prątków gruźlicy bydlęcej od dzików wskazuje na konieczność konty- nuowania badań u zwierząt wolno żyjących na terenie Bieszczad, jak również dokładnej tuberkulinizacji bydła z tego regionu.

Piśmiennictwo

1. Neill S.D., Bryson D.B., Pollock J.M.: Pathogenesis of tu- berculosis in cattle. Tuberculosis 2001, 81, 79–86.

2. Buddle B.M., Livingstone P.G., de Lisle G.W.: Advances in ante-mortem diagnosis of tuberculosis in cattle. New Zealand Vet J. 2009, 57, 173–180.

3. Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwie- rząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U.

Nr 69, poz. 625 z pózn. zm.)

4. Lipiec M.: Gruźlica bydła w Polsce. Monografia Polskie- go Instytutu Weterynaryjnego – Polskiego Instytutu Ba- dawczego, Puławy 2008.

5. Augustynowicz-Kopeć E., Krajewska M., Zabost A., Na- piórkowska A., Zwolska Z.: Characterisation of Mycobac- terium bovis strains isolated from farm and wild animals from Poland. Bull Vet Inst Pulawy 2011, 55, 381–383.

6. Pismo okólne Ministra Rolnictwa i Ref. Rol. Nr WI. III- 3/1/51 z dnia 19. I. 1959 r. w sprawie zwalczania gruźli- cy bydła (Dz. Urz. Min. Rol. i R. R. nr 2, poz. 8).

7. Uchwała Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów nr 33/39 z dnia 5. I. 1959 r. w sprawie zorganizowanej pla- nowej walki z gruźlicą bydła.

8. Instrukcja Min. Rol. – Dep. Wet. nr 1 z dnia 21.V.1959 r.

w sprawie rozpoznawania gruźlicy bydła. Biuletyn Min.

Roln. nr 9, poz. 73.

9. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa z dnia 26. V. 1959 r.

w sprawie zwalczania gruźlicy bydła. Dz. U. nr 34, poz. 208.

10. Dyrektywa Rady 64/432/EWG z dnia 26 czerwca 1964 w sprawie problemów zdrowotnych zwierząt wpły- wających na handel wewnątrzwspólnotowy bydłem i trzo- dą chlewną (Dz. Urz. UE L 121 z 29.7.1964, str.1977).

11. http://www.efsa.europa.eu

12. Osek J., Wieczorek K.: Zoonozy i ich czynniki etiologicz- ne w Europie – raport Europejskiego Urzędu ds. Bezpie- czeństwa Żywności (EFSA) za 2011r. Życie Wet. 2013, 88, 365–373.

13. Dyrektywa 2003/99/WE z dnia 17 listopada 2003 r. w sprawie monitorowania chorób odzwierzęcych i odzwierzę- cych czynników chorobotwórczych zmieniająca decyzję Rady 90/424/EWG i uchylająca dyrektywę Rady 92/117/

14. Gallagher J., Clifton-Hadley R. S.: Tuberculosis in bad-EWG.

gers; a review of the disease and its significance for other animals. Res.Vet. Sci. 2000, 69, 203–217.

15. Chambers M.A., Carter S.P., Wilson G.J., Jones G., Brown E., Hewinson R.G., Vordermeier M.: Vaccination against tuberculosis in badgers and cattle: an overview of the chal- lenges, developments and current research priorities in Great Britain. Vet Rec. 2014, 175, 90–96.

16. Beltrán-Beck B., Ballestros C., Vicente J., de la Fuente J., Gortázar C.: Progress in Oral Vaccination against Tuber- culosis in Its Main Wildlife Resevoir in Iberia, the Eura- sian Wild Boar. Vet Med Int. 2012, 2012:978501.

17. Dankner, W. M., Davis C.E.: Mycobacterium bovis as a si- gnificant cause of tuberculosis in children residing along the United States-Mexico border in the Baja California region. Pediatrics.] 2000, 105, 79–83.

18. Laniado-Laborín R., Muñiz-Salazar R., García-Ortiz R.A., Vargas-Ojeda A.C., Villa-Rosas C., Oceguera-Palao L..: Molecular characterization of Mycobacterium bovis isolates from patients with tuberculosis in Baja Califor- nia, Mexico. Infect Genet Evol. 2014, doi: 10.1016/j.me- egid.2014.06.020.

19. Roug A., Perez A., Mazet J.A., Clifford D.L., VanWormer E., Paul G., Kazwala R.R., Smith W.A.: Comparison of

intervention methods for reducing human exposure to Mycobacterium bovis through milk in pastoralist house- holds of Tanzania. Prev Vet Med. 2014, 115, 157–165.

20. Malama S., Johansen T.B., Muma J.B., Munyeme M., Mbu- lo G., Muwonge A., Djønne B., Godfroid J.: Characteri- zation of Mycobacterium bovis from Humans and Cat- tle in Namwala District, Zambia. Vet Med Int. 2014, doi:

10.1155/2014/187842.

21. Instrukcja Głównego Lekarza Weterynarii: GIWz.IV.401/

TBC – 17/2009, Warszwa 2009.

22. Krajewska M.: Gruźlica bydlęca – objawy kliniczne i ob- raz sekcyjny. Bydło, 2011, 3, 77.

23. Krajewska M., Kozińska M., Zwolska Z., Lipiec M., Au- gustynowicz – Kopeć E., Szulowski K.: Human as a so- urce of tuberculosis for cattle. First evidence of transmis- sion in Poland. Vet Microbiol 2012, 159, 269–271.

24. Lipiec M., Weiner M., Krajewska M.: Bovine tuberculosis in Poland 2004–2009. Eradication and free status ob- tainment. 31st Annual Congress of the European Society of Mycobacteriology, ESM, 4–7 July, 2010, Bled Slovenia.

Abstract Book, s. 170

25. Commission Decision 2009/342/EC as regards the dec- laration that certain administrative regions of Poland are officially free of zoonotic – bovine – leucosis and that Po- land and Slovenia are officially free of bovine tuberculosis. 2009; Oj L 104, 24. 4. 2009: 51–56.

26. Kalicki M., Rutkowiak B.: Przypadek gruźlicy płuc u anty- lopy oryks arabski (Oryx leucoryx). Mag. Wet. 1994, 14, 30.

27. Welz M., Welz M., Anusz K., Salwa A., Zaleska M., Bie- lecki W., Osińska B., Kaczor S., Kita J.: Gruźlica bydlęca u żubrów w Bieszczadach. Med. Weter. 2005, 61, 441–444.

28. Welz M.: Sytuacja epizootiologiczna wśród zwierząt gospo- darskich i wolno żyjących na terenie Bieszczad z uwzględ- nieniem zakażeń Mycobacterium bovis. Praca doktorska, SGGW 2010.

29. Salwa A., Anusz K., Welz, M., Wozikowski R., Zaleska M., Kita J.: Analiza sytuacji epizootiologicznej u zwierząt go- spodarskich i wolno żyjących w Bieszczadach w związku wystąpieniem gruźlicy bydlęcej u żubrów (Bison Bonasus).

European Bison Conservation Newsletter 2011, 4, 71–80.

30. Kalicki M., Krajewska M.: The case of tuberculosis in the Defassa Waterbuck (Kobus ellipsiprymnus defassa). Med Weter. 2011, 67, 499–500.

31. Bielecki W., Mazur J., Amarowicz J., Krajewska M.: Zwal- czanie gruźlicy u żubrów w Bieszczadach. European Bi- son Conservation Newsletter. 2013, 6, 91–94.

Dr Monika Krajewska,

e-mail: monika.krajewska@piwet.pulawy.pl

W

opracowaniu chcemy zwrócić uwagę na rzadko opisywaną grupę czynni- ków etiologicznych prowadzących do uszkodzenia tkanek lub narządów zwierząt, jaki- mi są czynniki fizyczne, a w szczególności urazy mechaniczne.

Uraz (trauma) to uszkodzenie tkanki, narządu lub obszaru ciała spowodowane

zadziałaniem czynników fizycznych: ter- micznego, elektrycznego, chemicznego, mechanicznego, radiacyjnego itd., prowadzą- cych do powstania obrażeń. Najczęściej jest to działanie energii mechanicznej na żywy organizm, np. uderzenie narzędziem, postrzelenie, potrącenie przez pojazd, uderzenie upadającego ciała o podłoże, powodujące

uszkodzenie. Urazy należy odróżnić od ob- rażeń, czyli zmian anatomopatologicznych będących skutkiem urazów, np. stłuczenie (contusio), otarcie (excoriatio), rana (vulnus), podbiegnięcia krwawe (sugillationes), zła- manie (fractura) itp. Przy badaniu pacjen- tów z urazami istotne jest określenie rodzaju narzędzia, które było przyczyną powstania uszkodzeń. Z tego powodu rozróżnia się dwa rodzaje urazów: uraz czynny, powsta- jący w wyniku uderzenia narzędziem trzy- manym w ręku (narzędzie jest w ruchu, np.

pobicie) oraz uraz bierny, powstający w wyniku upadku na daną powierzchnię (ciało w ruchu uderza o nieruchome narzędzie).

Co ciekawe, u ludzi jedną z metod różnico- wania czynnych i biernych urazów głowy, która może pomóc w ocenie okoliczności powstania obrażeń (nieszczęśliwy wypadek

Występowanie urazów mechanicznych u zwierząt – analiza 73 przypadków

Aleksandra Okoń*, Zofia Warchałowska*, Izabella Dolka

z Zakładu Patomorfologii Zwierząt Katedry Patologii i Diagnostyki Weterynaryjnej Wydziału Medycyny Weterynaryjnej w Warszawie

* Studentka V roku Wydziału Medycyny Weterynaryjnej w Warszawie.

(2)

lub czyn zamierzony) jest ustalenie miejsca przyłożenia siły względem tzw. linii kapelu- szowej (hat brim line), to jest miejsca naj- szerszego obwodu głowy, czyli na wysoko- ści ronda założonego kapelusza. Uważa się, że obrażenia powyżej tej linii są skutkiem urazów czynnych. W praktyce medyczno- -sądowej tę zasadę należy traktować tylko jako wstępne kryterium, które wymaga jednak krytycznego stosowania (1, 2). Uraz mechaniczny jest bardzo często przyczy- ną śmierci gwałtownej, wskutek działania nagłej siły zewnętrznej w szerokim zna- czeniu. W przypadku medycyny ludzi jest to śmierć w wyniku wypadku, zbrodni lub samobójstwa. W patologii weterynaryjnej ważne jest odróżnienie urazów przypadko- wych, losowych (np. złamania patologicz- ne) od urazów nieprzypadkowych (non-accidental injury – NAI lub suspected animal abuse and neglect – AAN), co nie zawsze jest możliwe, dlatego istotna jest dokładna analiza historii konkretnego przypadku, konfrontacji rodzaju i rozległości obrażeń z realiami sprawy (3). Należy zaznaczyć, że zdarzają się przypadki, gdy nawet po prze- prowadzeniu badania sekcyjnego przyczyny i mechanizm śmierci pozostaje niezna- ny (np. wskutek rozkładu gnilnego zwłok), jednak okoliczności śmierci zdecydowanie wskazują na zamierzone działanie człowie- ka. Przykładowo, zwłoki zwierzęcia znale- zione w worku zanurzone w zbiorniku wod- nym, gdy sekcja zwłok nie ujawnia żadnych istotnych zmian, jednocześnie nie ma dowo- dów na to, że zwierzę zostało poddane eutanazji. Urazy mechaniczne są często przy- czyną decyzji o eutanazji zwierząt (bezpo- średnia przyczyna śmierci). Należy zwrócić uwagę, że z punktu widzenia weterynaryjnej medycyny sądowej ważne jest uzasad- nienie eutanazji, np. złamania kręgosłupa.

Urazy, zarówno spowodowane losowy- mi wypadkami lub, co gorsza, świadomą działalnością człowieka, są jednym z czę- stych problemów występujących u zwierząt, a jednocześnie jedną z najpoważniejszych przyczyn śmierci lub niepełnosprawności zwierzęcia, które, aby przeżyć wymaga sta- łej. Celem opracowania jest ocena często- ści występowania zwierząt, które doznały urazu mechanicznego, określenie gatunku, płci, wieku, rasy oraz określenie, w ob- rębie których okolic ciała obrażenia zda- rzały się częściej, a także próba ustalenia ich przyczyny. Otrzymane wyniki pozwa- lają ocenić skalę występowania omawia- nego problemu.

Materiał i metody

Materiał stanowiły archiwalne wyniki ba- dań oraz protokoły sekcji zwierząt z ob- rażeniami ciała spowodowanymi urazem mechanicznym (w tekście będzie stosowa- ne określenie „pacjent/zwierzę z urazem

mechanicznym”). Badania sekcyjne były przeprowadzane w Zakładzie Patomorfo- logii Zwierząt Katedry Patologii i Diagno- styki Weterynaryjnej Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie od stycznia 2009 r. do końca grudnia 2013 r.

Analizie poddano również skierowania na sekcję zwłok oraz załączoną dokumenta- cję od właścicieli, lekarzy weterynarii, róż- nych instytucji (policja, prokuratura, funda- cje, towarzystwa opieki nad zwierzętami).

Z tych dokumentów odnotowywano gatu- nek zwierzęcia, wiek, płeć i rasę, a także, kto kierował zwłoki do badania pośmiert- nego (lekarz weterynarii, właściciel, policja, prokuratura) oraz przyczynę urazu mechanicznego (np. postrzelenie, wypadek samo- chodowy). Z protokołów oraz wyników sekcji zwłok odnotowywano lokalizację obra- żeń związanych z urazem obserwowanym podczas sekcji.

Wyniki i omówienie

Ogółem w ciągu 5 lat przeprowadzono 73 sekcje zwłok zwierząt z urazem mechanicznym, co stanowiło 6% wszystkich wykonanych sekcji. Najwięcej przypadków stwierdzono w 2011 r., które stanowiły 33%

wszystkich zwierząt z urazem mechanicznym, a 9% wszystkich sekcji z tego roku. Od 2011 r. liczba tych przypadków stopniowo zmniejszała się do 12% w 2013 r., co stanowi- ło 4% wszystkich sekcji wykonanych w tym roku. Większość stanowiły psy (54%; 39/73), koty (34%; 25/73), a następnie inne zwierzę- ta (12%; 9/73), wśród których były 2 konie, 2 kozy, 2 króliki miniaturowe, 2 węże i 1 da- niel. Ogólną charakterystykę badanych zwie- rząt przedstawiono w tabeli 1.

Dotychczas brakuje krajowych danych na temat podobnej analizy, co uniemożliwia po- równanie uzyskanych wyników, w piśmien- nictwie światowym też istnieje niewiele danych. W badaniach przeglądowych prze- prowadzonych ponad 30 lat temu w dwóch dużych klinikach weterynaryjnych w Sta- nach Zjednoczonych wykazano, że zwierzę- ta z urazami s tanowiły około 13% wszystkich pacjenxtów, przy czym 35% stanowi- ły psy i koty z poważnymi obrażeniami (4).

Inni autorzy udokumentowali występowa- nie 11% psów i 12% kotów z urazami (5, 6).

Z przeprowadzonej analizy wynika, że obrażenia na tle urazów mechanicznych były notowane najczęściej u młodych zwierząt (średnia 2 lata i 7 mies.), głównie samców (54%). Biorąc pod uwagę poszczególne gru- py zwierząt, urazy mechaniczne stwierdzano

Traumatic injuries in animals – 73 cases analysis

Okoń A., Warchałowska Z.,Dolka I., Division of Animal Pathomorphology, Department of Pathology and Veterinary Diagnostics, Faculty of Veterinary Medicine, Warsaw University of Life Sciences – SGGW

This study aimed at the evaluation of traumatic injuries frequency in animals necropsied in the Di- vision of Animal Pathomorphology, Department of Pathology and Veterinary Diagnostics in years 2009–2013. The referral forms and necropsy pro- tocols were reviewed for species, age, sex, breed, cause and location of injuries. A total of 73 cases were evaluated in this retrospective study. Basing on the animal species the following groups were established: dogs (54%), cats (34%) and others (12%: horses, goats, miniature rabbits, snakes and one fallow deer). In most cases victims were young males, dogs and cats. Cases of suspected animal cruelty were increasingly frequent (42%), then the bite wounds (15%), motor vehicle accidents (8%) and less seldom, fall-related injuries (6%). Gunshot wounds (35%), were observed usually in young animals, mostly dogs and cats. Surprisingly, one case was noted in 9 month old goat. Dogs commonly sustain injuries due to the motor vehicle accidents, while cats due to the falls from height. The skeletal system injuries were the most common. The thorac- ic cavity was often affected by gunshots and fall-re- lated wounds. Pelvic fractures were associated with motor vehicle accidents. Small dogs were frequent- ly bitten and wounded usually in the neck and thoracic region. The complete analysis of all 73 exam- ined cases was given and discussed.

Keywords: traumatic injuries, gunshots and bite wounds, animal cruelty.

Liczba zwierząt

Średni wiek (przedział wiekowy)

Rasa

Samce Samice Nierasowe Rasowe

Psy 39 5 lat i 4 mies.

(6 mies.–15 lat)

23 (62%)

14 (38%)

25 (69%)

11 (31%)

Koty 25 3 lata i 4 mies.

(10 mies.–12 lat)

12 (48%)

13 (52%)

21 (84%)

4 (16%) Inne

gatunki

9 2 lata i 7 mies.

(4 tyg.–7 lat)

4 (44%)

5 (56%)

-

Razem 73 2 lata i 7 mies.

(4 tyg.–15 lat)

38 (54%)

32 (46%)

-

Brak danych dotyczących: wieku: 9 psów i 7 kotów; płci: 2 psów; rasy: 3 psów

Tabela 1. Występowanie zwierząt z urazem mechanicznym w zależności od gatunku, wieku, płci i rasy

(3)

przede wszystkim u psów w przedziale wie- kowym od 6 miesięcy do 15 lat. Średnia wie- ku to 5 lat i 4 miesiące, samce, głównie mie- szańce. Podobne obserwacje podają inni autorzy, według których największe ryzyko urazów występuje u niekastrowanych samców (4, 7), 2–3 letnich psów (8). Spo- śród psów rasowych zdecydowanie częściej występowały one u małych ras (46%), głów- nie u yorkshire terierów, w dalszej kolejno- ści były psy duże, a mianowicie owczarki niemieckie. Według innych autorów były to psy średnich i małych ras, np. jack rus- sell teriery i jamniki (8, 9).

W badaniach własnych, podobnie jak w piśmiennictwie, urazy mechaniczne do- tyczyły częściej młodych kotów (tab. 1), ale nieco częściej zdarzały się u samic (52%) niż u samców, chociaż nie była to duża różnica (10). W materiale własnym obserwowano je głównie u kotów nierasowych, odnotowa- no tylko 4 przypadki kotów rasowych i były to koty następujących ras: perski, syjamski, syberyjski i maine coon. Według niektó- rych autorów urazy występowały częściej

u kotów rasy syjamskiej, burmańskiej i abi- syńskiej w porównaniu do kotów norwe- skich leśnych, maine coonów czy europejskich krótkowłosych, jednakże nie można tu mówić jednoznacznie o predylekcji ra- sowej, bowiem badanie obejmowało koty ubezpieczone (10). Urazy mechaniczne u innych gatunków zwierząt zdarzały się rzadko, głównie u młodych osobników, z porównywalną częstością, jeżeli brać pod uwagę płeć. Niewielka liczba przypadków może się wydawać zaskakująca, ale w wie- lu przypadkach w praktyce weterynaryjnej zwierzęta z urazem mechanicznym nie są kierowane do badania sekcyjnego, stąd też odsetek w badaniach własnych może być zaniżony.

W celu przeprowadzenia dokładniej- szej analizy przyczyny urazów mechanicznych zostały podzielone na pięć grup, a mianowicie:

1) uraz mechaniczny spowodowany umyśl- nym działaniem człowieka z użyciem różnych narzędzi/przedmiotów (pobicie, powieszenie, postrzelenie);

2) spowodowany przez inne zwierzę (np.

pokąsanie);

3) w związku z wypadkiem komunikacyjnym;

4) spowodowany upadkiem (np. z wysoko- ści) z wyłączeniem umyślnego działania człowieka oraz

5) uraz mechaniczny o nieustalonej przyczynie (tab. 2).

W badaniach własnych urazy mechaniczne spowodowane umyślnym działaniem człowieka stanowiły 42% przypadków, które niestety należały do najczęściej stwierdza- nych przyczyn wśród wszystkich zwierząt i dotyczyły zwierząt w wieku 4,4 lat. W pi- śmiennictwie krajowym nie przeprowadzono dotychczas tego typu analizy, natomiast badania ankietowe przeprowadzone w lecz- nicach weterynaryjnych w Wielkiej Brytanii wykazały 91% przypadków (243 psów oraz 182 koty) z urazami wynikającymi z maltretowania zwierząt (11). Wyniki są czę- ściowo zgodne ze spostrzeżeniami innych autorów, według których tego typu urazy najczęściej dotyczyły młodych psów mie- szańców i staffordshire bull terierów oraz kotów krótkowłosych europejskich, natomiast mniejsze ryzyko dotyczyło psów rasy labrador retriever (11). W jednym z badań retrospektywnych prowadzonych w latach 1998–2009 w Brazylii u 191 (29,66%) kotów podczas sekcji stwierdzono zmiany wska- zujące na okrucieństwo wobec tych zwie- rząt, z czego 22% były związane z urazem mechanicznym (12).

Należy zaznaczyć, że obrażenia spowodowane postrzeleniem stanowiły 35% (n=11), a typowym pacjentem w takich przypadkach był młody pies lub kot (średnia wieku 2,8 lat; ^{ryc. 1}). Jeden przypadek doty- czył postrzelenia kozy w wieku 9 miesię- cy. Analizowane przypadki miały charakter

Przyczyny Razem Psy Koty Inne gatunki

Uraz mechaniczny spowodowany nieprzypadkowym (umyślnym) działaniem człowieka

n= 31 średni wiek: 4,4

n= 4 średni wiek: 2,0 Uraz mechaniczny spowodowany przez inne zwierzę (np. pokąsanie) n= 11

średni wiek: 4,4

n= 1 średni wiek: 1,5 Uraz mechaniczny spowodowany wypadkiem komunikacyjnym n= 6

średni wiek: 4,2

n= 1 średni wiek: 3

n= 0 średni wiek: – Uraz mechaniczny spowodowany upadkiem (np. z wysokości)

z wyłączeniem umyślnego działania człowieka

n= 1 średni wiek: brak danych

Uraz mechaniczny o nieustalonej przyczynie n= 21

średni wiek: 3,5

n=3 średni wiek: 3,7 Tabela 2. Przyczyny urazów mechanicznych u psów, kotów i innych gatunków zwierząt z uwzględnieniem liczby przypadków i średniego wieku zwierząt (lata)

Ryc. 1. Śrut penetrujący worek osierdziowy u podstawy serca (widok bez serca) u psa samca, w wieku 4 lat, mieszańca

(fot. I. Dolka, Zakład Patomorfologii Zwierząt)

(4)

czynu zabronionego, karalnego, popełnione- go umyślnie (złośliwie), nie wynikały z aktu samoobrony. W badaniach retrospektywnych rany postrzałowe stwierdzano u 25%

(4/16) psów i kotów (9), natomiast w badaniach innych autorów w ciągu 10 lat (1986–

1995) wykazano 84 przypadków postrzeleń, w tym 82 psów i 2 kotów. Podobnie jak w badaniach własnych, zwiększone ryzyko do- tyczyło młodych zwierząt, zwykle w wieku poniżej 3 lat (13).

Urazy spowodowane przez inne zwierzę (zwykle pokąsanie) stwierdzano dość czę- sto, bowiem stanowiły one 15% wszystkich przypadków, co jest zgodne z wynikami innych autorów, według których urazy te były przyczyną 11% śmiertelnych przypad- ków u psów, w tym poddanych eutanazji, a 27% u kotów. Jednakże w naszych badaniach były notowane z taką samą częstością u psów i kotów (14). Ponadto stwierdzono jeden przypadek pokąnia daniela. Podobnie jak podają inni autorzy, przypadki dotyczy- ły głównie samców (100% psy, 60% koty), co może wynikać z walk terytorialnych sam- ców w okresie rozrodu; ponadto koty były młodsze w porównaniu do psów, co może być spowodowane faktem, że młode koty jeszcze nie nauczyły się skutecznie unikać ataków psów, czy też nie mogły uciec wy- starczająco szybko (14, 15). Jeżeli chodzi o rasę, to w przypadku psów były to psy ras:

chihuahua, yorkshire terier, owczarek nie- miecki i mieszańce, a w przypadku kotów głównie europejskie krótkowłose i jeden pers. Wyniki badań własnych pokrywają się z danymi innych autorów, według któ- rych narażone są głównie psy małych ras (poniżej 10 kg m.c.), które predysponują do bardziej poważnych obrażeń, sugeru- je się, że niektóre z natury mogą chętnie wdawać się w walkę (15). Nie bez znacze- nia jest błędne przekonanie, że małe psy nie stanowią zagrożenia i mogą być wy- prowadzane bez smyczy, co sprawia, że mogą one wejść w niekontrolowany kon- takt z innymi psami.

W dalszej kolejności, w badaniach wła- snych, stwierdzono występowanie urazów będących konsekwencją wypadków komunikacyjnych (8% wszystkich przypad- ków). Z danych piśmiennictwa, jak i z wy- ników własnych badań wynika, że zdecydowanie częściej stwierdzano je u psów (w 83%) niż u kotów, natomiast nie były od- notowywane u innych gatunków zwierząt (16, 17, 18). Analizując prace innych auto- rów, wypadkom ulegały psy, samce, mło- de, żyjące w środowisku miejskim, a ogól- na śmiertelność (z uwzględnieniem eutanazji) psów wynosiła od 12,5 do 14% (16, 17), przy czym w tym drugim przypadku badania prowadzono w ciągu 12 miesię- cy. Rzadsze stwierdzanie urazów spowo- dowanych wypadkiem komunikacyjnym, w porównaniu do danych z piśmiennictwa,

prawdopodobnie może wynikać z faktu, że zwierzęta nie były nadsyłane do badań sek- cyjnych, ponadto dane odnoszą się do pa- cjentów lecznic weterynaryjnych, a nie za- kładów patologii weterynaryjnej.

Urazy związane z upadkiem, np. z wy- sokości, zdarzały się stosunkowo rzadko (6% przypadków) w porównaniu do danych piśmiennictwa. Podobnie jak w badaniach własnych odnotowywano je czę- ściej u kotów (7, 18).

Należy zaznaczyć, że stosunkowo dużą grupę stanowiły przypadki urazów mechanicznych o nieustalonej przyczynie (29%).

Grupa ta obejmowała zwierzęta, dość czę- sto były to koty, co jest zgodne z obserwacjami innych autorów i bywa wynikiem braku nadzoru właściciela (16). Zwierzę- ta zwykle były kierowane do badania sekcyjnego przez właściciela, osoby lub fun- dacje, które nie były świadkiem zdarzenia i znajdowały zwłoki w odludnym miejscu. Niestety, nie było jednoznacznych danych, w jaki sposób uraz mechaniczny zo- stał spowodowany.

W badaniach własnych, podobnie jak podają inni autorzy (16, 18), zdecydowanie najczęściej stwierdzane były obrażenia dotyczące układu kostnego (27% wszystkich zmian; 16, 18); obserwowano je głów- nie u kotów i psów (stanowiły odpowiednio 31 i 24% u tych zwierząt; ryc. 2). Warto dodać, że wśród 67% pacjentów po wypad- kach komunikacyjnych stwierdzono złama- nia kości, głównie obręczy miednicznej, co jest zgodne ze spostrzeżeniami innych au- torów (16). Jak wynika z naszych badań oraz danych z piśmiennictwa, zwierzęta dozna- wały obrażeń klatki piersiowej, głowy oraz kończyn wskutek upadku z wysokości (7).

W dalszej kolejności u omawianych zwierząt występowały urazy skóry (21%).

Trzecie miejsce pod względem często- ści występowania w badaniach własnych zajmowały obrażenia narządów jamy brzusznej (18%) i klatki piersiowej (17%).

W grupie psów i kotów urazy narządów klatki piersiowej stwierdzano częściej (oko- ło 20% przypadków) niż u innych gatun- ków, u których przeważały uszkodzenia narządów jamy brzusznej (32%). Jest to zgodne ze spostrzeżeniami innych auto- rów, którzy podają, że urazy klatki piersio- wej należą do najczęstszych u psów i ko- tów (50%), w dalszej kolejności były: obra- żenia narządów jamy brzusznej, kończyn oraz głowy (8, 9). Przykładem może być fakt ich diagnozowania u 1/3 badanych ko- tów w latach 1998–2001 w Chorwacji (7).

W badaniach własnych obrażenia spowodowane postrzeleniem najczęściej do- tyczyły narządów klatki piersiowej (65%), zgodnie z obserwacjami innych autorów (19); również często uszkodzeniu ulegał kręgosłup (14%). Z kolei w badaniach innych autorów obrażenia z tej przyczyny stwierdzano zdecydowanie częściej w ob- rębie kończyn (43%), a na drugim miejscu w obrębie klatki piersiowej (26%; 13).

W analizowanym materiale obserwowano również obrażenia mózgu (9% ogó- łu wszystkich przypadków) i szyi (7%), rzadziej stwierdzano urazy oczu (1%), te ostatnie zdarzały się tylko u kotów na skutek wypadków komunikacyjnych. Czę- stość występowania obrażeń w zależności od lokalizacji przedstawia ^{rycina 3}. W badaniach retrospektywnych obejmujących lata 2003–2012 prowadzonych na psach i kotach przeanalizowano występowanie urazów żuchwy i szczęki u tych gatunków.

Stwierdzono 34% (67/196) takich przypad- ków, większość dotyczyła młodych zwie- rząt (głównie koty i małe psy), ponad- to autorzy sugerują, że dochodzi do nich najczęściej na skutek walk pomiędzy zwie- rzętami (pogryzienie, podrapanie), z kolei urazy, które nie dotyczyły żuchwy i szczę- ki z reguły wynikały z wypadku komunika- cyjnego (20). W badaniach własnych urazy żuchwy i szczęki stanowiły relatywnie niewielki odsetek (5%), z porównywalną Ryc. 2. Obrażenia stwierdzone u psa samca w wieku 1 roku, mieszańca skierowanego do sekcji zwłok przez Policję. A – złamanie kości ramiennej prawej w połowie długości trzonu; B – uraz kości żuchwy po stronie prawej, na wysokości kła 1. Oderwanie płata skóry z błoną śluzową dziąsła wraz z zębami z odsłonięciem kości żuchwy po prawej stronie (fot. I. Dolka, Zakład Patomorfologii Zwierząt)

(5)

częstością dotyczyły psów i kotów. Zbyt mała liczba przypadków utrudnia ich oce- nę w zależności od płci czy rasy. W przeci- wieństwie do cytowanej pracy urazy te były skutkiem nieprzypadkowego działania czło- wieka, natomiast obrażenia spowodowane przez inne zwierzę (pokąsanie) zwykle dotyczyły okolicy szyi (46% przypadków), w dalszej kolejności klatki piersiowej, jamy brzusznej i głowy (odpowiednio 23%, 16%, 15%). W pracy Shamir i wsp. (15) wykazano, że rany wynikające z pokąsania dotyczyły głównie klatki piersiowej (około 35%), natomiast szyja była uszkodzona u 27% pa- cjentów (łącznie psów i kotów).

Na podstawie przeanalizowanego ma- teriału wykazano, że spośród wszystkich zwierząt 5 (7%) zostało poddanych eutanazji – 4 psy (w tym 2 z obrażeniami spowodowanymi pokąsaniem przez inne zwierzę) i 1 kot. Bezpośrednią przyczyną spontanicz- nej śmierci większości zwierząt (75%) była niewydolność krążenia i wstrząs pourazo- wy. Śmierć na skutek uszkodzenia mózgu będącego wynikiem urazu mechaniczne- go stwierdzono w 18% spośród wszystkich przypadków i nieco częściej były to psy (8%).

Z kolei w grupie innych gatunków przypadki te stanowiły 44% (4/9). Warto zwrócić uwagę, że stwierdzane u kotów uszkodzenie mózgu w następstwie urazu nie było kon- sekwencją umyślnego działania człowieka.

W piśmiennictwie brak jest danych, na czyj wniosek wykonywane jest badanie sekcyjne zwierząt, u których doszło do obra- żeń na tle urazów mechanicznych, jednakże w świetle naszych badań, z porównywalną częstością badanie to było wykonywane na zlecenie policji lub prokuratury oraz bezpo- średnio właściciela zwierzęcia (odpowiednio 34 i 37%).

W piśmiennictwie krajowym dotychczas nie przeprowadzono tego typu analizy, dlatego należy zaznaczyć, że niniejsza praca ma istotny walor poznawczy. Przedstawione

wyniki badań własnych pozwalają sądzić, że obrażenia wynikające z urazów mechanicznych są nadal często przyczyną śmier- ci zwierząt. Ponadto należy podkreślić, że większość przypadków, w szczególności dotycząca młodych zwierząt, wskazywała, że były one przedmiotem maltretowania i okrucieństwa. Niestety, pomimo istnie- jących przepisów dotyczących dobrostanu i ochrony, zwierzęta są ofiarami przemo- cy. Uzyskane wyniki nie odbiegają istotnie od danych z piśmiennictwa, a stwierdzane rozbieżności prawdopodobnie są zwią- zane z różną liczbą poszczególnych gatun- ków zwierząt, jak również z tym, że w nie- których publikacjach wyniki opracowano w oparciu o bazy danych lecznic wetery- naryjnych, bez uwzględnienia danych weterynaryjnych zakładów patologii lub weterynarii sądowej. Szczególna uwaga powinna skupiać się na przeciwdziałaniu wszelkim formom stosowania niehumanitarnego trak- towania zwierząt.

Część wyników została przedstawiona na XL Przeglądzie Dorobku Kół Nauko- wych w 2013 r., opiekun naukowy pracy:

dr Izabella Dolka.

Piśmiennictwo

1. Raszeja S.: Dziś i jutro tanatologii sądowo-lekarskie. Arch.

Med. Sąd. Krym., 2007, LVII, 420–426.

2. Maxeiner H., Ehrlich E.: Site, number and depth of wounds of the scalp in falls and blows – a contribution to the validity of the so-called hat brim rule. Arch. Krimi- nol. 2000, 205, 82–91.

3. Gerdin J.A., McDonough S.P.: Forensic pathology of com- panion animal abuse and neglect. Vet. Pathol. 2013, 50, 994–1006.

4. Kolata R.J.: Trauma in dogs and cats: an overview. Vet Clin North Am Small Anim Pract. 1980, 10, 515–522.

5. Hayes G., Mathews K., Doig G., Kruth S., Boston S., Ny- kamp S., Poljak Z., Dewey C.: The acute patient physiology and laboratory evaluation (APPLE) score: a severi- ty of illness stratification system for hospitalized dogs. J Vet Intern Med. 2010, 24, 1034–1047.

6. Hayes G., Mathews K., Doig G., Kruth S., Boston S., Ny- kamp S., Poljak Z., Dewey C.: The The Feline Acute Pa- tient Physiology and Laboratory Evaluation (Feline APPLE)

Ryc. 3. Odsetek występowania obrażeń u zwierząt w zależności od lokalizacji

27 27

31 32

23 23

21 20

18 18 18

0 1 0 0

4 9 9

6 7 8 6

5 17

14 17

2019

razem psy koty

układ

kostny skóra (przerwanie

ciągłości)

narządy brzusznejjamy

narządy klatki piersiowej

mózg szyja oko

inne gatunki

Score: a severity of illness stratification system for hospi- talized cats. J Vet Intern Med. 2011, 25, 26–38.

7. Vnuk D., Pirkic B., Maticic D., Radisić B., Stejskal M., Ba- bić T., Kreszinger M., Lemo N.: Feline high-rise syndro- me: 119 cases (1998–2001). J Feline Med Surg. 2004, 6, 305–312.

8. Simpson S.A., Syring R., Otto C.M.: Severe blunt trauma in dogs: 235 cases (1997–2003). J Vet Emerg Crit Care.

2009, 19, 588–602.

9. Risselada M., de Rooster H., Taeymans O., van Bree H.:

Penetrating injuries in dogs and cats. A study of 16 ca- ses. Vet Comp Orthop Traumatol. 2008, 21, 434–439.

10. Egenvall A., Bonnett B.N., Häggström J., Ström Holst B., Möller L., Nødtvedt A.: Morbidity of insured Swedish cats during 1999–2006 by age, breed, sex, and diagnosis.

J Feline Med Surg. 2010, 12, 948–959.

11. Munro H.M., Thrusfield M.V.: ‘Battered pets’: non-acci- dental physical injuries found in dogs and cats. J Small Anim Pract. 2001, 42, 279–290.

12. de Siqueira A., Cassiano F.C., de Albuquerque Landi M.F., Marlet E.F., Maiorka P.C: Non-accidental injuries found in necropsies of domestic cats: a review of 191 cases. J Feline Med Surg. 2012, 14, 723–728.

13. Fullington R.J., Otto C.M.: Characteristics and management of gunshot wounds in dogs and cats: 84 cases (1986–

1995). J Am Vet Med Assoc. 1997, 210, 658–662.

14. Kolata R. J., Kraut N.H., Johnston D. E.: Patterns of trau- ma in urban dogs and cats: a study of 1000 cases. J Am Vet Med Assoc. 1974, 164, 499–502.

15. Shamir M.H., Leisner S., Klement E., Gonen E., Johnston D.E.: Dog bite wounds in dogs and cats: a retrospective study of 196 cases. J Vet Med A Physiol Pathol Clin Med.

2002, 49, 107–112.

16. Kolata R.J., Johnston D.E.: Motor vehicle accidents in urban dogs: a study of 600 cases. J Am Vet Med Assoc.

1975, 167, 938–941.

17. Streeter E.M., Rożanski E.A., Laforcade-Buress A., Fre- eman L.M., Rush J.E.: Evaluation of vehicular trauma in dogs: 239 cases (January-December 2001). J Am Vet Med Assoc. 2009, 15, 235, 405–408.

18. Holowaychuk M.K.: Triage and management of trauma cases: Acting quickly and effectively. Small Anim Vet Ro- unds. 2011, 1, issue 3.

19. Zitz J., Rozanski E.A., Penninck D., Berg J.: Managing dogs with thoracic impalement injuries: A review of nine ca- ses. Vet Med. 2007, 1, 1–6.

20. Mulherin B.L., Snyder C.J., Soukup J.W., Hetzel S.: Retro- spective evaluation of canine and feline maxillomandibular trauma cases. A comparison of signalment with non- -maxillomandibular traumatic injuries (2003–2012). Vet Comp Orthop Traumatol. 2014, 27, 192–197.

Dr Izabella Dolka, e-mail: izabella_dolka@sggw.pl