Wprowadzenie
Introduction
Dolina Rospudy staäa siö w ostatnich latach obiektem po- wszechnego zainteresowania. Jest synonimem najgäoĈniejszego w Pol- sce konfliktu na tle gospodarowa- nia przestrzeniñ. Dla inwestora sta- äa siö problemem projektowym, prawno -administracyjnym i ekono- micznym, dla wykonawcy – käopo- tem logistyczno -ekonomicznym, dla lokalnych spoäecznoĈci – przedmio- tem walki o sprzeczne interesy, dla grup nacisku – symbolem skutecz- noĈci dziaäaþ na rzecz ochrony dzi- kiej przyrody. Dla naukowców Do- lina Rospudy jest unikalnym poligo- nem doĈwiadczalnym, bowiem bada- li tu, analizowali i oceniali Ĉwietnie zachowane zasoby dziedzictwa przy- rody oraz krajobrazu. Rospuda stano- wi teĔ wspaniaäy materiaä dydaktycz- ny, jako Ĕe prowadzone byäy tu przez lata studia zwiñzane z kolejnymi ra- portami oceny oddziaäywania na Ĉro- dowisko (OOć) planowanej obwod- nicy. W roku 2008 dokonano ostat- niej oceny oddziaäywania na Ĉrodo- wisko wariantów omijajñcych doli- nö Rospudy oraz jñ przecinajñcych, w tym dodanych przez inwestora
„w celu ochrony unikatowych torfo- wisk” mostów podwieszanych i wi- szñcych, nieingerujñcych bezpoĈred- nio w dolinö. Na podstawie raportu OOć podjöto decyzjö o ominiöciu i ocaleniu torfowisk leĔñcych w do- linie Rospudy. W ramach OOć autor-
ka opracowaäa i zastosowaäa orygi- nalnñ metodykö kompleksowej oce- ny oddziaäywania inwestycji na kra- jobraz. Zaprezentowano jñ w niniej- szej pracy.
Uzasadnienie zakresu studiów krajobrazowych
Justification of landscape study scope
Zakres oceny oddziaäywania na krajobraz dla raportu z 2008 roku zostaä opracowany zgodnie z prak- tykami europejskimi. W krajach za- chodnich podczas OOć przeprowa- dza siö ocenö oddziaäywania na kra- jobraz i aspekty wizualne, co jest praktykñ powszechnie stosowa- nñ. W Polsce studia krajobrazowe w OOć traktowane sñ zazwyczaj po- wierzchownie lub w ogóle nie wy- konywane. Tak teĔ byäo do tej pory w przypadku Rospudy. Dlatego w fi- nalnym raporcie OOć, który miaä byè przedmiotem weryfikacji decyzji nie tylko w Polsce, ale i w UE, zapropo- nowano szeroki i szczegóäowy za- kres oceny oddziaäywania na krajo- braz. Byäo to uzasadnione kontrower- sjami spoäecznymi oraz skalñ i zna- czeniem przewidywanych skutków.
W szczególnoĈci – waĔnñ i pionier- skñ w Polsce czöĈciñ studium krajo- brazowego staäy siö skomplikowane, czasochäonne wizualizacje kompute- rowe, ilustrujñce skalö zagroĔeþ wi-
Ro sp ud a – s tu d iu m o ch ro ny i k sz ta Áto w a ni a kr a jo b ra zu A le ks a nd ra S a s -B o ja rs ka
Rospuda –
Landscape
Assessment
Study
zualnych. Zaproponowana metodyka moĔe przyczyniè siö do zapoczñtko- wania w Polsce wdraĔania wzorców dobrej praktyki w OOć w zakresie krajobrazu w przypadkach kolejnych inwestycji. MoĔe pomóc w przyszäo- Ĉci w podejmowaniu decyzji wywa- Ĕonych i obiektywnych, i w unika- niu zagroĔeþ dla Ĉrodowiska i krajo- brazu, tym samym uäatwiajñc realiza- cjö inwestycji i zdobywanie finanso- wania z UE.
Etapy studiów krajobrazowych
The steps of landscape studies
Studia krajobrazowe wykona- ne w ramach oceny oddziaäywania obwodnicy Augustowa na krajobraz objöäy kilka etapów.
Na etapie prac wstöpnych prze- prowadzono studia literaturowe1, ze- brano i przeanalizowano róĔne mate- riaäy planistyczne i archiwalne, zdjö- cia lotnicze, opracowania branĔowe, wczeĈniejsze raporty OOć, w tym strategicznñ OOć trasy Via Baltica, opinie ekspertów z róĔnych dziedzin.
Wykonano studia terenowe (samo- chodowe, piesze, kajakowe).
W ramach wäaĈciwej oceny eksperckiej okreĈlono uwarunkowa- nia planistyczne róĔnych poziomów dotyczñce krajobrazu. Uwzglödnio- no formy ochrony prawnej krajo- wej i miödzynarodowej, zapisy nie- formalnych dokumentów; ustale- nia wynikajñce m.in. z Europejskiej
Konwencji Krajobrazowej, Obsza- rów Natura 2000, planów zagospo- darowania przestrzennego, ustaw;
z opracowaþ Zielone Päuca Europy i Polski, Czerwonej Ksiögi Krajobra- zów Polski.
Opisano warianty pod kñ- tem oddziaäywania na krajobraz;
uwzglödniono charakterystyki wizu- alne oraz nie -wizualne, wpäywajñce na percepcjö naraĔonego krajobrazu.
Sporzñdzono eksperckñ ana- lizö i opis zagroĔonego krajobrazu w dwóch ujöciach:
ogólnym, fizyczno -geograficznym w klasycznym ujöciu J. Kondrac- kiego;
architektoniczno -krajobrazowym (opracowano dla badanego obsza- ru 160 Jednostek Architektoniczno- -Krajobrazowych, na podstawie metodyki prof. J. Bogdanowskie- go, przedstawionych na mapach w skali 1: 5000 oraz w formie ta- belarycznej i opisowej2).
Dodatkowo przeanalizowano, opisano i przedstawiono graficznie na planszach:
zasoby krajobrazu (m.in. obszary chronione przyrodnicze i kulturo- we, uzdrowiska);
cechy wizualne przestrzeni (m.in.
wnötrza krajobrazowe, dominan- ty pozytywne i negatywne, ciñ- gi, osie i punkty widokowe, szla- ki turystyczne, powiñzania wido- kowe);
rangö krajobrazu, wyróĔniono jednostki o randze miödzynaro- dowej (Kanaä Augustowski, torfo- wiskowa dolina Rospudy), krajo-
wej (zespóä paäacowo -parkowy w Dowspudzie z ruinami Paäacu Paca, Puszcza Augustowska), re- gionalnej, lokalnej;
wraĔliwoĈè krajobrazu na zmia- ny uwarunkowanñ fizycznymi cechami istniejñcego krajobrazu oraz skalñ i charakterem plano- wanej inwestycji i czasem trwa- nia skutków;
przydatnoĈè obszaru dla funk- cji turystycznej, tendencje zmian krajobrazu.
Nastöpnie przeprowadzono prognozö wielkoĈci skutków dla kaĔ- dego analizowanego wariantu. Pro- gnoza rozpoczöäa siö okreĈleniem strefy wpäywu wizualnego3 niezböd- nego dla obiektywnego okreĈlenia wielkoĈci skutków, a w konsekwen- cji ich znaczenia. Na obszarze uni- katowego torfowiska Doliny Rospudy zdecydowano siö poszerzyè zakres studiów krajobrazowych, z uwagi na charakter zagroĔonego krajobra- zu, skalö planowanych mostów oraz wielkoĈè i znaczenie potencjalnych skutków. Zastosowano oryginalnñ, skomplikowanñ metodö, opartñ m.in.
na technikach komputerowych, po- zwalajñcñ na jednoznaczne wytycze- nie zasiögu widocznoĈci wielkogaba- rytowych mostów. Dla kaĔdego mo- stu okreĈlono punkt na meandrujñ- cej Rospudzie (czyli na trasie späywu kajakarza), z którego po raz pierw- szy ukaĔñ siö elementy konstrukcyj- ne mostu. Obliczenia oparto na mo- delach numerycznych terenu, obiek- tów mostowych i korytarza rzeki.
Uwzglödniono róĔne parametry ma-
jñce wpäyw na widocznoĈè inwesty- cji, m.in. rzeĒbö terenu, szatö roĈlin- nñ (wysokoĈè köp drzew i trzcin ota- czajñcych rzekö), uĈrednionñ rzödnñ poziomu lustra wody w rzece w mie- siñcach letnich w okresie ostatnich 10 lat, wysokoĈè poäoĔenia oczu sie- dzñcego w kajaku turysty. Dokonano teĔ oceny proporcjonalnej, czyli okre- Ĉlono procentowo obszar czöĈci doli- ny zakäóconej wizualnie. Wykonano wizualizacje obiektów mostowych, poprzez wklejanie obrazów mostów do zdjöè naturalnego krajobrazu (wy- konanych w punktach, które wyzna- czyä komputerowo program). W ten sposób otrzymano informacje do- tyczñce skali skutków wizualnych.
Dla kaĔdego wariantu opisano skalö i charakter skutków – skutki negatyw- ne i pozytywne, krótko -, däugotrwaäe, bezpoĈrednie, poĈrednie; dla róĔnych etapów „Ĕycia” inwestycji; lokalne, strategiczne, odwracalne, nieodwra- calne, zäoĔone, o trudnym do prze- widzenia ksztaäcie.
Ocena znaczenia skutków po- legaäa na porównaniu jakoĈci krajo- brazu po zmianach przewidywanych w wyniku realizacji trasy, w stosunku do jakoĈci wyjĈciowej. Uwzglödnio- no m.in. cechy ekspozycyjne i kom- pozycyjne, wartoĈè zasobów, rzad- koĈè wystöpowania, stan zacho- wania, stopieþ naturalnoĈci, wyra- zistoĈè, czytelnoĈè, harmonijnoĈè, wystöpowanie cech stanowiñcych o specyfice regionu (rozpoznawal- nych jako wyróĔniki regionu), wiel- koĈè jednostki krajobrazowej, stopieþ fragmentacji, stopieþ zmiany wizual-
Ryc. 1. Walory i zasoby krajobrazu.
Przypadek Rospudy – schemat. Legenda przeskalowana (oprac. A. Sas -Bojarska, oprac. komput. A. Wierzchowska) Fig. 1. Landscape values. Rospuda case – the scheme. Legend over-scaled (author A. Sas-Bojarska, computer drawing A. Wierzchowska)
nej oraz zainteresowania spoäeczne- go i percepcjö krajobrazu w oczach róĔnych uĔytkowników: mieszkaþ- ców, turystów, przejeĔdĔajñcych nowñ trasñ. OkreĈlono rangö skutków (miödzynarodowñ, krajowñ, lokalnñ).
WyróĔniono skutki maäo i Ĉrednio znaczñce oraz nadzwyczajne. Osza- cowano skalö konfliktu jako umiarko- wanñ, Ĉredniñ, bardzo duĔñ bñdĒ nie- dopuszczalnñ.
W nastöpstwie okreĈlono dzia- äania i Ĉrodki äagodzñce dla kaĔdego wariantu, w podziale na dwie gru- py. Pierwsza to zalecenia dotyczñ- ce polityki przestrzennej i ochrony dziedzictwa kulturowego obszaru, niepowiñzane bezpoĈrednio z pla- nowanñ inwestycjñ. Mogñ byè one wdraĔane niezaleĔnie od realizacji obwodnicy. Druga, to wytyczne dla konkretnych odcinków inwestycji dotyczñce róĔnych aspektów prze- strzennych, technicznych i organi- zacyjnych. Jako zasadö ogólnñ przy- jöto podporzñdkowanie siö hierarchii zalecanej w OOć: unikania negatyw- nych skutków, nastöpnie ich ograni- czania i naprawiania szkód, a dopie- ro po wyczerpaniu tych moĔliwo- Ĉci – kompensacjö strat.
Swoistym novum w praktyce OOć, która powinna byè wyprzedza- jñca w stosunku do realizacji inwe- stycji, byäa koniecznoĈè sprecyzowa- nia dziaäaþ rekultywacyjnych dla od- cinków czöĈciowo zrealizowanych.
Kolejno nastñpiäa ocena porów- nawcza wariantów pod kñtem ich oddziaäywania na krajobraz. RóĔni- ce pomiödzy wariantami wynikajñ
Ryc. 2. Ocena skutków w krajobrazie.
Przypadek Rospudy – schemat. Legenda przeskalowana (oprac. A. Sas -Bojarska, oprac. komput. A. Wierzchowska) Fig. 2. Landscape impact assessment.
Rospuda case – the scheme. Legend over- scaled (author A. Sas-Bojarska, computer
drawing A. Wierzchowska)
z cech naraĔonej przestrzeni i pla- nowanych inwestycji, co determinu- je skalö, natöĔenie i znaczenie skut- ków. Porównanie wariantów zostaäo dokonane przy pomocy opracowa- nych specjalnie kryteriów. Uwzglöd- niono rangö zagroĔonego krajobra- zu, natöĔenie skutków, niepewnoĈè prognozowania, moĔliwoĈè narusze- nia zasobów turystycznych i zaistnie- nia skutków däugotrwaäych i nieod- wracalnych oraz znaczenie skutków i stopieþ konfliktu. Kryterium decy- dujñcym byäa moĔliwoĈè skuteczne- go äagodzenia skutków. Ocena od- dziaäywania na krajobraz wykaza- äa, Ĕe kaĔdy z wariantów w mniej- szym lub wiökszym stopniu naru- sza cechy krajobrazu, budujñce jego toĔsamoĈè, specyfikö i odröbnoĈè.
Na podstawie wielokryterialnej anali- zy wskazano wariant niedopuszczal- ny, niezalecany i najmniej oddziaäy- wujñcy na krajobraz – zalecany.
Opracowanie finalne to obszer- ny tekst z tabelami. Dla zilustrowania wyników prac opracowano dla caäe- go badanego obszaru plansze w skali 1:5000, kaĔda skäadaäa siö z 14 arku- szy formatu 0,9 x 2,0 m4: Plansza I:
„Zasoby i walory zagroĔonego kra- jobrazu”; plansza II: „Ocena skut- ków w krajobrazie i Ĉrodki äagodzñ- ce”. W artykule zamieszczono trzy schematyczne rysunki ilustrujñce za- kres studiów krajobrazowych (ryc. 1, 2, 3). Sporzñdzono dokumentacjö fo- tograficznñ i zamieszczono wizuali- zacje trasy i mostów (ryc. 4-9).
Ryc. 3. ćrodki i dziaäania äagodzñce.
Przypadek Rospudy – schemat. Legenda przeskalowana (oprac. A. Sas -Bojarska, oprac. komput. A. Wierzchowska) Fig. 3. Mitigation measures. Rospuda case – the scheme. Legend over-scaled (author A. Sas-Bojarska, computer drawing A. Wierzchowska)
Ryc. 4. PrzybliĔony widok hipotetycznego mostu podwieszonego z odlegäoĈci ok. 1,5 km, widoczny jedynie pylon o wysokoĈci 120 m (fot. A. Sas -Bojarska, wizualizacja A. Wierzchowska)
Fig. 4. The approximate view of hypothetical suspension bridge from about 1,5 km, only the tower is visible (photo A. Sas-Bojarska, computer drawing A. Wierzchowska)
Ryc. 7. PrzybliĔony widok hipotetycznego mostu wiszñcego z odlegäoĈci ok. 700 m (fot. A. Sas -Bojarska, wizualizacja A. Wierzchowska)
Fig. 7. The approximate view of hypothetical suspension bridge from about 700 m (photo A. Sas-Bojarska, computer drawing A. Wierzchowska)
Ryc. 5. PrzybliĔony widok hipotetycznego mostu podwieszonego z odlegäoĈci okoäo 400 m (fot. Zb. M. Michniowski, wizualizacja A. Wierzchowska)
Fig. 5. The approximate view of hypothetical suspension bridge from about 400 m (photo Zb. M. Michniowski, computer drawing A. Wierzchowska)
Ryc. 8. PrzybliĔony widok hipotetycznego mostu wiszñcego z odlegäoĈci okoäo 400 m (fot. Zb. M. Michniowski, wizualizacja A. Wierzchowska)
Fig. 8. The approximate view of hypothetical suspension bridge from about 400 m (photo Zb. M. Michniowski, computer drawing A. Wierzchowska)
Podsumowanie
Conclusion
Dziöki ocenie oddziaäywania na Ĉrodowisko obwodnicy Augusto- wa osiñgniöto szereg korzyĈci, w tym ekonomicznych. Nie bödzie zreali- zowana inwestycja nieopäacalna fi- nansowo, z uwagi na skrajnie trud- ne uwarunkowania hydrogeologicz- ne. Nie zapäacimy kar do UE za zäa- manie prawa unijnego. Wzrosnñ wpäywy z turystyki, bo region zacho- wa swe najwaĔniejsze cechy i toĔsa- moĈè. Ale najwaĔniejsze w tym przy- padku sñ korzyĈci niewymierne. Zo- stanie zachowane dziedzictwo przy- rody i krajobrazu. WaĔne dla nielicz- nych, ale potrzebne wszystkim. Nie- spodziewany sukces w procesie de- cyzyjnym i w planowaniu inwesty- cji staä siö doskonaäym materiaäem dydaktycznym. Nie tylko dla pro- jektantów mostów i dróg, równieĔ dla architektów krajobrazu. Okaza- äo siö, Ĕe krajobraz jest elementem, który moĔe decydowaè o realiza- cji inwestycji. Warto wiöc, aby jego ochrona i ksztaätowanie w ramach OOć staäy siö przedmiotem naucza- nia na kierunkach architektury kra- jobrazu. Oceny Ĉrodowiskowe, jako narzödzie powszechne i wymaga- ne prawem, stanowiñ bowiem jeden z nielicznych instrumentów wprowa- dzania osiñgniöè architektury krajo- brazu w Ĕycie.
Aleksandra Sas -Bojarska Wydziaä Architektury
Politechnika Gdaþska Faculty of Architecture
Gdansk University of Technology
Przypisy
1 Wyszczególniono ponad 50 pozycji, m.in.:
Baranowska -Janota M., Marcinek R., Mycz- kowski Zb., 2007, Czerwona Ksiöga Krajo- brazów Polski [w:] Miödzynarodowy Kon- gres Polskich Architektów Krajobrazu Sztu- ka ochrony i ksztaätowania Ĉrodowiska. Twór- czoĈè – Nauka – Dydaktyka, Kraków, s. 43–45;
Bogdanowski J., 1998, Konserwacja i ochro- na krajobrazu kulturowego (ewolucja metody), Teki Krakowskie VI, Kraków; Sas -Bojarska A., 2006, Przewidywanie zmian krajobrazo- wych w gospodarowaniu przestrzeniñ z wy- korzystaniem ocen oddziaäywania na Ĉrodo- wisko na przykäadzie transportu drogowego, Gdaþsk; Guidelines for Landscape and Visu- al Impact Assessment, 1995, Institute of Envi- ronmental Assessment, The Landscape Institu- te, London, Glasgow; Guidelines for Landsca- pe and Visual Impact Assessment, 2002, The Landscape Institute / The Institute of Environ- mental Management and Assessment, London;
Ambrosiewicz M. i in., 1997, Ochrona zabyt- kowego krajobrazu kulturowego województwa suwalskiego, cz. I, II – „Zasób i waloryzacja”,
„Wytyczne i plan strefowy”, Suwaäki.
2 Wykonaä w ramach oceny oddziaäywania na krajobraz M. Ambrosiewicz.
3 OkreĈlenie strefy wpäywu wizualnego i wi- zualizacje opracowali: A. Sas -Bojarska – oprac.
nauk. i nadzór merytoryczny, badania tereno- we, dok. fot.; Z. M. Michniowski – numerycz- ny model korytarza rzeki (oprac. i zastosowanie metody), dok. fot.; D. Lasek, M. Walukiewicz – komputerowe wyznaczenie stref widocznoĈci mostów i ich wizualizacje; H. Stenzel – uprosz- czone wizualizacje komputerowe trasy. Ory- ginalne rysunki i wizualizacje sñ dostöpne na:
http://195.116.72.9/gddkia/2009/03/1/03_za- lacznik08.zip, gdzie zamieszczono w zaäñczni-
ku nr 7 peäny tekst oceny oddziaäywania na kra- jobraz, rysunki i dok. fotograficznñ z wizuali- zacjami.
4 Oprac. merytoryczne i graficzne plansz – A. Sas -Bojarska; kreĈlenie komputerowe plansz – M. Kowiel. Dokumentacja fotogra- ficzna – A. Sas -Bojarska (oprócz zdjöè podpi- sanych w raporcie indywidualnie).
