O potrzebie i możliwościach przebudowy Krajowego Systemu Ochrony Krajobrazu

Krajobrazu. Problemy ekologii krajobrazu, T. XXIII, 29–35.

Badora K., 2009, About need and possibilities of reconstruction of the National Landscape Conservation System. The Problems of Landscape Ecology, Vol. XXIII, 29–35.

O potrzebie i możliwościach przebudowy Krajowego Systemu Ochrony Krajobrazu About need and possibilities of reconstruction of the National Landscape Conservation System

Krzysztof Badora

Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi, Uniwersytet Opolski, pl. Kopernika 11 a, 45-040 Opole e-mail: kbadora@uni.opole.pl

__________________________________________________________________________________

Abstract. The paper aims at pointing out needs and possibilities of reconstruction of the landscape protection system.

The analysis is based on the scientific achievements of Polish Association for Landscape Ecology. It could be observed that there is less interest in landscape conservation issues in last years, and also the synthesis of landscape conservation researches are not common. The main threat to development of landscape conservation in Poland is weak cooperation between different branches of science. As a main conclusion author suggest reconstruction of the landscape conservation system. It should include changes in the spatial landscape conservation system, landscape planning and management as well as in the legislation concerning the landscape conservation system.

However, lack of landscape inventory and evaluation of country landscapes resources as well as insufficient spatial connection of landscape protection areas countrywide might create a problem. Optimization of law and administration system in landscape conservation should include: unification of terminology, implementation of the European Landscape Convention and introduction the new types of protected areas (e.g. ecological corridors).

Słowa kluczowe: krajobraz, system ochrony krajobrazu Key words: landscape, landscape conservation system

Wprowadzenie

Używanie pojęcia krajobrazu w wielu dyscyplinach naukowych doprowadziło do różnego rozumienia tego pojęcia. Występowanie wielu definicji krajobrazu oraz dużej różnorodności metodologicznej w zakresie jego badania powoduje, że problematyka ochrony krajobrazu jest różnie rozumiana przez zajmujących się nią badaczy i praktyków. Ze względu na definiowane cele ochrony można wyróżnić dwie grupy zainteresowanych tą problematyką: grupę ukierunkowaną na ochronę krajobrazu naturalnego (szeroko rozumiani przyrodnicy) i grupę zorientowaną na ochronę krajobrazu kulturowego (urbaniści, architekci, geografowie kultury). Pierwsza wiąże ochronę krajobrazu z zachowaniem naturalnych, coraz silniej przekształcanych, układów przyrodniczych na ponadekosystemowym poziomie organizacji. Celem ochrony jest zachowanie struktury i funkcjonowania środowiska przyrodniczego zróżnicowanych i znacznych powierzchniowo geosystemów. Grupa druga za główny cel ochrony krajobrazu uznaje zachowanie jego warstw kulturowych, najczęściej harmonijnie wpisanych w naturalne elementy geosystemu i związanych z miejscami ważnymi pod względem historycznym oraz zabytkowymi układami urbanistycznymi.

W artykule, na podstawie analizy dotychczasowego dorobku naukowego Polskiej Asocjacji Ekologii Krajobrazu, przedstawiona została próba określenia możliwości i potrzeb przebudowy krajowego systemu ochrony krajobrazu uwzględniająca zarówno ochronę walorów przyrodniczych, jak i kulturowych. W analizie dotychczasowego dorobku przyjęto założenie, że liczba artykułów i zakres poruszanej tematyki ochrony krajobrazu w serii wydawniczej Problemów Ekologii Krajobrazu odzwierciedla stan badań w zakresie jego ochrony w Polsce.

Poglądy krajowych ekologów krajobrazu na ten temat publikowane są we wspomnianej serii wydawniczej od dziesięciu lat. Upływ dekady od wydania pierwszego tomu Problemów Ekologii Krajobrazu jest dobrym momentem, by podjąć próbę oceny dotychczasowego stanu wiedzy, a także spróbować określić kierunki dalszego jej rozwoju. W szczególności jest to ważne w sytuacji nowych uwarunkowań związanych ze stanem prawno-ustrojowym państwa i w przede dniu intensywnych zmian w gospodarce Przestrzennej, związanych z absorpcją środków finansowych Unii Europejskiej.

Wnioski z analizy dotychczasowego dorobku publikacyjnego

Dotychczasowy dorobek publikacyjny Polskiej Asocjacji Ekologii Krajobrazu obejmuje 19 tomów Problemów Ekologii Krajobrazu. Mimo znacznego zróżnicowania prezentowanych treści każdy z tomów ma charakter opatrzonego tytułem opracowania monograficznego. To ukierunkowanie utrudnia ocenę chronologicznego rozwoju myśli ochroniarskiej ekologów krajobrazu. W większości tomów liczba artykułów lub rozdziałów przekracza 40. Najmniej wynosi 15, najwięcej 107. Drugi tom z 1996 r. pt. „Badania ekologiczno-krajobrazowe na obszarach chronionych” (Kistowski 1996) i dziewiąty pt. „Park krajobrazowy i co dalej?” z 2001 r., (Bezkowska 2001) w całości ukierunkowane były na problemy ochrony przyrody i krajobrazu. Również w przedostatnim 18 tomie „Krajobraz kulturowy, cechy – walory – ochrona” (Wołoszyn 2006) zagadnienia ochrony krajobrazu są jednym z motywów przewodnich prezentowanych treści. W pozostałych tomach poglądy związane z ochroną krajobrazu były reprezentowane z różną intensywnością, na co wpływ miała wiodąca tematyka, jak i łączna liczba rozdziałów (artykułów). Monograficzny charakter poszczególnych wydań ogranicza możliwości interpretacyjne rozwoju poglądów na ochronę krajobrazu w środowisku krajowych ekologów krajobrazu. Niemniej jednak analiza prezentowanych w poszczególnych wydawnictwach PAEK treści pozwala na sformułowanie pewnych generalnych prawidłowości:

1) W ujęciu chronologicznym w ostatnich latach zainteresowanie problematyką ochrony krajobrazu jest mniejsze, co przejawia się mniejszym udziałem artykułów z tego zakresu w ogólnej ich liczbie. Prawidłowość ta może być uwarunkowana wspomnianym ukierunkowaniem poszczególnych tomów ekologii krajobrazu. Nie zmienia to jednak faktu, że w czasie, kiedy w związku z przemianami ustrojowymi problematyka racjonalnego zagospodarowania i ochrony krajobrazu wymaga wzmożonego podjęcia, zauważalne jest słabsze nią zainteresowanie. W szczególności regres dotyczy analiz sytuacji obszarów chronionych. Przykładowo w ostatnich latach nie przedstawia się badań nad ochroną przyrody w krajowych parkach narodowych i rezerwatach przyrody będących najważniejszymi formami ochrony środowiska przyrodniczego. Wyjątkiem, w generalnie coraz niższym poziomie zainteresowania ochroną krajobrazu, są różne aspekty planowania i zagospodarowania przestrzennego, które można traktować jako instrumenty czynnej ochrony walorów krajobrazowych.

2) W kolejnych latach okresu 1997-2007, w publikacjach wzrasta udział wskazywanych problemów ochrony krajobrazu, maleje zaś liczba propozycji ich rozwiązań. Prawidłowość ta dotyczy w szczególności okresu ostatnich 3 lat i jest uwarunkowana dynamicznymi zmianami o charakterze prawno-ustrojowym związanymi z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Zmiany te obejmują m.in. nową ustawę o ochronie przyrody, w znacznym stopniu znowelizowane prawo ochrony środowiska, przyjęcie oraz wdrożenie dyrektyw „habitatowej” i „ptasiej”

UE, a także nowe przepisy w zakresie planowania i zagospodarowania przestrzennego. W szczególności jednak nowe uwarunkowania i wyzwania związane są z ratyfikacją przez Polskę Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Najprawdopodobniej po dominującym obecnie w dorobku ekologów krajobrazu identyfikowaniu problemów większy udział w publikacjach będą miały propozycje ich rozwiązań.

3) W badaniach ukierunkowanych na ochronę krajobrazu występuje przewaga dorobku „dyspersji” nad dorobkiem „dążenia do ustalenia paradygmatu”. Przejawia się to w poszukiwaniu i wynajdywaniu nowych

aspektów badawczych w ochronie krajobrazu, różnorodnością nomenklatury i metodologii badań. Temu generalnie korzystnemu dla rozwoju analiz krajobrazowych procesowi nie towarzyszy jednak systematyczne tworzenie ujednoliconych procedur badawczych obejmujących poszczególne ich etapy, od ujednoliconego zdefiniowania pojęć, poprzez wybór metod i technik, standaryzowane przeprowadzenie procesu badań, a także określonych ram prowadzenia analiz oraz wnioskowania. Brak ujednoliconych procedur utrudnia porównywanie wyników analiz prowadzonych na różnych obszarach przez poszczególne ośrodki badawcze oraz tworzenie powszechnie akceptowanych w zastosowaniach prawideł i uogólnień.

4) W ostatnich latach w publikacjach charakterystyczne jest dostrzeganie nowych szans w ochronie krajobrazu związanych z UE i ratyfikacją Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Niestety krajowi ekolodzy krajobrazu jak dotychczas nie są w stanie tych szans wykorzystać, ani też wpłynąć na ich wykorzystanie. Podobnie charakterystyczne jest powszechne dostrzeganie przewagi niekorzystnego, fizjonomicznego pojmowania ochrony krajobrazu w Polsce, jednak bez pomysłu jak je zmienić. Koniecznością jest podjęcie przez środowisko ekologów krajobrazu intensywnych starań nad wzmocnieniem wpływu wypracowanych podstaw teoretycznych i metodycznych na stan ochrony krajobrazu. Najważniejszym zadaniem jest wypracowanie wspólnego stanowiska w podstawowych kwestiach związanych z ochroną krajobrazu oraz jego skuteczne lobbowanie w środowisku decydentów. Szczególny nacisk powinien być tu położony na aplikacyjność badań.

5) Jednym z największych zagrożeń dla rozwoju ochrony krajobrazu w Polsce jest bardzo słaba współpraca badaczy różnych dyscyplin zajmujących się tą problematyką. Zauważalne jest stosowanie różnego aparatu nomenklaturowego w ochronie krajobrazu, zróżnicowanych technik i metod badawczych przez przyrodników reprezentowanych głównie przez geografów krajobrazu oraz przedstawicieli innych dyscyplin, w tym biologów, architektów i techników. W obecnych uwarunkowaniach prawnych, ochrona krajobrazu powinna uwzględniać zarówno nurt ochrony walorów i zasobów przyrodniczych, jak i ochrony walorów i zasobów architektoniczno- urbanistycznych (kulturowych).

6) Bardzo niekorzystnym zjawiskiem jest stawianie w badaniach na indywidualizm i nieumiejętność budowania zespołów. W poszczególnych tomach Problemów Ekologii Krajobrazu niewielki jest udział prac afiliowanych przez zespół badaczy z różnych dyscyplin rozwiązujących konkretne problemy ochrony. Dominują publikacje afiliowane przez pojedyncze osoby. Bardzo słaba jest również współpraca między różnymi ośrodkami badań krajobrazowych. Wydaje się, że krajowe środowisko ekologów krajobrazu koncentruje się na wymianie informacji z badań prowadzonych indywidualnie w obrębie poszczególnych dyscyplin i w przeciwieństwie do doświadczeń międzynarodowych nie dostrzega konieczności i korzyści z prac w dużych multidyscyplinarnych zespołach. Bez takich zespołów niemożliwie jest wykonywanie opracowań waloryzacyjnych w skali kraju i dotyczących bardzo różnorodnego pojmowania problemów ochrony i kształtowania krajobrazu.

7) Charakterystyczną cechą dotychczasowego dorobku jest brak wypracowania stanowiska w sprawie sytuowania ochrony krajobrazu w dwu głównych nurtach ochrony przyrody – ochrony różnorodności biologicznej i georóżnorodności. W ujęciu A. Richlinga i J. Solona (2006) różnorodność biologiczna obejmuje różnorodność gatunkową w zakresie gatunkowym, form życiowych, grup ekologicznych itp., różnorodność ekosystemową związaną głównie ze zróżnicowaniem szaty roślinnej, która oznacza fizjonomiczne, ekologiczne i syntaksonomiczne zróżnicowanie fitocenoz oraz różnorodność krajobrazową związaną z uporządkowaniem przestrzennym ekosystemów, zróżnicowaniem ich kształtu i wielkości, stopniem skomplikowania granic i liczbą sąsiadujących płatów oraz kontrastowością między sąsiednimi płatami. W innym ujęciu różnorodność przyrodnicza może być utożsamiana z georóżnorodnością i wyróżnia się w jej obrębie różnorodność biologiczną oraz abiotyczną. W części wspólnej obu zbiorów znajduje się różnorodność krajobrazowa. Przedstawione powyżej dwa przykłady rozumienia roli ochrony krajobrazu w ochronie różnorodności przyrodniczej skłaniają do bardziej poszerzonej analizy tego zagadnienia.

8) Pomimo wskazań, stwierdzających, że w krajowym prawodawstwie z zakresu ochrony przyrody i środowiska istnieje rozbieżność w definiowaniu krajobrazu w różnych aktach legislacyjnych, brak jest propozycji zmian prawa. Jest to prawidłowość wyjątkowo niekorzystna, w szczególności w okresie zmian prawno-ustrojowych związanych z akcesją do Unii Europejskiej oraz ratyfikacją Europejskiej Konwencji Krajobrazowej.

Generalna ocena dotychczasowego dorobku w zakresie ochrony krajobrazu prezentowanego w Problemach Ekologii Krajobrazu pozwala na stwierdzenie, że istnieją uwarunkowania wypracowane przez ekologów krajobrazu do zbudowania podstaw teoretycznych i metodycznych w ochronie krajobrazu. Reprezentują

one poglądy wiodące, wskazujące, że środowisko to powinno stanowić bazę dalszego rozwoju podstaw teoretycznych i metodycznych ochrony. Jak dotychczas jednak środowisko polskich ekologów krajobrazu ma niewielki wpływ na kształtowanie rzeczywistości ochrony w skali ogólnokrajowej. Znacznie korzystniej sytuacja przedstawia się w badaniach w skali lokalnej i regionalnej.

Perspektywy przebudowy krajowego systemu ochrony krajobrazu

Zmieniające się uwarunkowania ustrojowe i przestrzenne wskazują na konieczność przebudowy krajowego systemu ochrony krajobrazu. Powinna ona obejmować:

– przebudowę przestrzennego systemu form ochrony, w tym stworzenie podstaw do zachowania ciągłości przestrzennej chronionych obszarów w ramach systemu w skali kraju;

– przebudowę prawno-administracyjnych podstaw ochrony krajobrazu, obejmujących przepisy o ochronie przyrody, o ochronie środowiska, o ochronie dóbr kultury, a także przepisy regulujące planowanie i zagospodarowanie przestrzenne;

– wypracowanie i wdrożenie procedur w ramach czynnej ochrony krajobrazu realizowanej poprzez planowanie i zagospodarowanie przestrzenne, w tym prowadzenie form zagospodarowania poprawiających strukturę i funkcjonowanie systemów krajobrazowych.

– W zakresie przebudowy wieloprzestrzennego systemu ochrony przyrody realizowanego w ramach sieci parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, występują dwa podstawowe problemy, które w najbliższych latach należałoby rozwiązać:

– brak inwentaryzacji i waloryzacji krajowych zasobów krajobrazowych, w tym brak opracowań waloryzacyjnych wskazujących na najbardziej zagrożone i najrzadsze typy krajobrazów predestynowane do ochrony (czerwona księga krajobrazów Polski);

– brak ciągłości przestrzennej wielkoprzestrzennych systemów ochrony krajobrazu w skali kraju.

Do pożądanych kierunków badań teoretycznych i aplikacyjnych zmierzających do zinwentaryzowania krajowych zasobów krajobrazowych można zaliczyć następujące propozycje krajowych ekologów krajobrazu:

– unifikacji typów geokompleksów J. Balona (2007) obejmującej ujednolicenie kryteriów wydzielania, zunifikowanie klasyfikacji typów geokompleksów, wypracowanie jednolitych standardów delimitacji, stworzenie elektronicznej bazy map wydzielanych geokompleksów, twórcze łączenie kartowania terenowego z technikami GIS;– realizacja grantu badawczego krajobrazów Polski przedstawionego przez M. Drużkowskiego (2006) oraz uzupełniającego grantu dotyczącego ochrony krajobrazów kulturowych;

– rozwój opracowań inwentaryzacyjno-waloryzacyjnych w oparciu o typologię krajobrazu naturalnego Polski przedstawioną przez A. Richlinga (1992), za czym przemawiają: ogólnokrajowy, jednolity charakter opracowania typologicznego krajobrazu, uwzględnianie typologii w krajowych studiach nad ochroną różnorodności przyrodniczej, możliwość rozwoju opracowania zarówno w kierunku uwzględnienia walorów kulturowych, jak i kolejnych, niższych poziomów klasyfikacji krajobrazu;

– opracowanie kart statusu krajobrazów Polski i na tej podstawie czerwonej księgi krajobrazu według propozycji K. Badory (2006a,b);

– wykonanie opracowania waloryzacyjnego dla całego kraju w oparciu o metodę zaproponowaną przez M. Kistowskiego (2006) i B. Korwel-Lejkowską (2006) dla województwa pomorskiego;

– rozwój opracowania waloryzacyjnego krajobrazów kulturowych Polski zaproponowanego przez J. Solona (2007);

– prace nad standardami jakości krajobrazu na przykładzie Puszczy Solskiej przedstawione przez T. Chmielewskiego (2007).

Przedstawione powyżej możliwości niezbędnej inwentaryzacji i waloryzacji krajowych zasobów krajobrazowych nie wyczerpują możliwych podejść do tego zagadnienia. Są jednak propozycjami nowymi, uwzględniającymi uwarunkowania związane z ratyfikacją Europejskiej Konwencji Krajobrazowej.

Stosunkowo prostym zadaniem do wykonania jest stworzenie syntezy dotychczasowych regionalnych opracowań planistycznych w zakresie optymalizacji ekologicznych systemów przestrzennych. W większości

województw podczas sporządzania studiów i planów zagospodarowania przestrzennego, programów ochrony środowiska oraz licznych dokumentów strategicznych przedstawiono docelowe systemy ochrony krajobrazu z licznymi propozycjami korekt granic istniejących parków narodowych, krajobrazowych, rezerwatów przyrody, obszarów chronionego krajobrazu, a także propozycjami utworzenia nowych. Jednym z takich regionalnych opracowań, w którym przedstawiono projekt optymalizacji systemu ochrony jest propozycja dla województwa opolskiego (ryc. 1.). Wykonanie zestawienia podobnych docelowych systemów ochrony krajobrazu byłoby podstawą do jego optymalizacji w skali kraju.

Ryc. 1. Projekt przebudowy regionalnego przestrzennego systemu ochrony krajobrazu na przykładzie województwa opolskiego. 1 – powiązania międzynarodowe, 2 – powiązania krajowe, 3 – powiązania regionalne, 4 – parki krajobrazowe, 5 – projektowane parki krajobrazowe i powiększenia istniejących, 6 – obszary chronionego krajobrazu, 7 – projektowane obszary chronionego krajobrazu i powiększenia istniejących

Fig. 1. Project of reconstruction of regional landscape conservation spatial system (an example of the Opole Province).

1 – international connections, 2 – state connections, 3 – regional connections, 4 – landscape parks, 5 – projected landscape parks, enlargements of the existing parks, 6 – areas of protected landscape, 7 – planned areas of protected landscape, enlargements of the existing areas

Konieczność przebudowy prawno-administracyjnych podstaw ochrony krajobrazu wynika z występujących w tym zakresie rozbieżności w aktach prawa regulujących różne aspekty ochrony i zagospodarowania środowiska przyrodniczego. W dorobku krajowych ekologów krajobrazu w sposób syntetyczny problem ten przedstawili m.in. R. Giedych (2004) oraz W. Wołoszyn (2006). Wyraźne jest sektorowe, nieskoordynowane pojmowanie problematyki ochrony krajobrazu i walorów krajobrazowych w systemie prawno-administracyjnym. W krajowym prawodawstwie z zakresu ochrony przyrody i środowiska istnieje rozbieżność w definiowaniu krajobrazu.

Na pierwszy plan wysuwa się tu pojmowanie go w sensie fizjonomicznym, co jest bardzo dyskusyjne i może prowadzić do błędów w ochronie i zarządzaniu. Definicje ustawowe krajobrazu pozwalają na dosyć dowolne interpretacje związane z wyróżnianymi cennymi krajobrazami do ochrony. Ponadto wydaje się, że w ustawie o ochronie przyrody znacznie silniej powinna być akcentowana konieczność ochrony krajobrazów naturalnych niż kulturowych, gdyż w przypadku tych ostatnich ochrona jest coraz pełniej prowadzona na podstawie przepisów o ochronie dóbr kultury i zabytków. Zmian wymaga również usytuowanie poszczególnych typów form ochrony przyrody w systemie (np. obszary chronionego krajobrazu) oraz metod zarządzania czynną ochroną.

Brak powszechnie przyjętych norm ochrony i racjonalnego kształtowania krajobrazu w Polsce wydaje się być paradoksem, zważywszy na to, że pod względem reprezentacji obszarowej, większość powierzchniowa obszarów chronionych chroni właśnie krajobraz jako główny przedmiot ochrony (parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu). Wyraźnie widoczny jest w tym względzie regionalizm, polegający na wypracowaniu i praktycznym utarciu odrębnych zasad ochrony w różnych województwach.

Prace nad poprawą systemu prawno-administracyjnego powinny obejmować:

– ujednolicanie nomenklatury;

– zwiększenie odpowiedzialności państwa za budowanie spójności krajowego systemu obszarów chronionych;

– zmiany podejścia do ochrony krajobrazu z ujęcia fizjonomicznego na strukturalno-funkcjonalne;

– zbudowanie podstaw do wdrożenia europejskiej konwencji krajobrazowej;

– zmiany w definiowaniu i funkcjonowaniu istniejących typów obszarów oraz wprowadzenie nowych;

– nadanie ochronie krajobrazu rangi interesu narodowego i równoważenie roli samorządów w tym obszarze.

Potrzeby rozwoju czynnej ochrony krajobrazu związane są przede wszystkim z połączeniem zasad nowoczesnej ochrony z procesami planowania i zagospodarowania przestrzennego. W obecnie istniejących krajowych uwarunkowaniach gospodarki przestrzennej występuje wiele instrumentów ochrony krajobrazu. Wymagają one jednak sprawniejszego wykorzystania i uzupełnienia innymi.

Przebudowa krajowego systemu ochrony krajobrazu ma na celu poprawę skuteczności ochrony naturalnych i kulturowych jego elementów. Ochrona krajobrazu naturalnego obejmuje zachowanie i kształtowanie struktury i funkcjonowania złożonych układów przyrodniczych, obejmujących typowe dla tych układów zróżnicowanie biocenoz, gleb, skał, wód, klimatu (mikro- i topoklimatu) pozostających we wzajemnym powiązaniu.

Podstawowym wyzwaniem ochrony jest zachowanie pełnej reprezentatywności w chronionych formach ochrony przyrody jednostek typologicznych krajobrazu różnej rangi.

Ochrona krajobrazu kulturowego obejmuje zachowanie i kształtowanie seminaturalnych układów antropogenicznych kształtowanych w harmonii z warunkami przyrodniczymi (chociaż zawsze kosztem zmian degradacyjnych i dewastacyjnych w środowisku przyrodniczym).

Dokonanie koniecznej przebudowy krajowego systemu ochrony krajobrazu wymaga podjęcia bardziej niż dotychczas skoordynowanych działań środowiska naukowców i praktyków, które jest tą problematyką zainteresowane. W szczególności wykonanie waloryzacji krajowych zasobów krajobrazowych wymaga pracy dużego zespołu z badaczami reprezentującymi różne dyscypliny naukowe. Umiejętność organizacji grup roboczych w nowych uwarunkowaniach jest jednym z ważniejszych wyzwań stojących przed polskimi ekologami krajobrazu.

Literatura

Badora K., 2006a, Czerwona lista krajobrazów naturalnych województwa opolskiego. [w:] R. Klimko (red.), Restrukturyzacja i projektowanie systemów terytorialno-krajobrazowych, AP, PAEK, Słupsk, 79–91.

Badora K., 2006b, Koncepcja „karty statusu krajobrazu” dla potrzeb sporządzenia czerwonej księgi krajobrazów województwa opolskiego. [w:] W. Wołoszyn (red.), Krajobraz kulturowy – cechy, walory, ochrona, UMCS, PTG Lublin, PAEK, Lublin, 19–25.

Balon J., 2007, Unifikacja typów geokompleksów w skali kraju podstawą waloryzacji krajobrazu. [w:] W. Wołoszyn (red.), Krajobraz kulturowy – cechy, walory, ochrona, UMCS, PTG Lublin, PAEK, Lublin, 25–33.

Bezkowska G. (red.), 2001, Park krajobrazowy i co dalej? UŁ, PAEK, Łódź.

Chmielewski T., 2007, Klasyfikacja a standardy jakości krajobrazu. Streszczenia konferencji „Klasyfikacje krajobrazu – teoria i praktyka”. Warszawa, 15–17.06.2007.

Drużkowski M., 2006, Krajobrazy Polski (koncepcja badań ekologiczno-krajobrazowych). [w:] Regionalne studia ekologiczno-krajobrazowe, UW, AŚ, PAEK, Warszawa, 61–68.

Giedych R., 2004, Uwarunkowania prawne planowania, ochrony i zarządzania krajobrazem w Polsce w świetle Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. [w:] M. Kistowski (red.), Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego, przegląd polskich doświadczeń u progu integracji z Unią Europejską, UG, PAEK, Gdańsk, 29–34.

Kistowski M., 2006, Propozycja metody identyfikacji, waloryzacji i formułowania zaleceń ochronnych zasobów krajobrazu przyrodniczego i kulturowego. [w:] W. Wołoszyn (red.), Krajobraz kulturowy – cechy, walory, ochrona, UMCS, PTG Lublin, PAEK, Lublin, 75–85.

Kistowski M. (red.), 1996, Badania ekologiczno-krajobrazowe na obszarach chronionych. UG, PAEK, Gdańsk.

Korwel-Lejkowska B., 2006, Propozycja waloryzacji zasobów krajobrazowych województwa pomorskiego. [w:]

W. Wołoszyn (red.), Krajobraz kulturowy – cechy, walory, ochrona, UMCS, PTG Lublin, PAEK, Lublin, 87–96.

Richling A., 1992, Kompleksowa geografia fizyczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Richling A., Solon J., 1996, Ekologia krajobrazu. Wyd. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Solon J., 2007, Typologia krajobrazu kulturowego Polski. Poster. IGIPZ, Warszawa.

Wołoszyn W., 2006, Prawne, programowe podstawy ochrony krajobrazów kulturowych w Polsce.

[w:] W. Wołoszyn (red.), Krajobraz kulturowy – cechy, walory, ochrona, UMCS, PTG Lublin, PAEK, 129–137.

Wołoszyn W. (red.), 2006, Krajobraz kulturowy – cechy, walory, ochrona. UMCS, PTG Lublin, PAEK, Lublin.