Akta śledcze tajnego towarzystwa "Fraternitas" zawiązanego w Chełmie w 1840 r.

M A T E R I A Ł Y

F R A N C IS Z K A R A M O TO W SK A

Akta śledcze tajnego towarzystwa ’’Fraternité zawiązanego w Chełmie w 1840 r.

O ru ch ach p atrio ty czn y ch w K rólestw ie P olskim la t trzy dziestych i czterdziestych X IX w. w iedzieliśm y dotychczas n a d e r m ało. Skąpe dane pochodzące z lite r a tu r y p am iętn ik arsk iej i szczątkow ych a k t śledczo- sądow ych podsum ow ali przed kilkom a la ty trz e j history cy: S tefan K r ó l , Janu sz B e r g h a u z e n i B olesław Ł o p u s z a ń s k i 4 P óźniejsze po­

szukiw ania arch iw aln e, prow adzone głów nie w arch iw ach radzieckich, przyniosły nieoczekiw ane rez u lta ty . W łodzim ierz D j а к o w znalazł w C e n tra ln y m P ań stw o w y m A rchiw um W ojskow o-H istorycznym w Mos­

kwie, w zespole a k t A u d y to ria tu Polow ego W ojsk A rm ii C zynnej, stacjo ­ nującej w K ró lestw ie Polskim , bardzo cenne m a te ria ły śledczosądow e, dotyczące ru ch ó w p olitycznych i społecznych n a ziem iach polskich w epo­

ce paskiew iczow skiej. R ozszerzają one i k o ry g u ją w znacznym stopniu dotychczasow ą w iedzę o działalności tzw . „przestępców polityczn ych”

owych czasów. N ie m iejsce tu n a c h a ra k te ry sty k ę i ocenę m ery to ry czn ą o d k ry ty ch m ateriałó w . N a ich po dstaw ie W. D jako w opracow ał książkę poświęconą spiskow i chłopskiem u ks. P io tra Ś c ieg ien n eg o 2. H istory cy radzieccy i polscy przy g o to w u ją do d ru k u serię tom ów , zaty tu ło w an ą

„R uchy społeczno-polityczne i życie litera c k ie w K ró lestw ie P olskim w lata ch 1833— 1855” . S eria obejm ow ać m a ro zp ra w y history czne oraz w ybór d o ku m en tów z w ym ienionego zespołu a k t A u d y to ria tu Polowego.

Tom I serii pośw ięcony S tow arzyszeniu L udu Polskiego w K rólestw ie Polskim (działalność G u staw a E h re n b erg a i Sw iętokrzyżców ) ju ż się u k a ­ zał; tom II, z a ty tu ło w an y „K o nspiracje w K ró lestw ie P olskim w latach 1840— 1844” je s t w przygotow aniu.

W A rch iw um G łów nym A k t D aw nych, w zespole szczątkow ym a k t Stałej K om isji Śledczej u tw orzonej p rz y G łów nodow odzącym A rm ii C zyn­

nej i N am iestn ik u w K ró lestw ie Polskim , znaleziono bardzo ciekaw e m a­

teriały dotyczące tajn e g o to w arzy stw a zw anego „ F ra te rn ita s ”, k tó re po­

w stało n a początku 1840 r. w S em in ariu m D iecezjalnym G reckokatolic­

kim w C h e łm ie 3. Z badaczy k o rzystał z n ich ty lk o S. K ról i to pod k ą ­ tem in te resu jąc y c h go w ięźniów C ytadeli w arszaw skiej. D otychczasow e nocje n a te m a t owego to w a rz y stw a b y ły fra g m en ta ry c z n e i bałam utne.

M ateriały, k tó re stan ow ią przedm iot niniejszego w y daw nictw a, u ja w - niają genezę organizacji, je j tło polityczno-społeczne i w yznaniow e, po­

1 S. K r ó l , C y ta d e la W a r s z a w s k a X P a w ilo n — c a rs k ie w ię z ie n ie p o lity c z n e (1833— 1856), W arszaw a 1969; J. B e r g h a u z e n , R u ch p a tr io ty c z n y w K r ó le s tw ie P o lsk im (1833— 1850), W arszaw a 1974; B . Ł o p u s z a ń s k i , S to w a r z y s z e n ie L u d u P o lsk ieg o (1835— 1841). G e n e za i d z ie je , K ra k ó w 1975.

2 W. D j a k o w , P io tr Ś c ie g ie n n y i je g o sp u ś c izn a , W arszaw a 1972.

3 A G A D , S ta ła K o m isja Ś led cza , n r 7, kart 48.

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X , 1979, Z E S Z . 2

302

w iązania z inny m i środow iskam i, skład, zasady i p ro g ram działania. Do­

w iad u jem y się z n ich m .in., że tow arzystw o pow stało w atm osferze groź­

b y narzucenia u n ito m praw o sław ia oraz oporu duch ow ień stw a i w iern y ch wobec ty ch prób. T ow arzystw o naw iązyw ało do tra d y c ji ta jn y c h zw iąz­

ków akadem ickich w W ilnie z la t dw udziestych, m iało pow iązania ze spiskiem m łodzieży g im n azjaln ej i urzędniczej w Łukow ie, zdekonspiro- w an ym i ro zb ity m w 1840 r., zostało też w y k ry te podczas śledztw a p ro ­ w adzonego w spraw ie tegoż zw iązku łukow skiego. Śledztw o nie w y ja ś­

niło całkow icie p ro g ram u działania to w arzystw a (sta tu tu w a k ta c h brak).

Z zeznań w ynika, że m iało ono założenia sam okształceniow e i dydakty cz- no-m oralne, a jego g łów nym celem była sam oobrona p rzed p raw osław iem i ru sy fik ac ją oraz przygotow anie się w tym duchu do p rac y w przyszłości (już n a stano w isk ach d uszpasterskich) w śród ludu. Z analogii zaś do p ro ­ gram ó w in n y ch w spółczesnych kół i związków tajn y c h , zwłaszcza w zm ian­

kow anego w cześniejszego zw iązku łukow skiego i późniejszego chłopskiego spisku ks. P io tra Ściegiennego w olno wnosić, iż zw iązkow i k lery k ów chełm skich przyśw iecały także idee i cele wolnościow e i dem okratyczne.

P od ty m w zględem nie bez znaczenia była zapew ne św iadom ość działaczy niepodległościow ych, iż duchow ieństw o g reckokatolickie m ogło odegrać w ru ch u narodow ow yzw oleńczym dużą rolę. W diecezji chełm skiej liczono w te d y około 250 tys. unitów . L udność ta fak tycznie b y ła zagrożona przez praw osław ie; w om aw ianym okresie, po kasacie w 1839 r. u n ii na L itw ie i Rusi, p resja rząd u n a u n itó w w K ró lestw ie P olskim znacznie się zw ięk­

szyła 4. P ozyskanie ich w tak iej sy tu acji dla ru c h u wolnościow ego i idei dem o k raty czn y ch było sp raw ą bardzo isto tn ą ty m b ard ziej, że ludność ta zam ieszkiw ała w schodnie rubieże k raju .

S taw iająca sobie tak ie zadania ta jn a organ izacja k lery k ó w unickich niew iele zdążyła zdziałać. Podobnie ja k in n e zw iązki m łodzieżow e tego ok resu została zdekonspirow ana, a jej członkow ie aresztow ani i pociąg­

nięci do odpowiedzialności.

P ublikow ane poniżej a k ta policyjnośledcze ilu s tru ją ponadto m ech a­

nizm fu n k cjo n o w ania a p a ra tu rep resy jn eg o w K ró lestw ie doby paskiew i- czow skiej. N iesłychana gorliw ość carskich organów ścigania spraw ia w r a ­ żenie, że oprócz celów p rew en cy jn y ch , w y rażający ch się w u p raw ia n iu polityki strach u, p rag n ę ły one także dać dow ody swej niezbędności w zdo­

b y ty m i n ieu stan n ie g o tu jący m się do „ b u n tu ” k ra ju . Do ran g i w ielk ich

„p rzestęp stw polity czny ch” podnoszono n a w e t czytanie tzw. lite ra tu ry zakazanej, do k tó re j zaliczano w szelkie u tw o ry o treści p atrio ty czn o -n a- rodow ej, filozoficznej, politycznej i społeczno-dem okratycznej, a n a w e t uczestnictw o w rozm ow ach n a te te m a ty a także różne fo rm y sam okształ­

cenia, za k tó re ferow ano b ardzo surow e w yroki. Za rzeczone „p rzestęp ­ s tw a ” w ym ierzano często k a ry bez sądu, w try b ie ad m in istracy jn y m .

W tak im w łaśnie try b ie zostali osądzeni członkow ie to w arzy stw a „ F ra ­ te rn ita s ”. N a p rzechow yw aną w A rchiw um G łów nym A kt D aw nych do­

k u m en ta cję aktow ą ich sp ra w y sk ład ają się n a stę p u jąc e m ateriały:

1. k o respondencja m iędzy K om isją Śledczą i w ładzam i polityczno-po- licy jn y m i K ró lestw a Polskiego;

2. zeznania śledcze jednego z zaprzysiężonych kleryk ów , A n drzeja Szym ańskiego, dek o n sp iru jące całą organizację;

4 Zob. m .in. E. L i k o w s k i , H isto ria u n ii k o ścio ła ru s k ie g o z k o śc io łe m r z y m ­ s k im , P ozn ań 1875, s. 187 nn.

T A J N E T O W A R Z Y S T W O „ F R A T E R N I T A S ”

3. ro ta przysięgi członków stow arzyszenia;

4. donos n a „ n iep raw o m y śln ą” działalność duchow ieństw a unickiego w Chełm ie;

5. ra p o rty K om isji Śledczej dla n am iestn ik a i w ojennego g u b e rn a to ra w arszaw skiego o przebieg u i w y n ik ach śledztw a;

6. pism o K a n c e la rii N am iestnik a in fo rm u jące K om isję Śledczą o w y ­ ro k u w y d an y m w try b ie a d m in istra c y jn y m n a członków tow arzystw a.

In ex te n so p u b lik u je m y d o k u m en ty n ajisto tn iejsze, w ym ienione w p u n k tac h 2, 3, 4 i 6. T reść pozostałych pism p rzek azu jem y w d okład­

ny ch regestach. Całość p rzed staw ia pod w ó jn y w alo r poznawczy: a) odsła­

n ia jed n o z ta jn ie d ziałających u g ru p o w ań m łodzieży K ró lestw a epoki paskiew iczow skiej; b) u k azu je działanie zaborczego a p a ra tu represyjneg o .

N a a k ta sk ład ają się o ry g in ały i odpisy pism przychodzących do K o­

m isji Śledczej oraz b ru lio n y , odpisy i m in u ty pism w y sy łan y ch przez jej kancelarię. N ajb ard ziej nas tu in te resu jąc e ory g in ały zeznań A n d rzeja Szym ańskiego, Józefa Śm igielskiego i F ilem ona D jakow skiego, oryginał ra p o rtu K om isji Śledczej, zestaw iający w szystkie w iadom ości zeb rane przez K om isję n a te n te m a t a tak że o ry g in a ln a ro ta przysięgi i s ta tu t stow arzyszenia zostały p rzesłane w raz z in n y m i doku m en tam i tejże sp ra ­ w y (razem 90 k a rt) do K an celarii N am iestnika. A k ta tej K an celarii p rze ­ chow yw ane przed II w o jn ą św iatow ą w A rch iw u m A k t D aw nych u leg ły praw ie w całości zagładzie podczas pow stania w arszaw skiego. W sw ej re g is tra tu rz e K o m isja Śledcza zatrzy m ała 48 a k t dotyczących sto w arzy ­ szenia chełm skiego. Z n a jd u ją się one w zespole szczątkow ym a k t S tałej K om isji Śledczej w poszycie n r 7 (sy g n a tu ra d aw n a 4). Pochodzące z tej jed no stki arc h iw a ln e j d o k u m en ty oraz re g e sty p u b lik u jem y w układ zie chronologicznym (nie przestrzegano chronologii ty lk o p rzy załącznikach do pism).

K ró tk ie in fo rm a c je o członkach stow arzyszenia w y stę p u ją także w su- m ariuszu im ienn ym S ta łe j K om isji Śledczej, n r 1. S tanow ią one w yciąg treści a k t będący ch podstaw ą niniejszej p u b lik acji i jak o ta k ie nie w noszą now ych elem en tó w do spraw ; z tego pow odu zostały tu ty lk o zasygnali­

zowane.

W w y daw n ictw ie pom inięto także zachow ane w szczątku arch iw u m K o nsystorza G reckokatolickiego w C hełm ie pism o b isk up a chełm skiego F elicjan a Szum borskiego do księdza O nufrego K ozłowskiego, kano nik a ho­

norow ego, pisarza k onsystorskiego g en eralnego chełm skiego z 20 lipca 1841 r. polecające ad resatow i „p ro to k o larn e ” zbadanie zachow ania się n iek tó ry ch „zuchw ałych, b u rzliw y ch i n ieu leg ły ch nauczycielom swoim [kleryków ], n a czele k tó ry c h być m ają H oroszew icz i S tark iew icz” . Z te ­ n o ru pism a m ożna sądzić, że sp raw a ta m iała ja k iś zw iązek z w y k ry ty m przez w ładze ta jn y m tow arzy stw em „ F ra te rn ita s ”. B iskup akcentow ał je d n a k ty lk o b ra k su b o rd y n acji w śród kleryk ó w , nie czyniąc żadnych a lu z ji politycznych. C hciał się przekonać — ja k pisał — „o istocie rz e ­ czy” i zapobiec „złem u dalszem u, aby i d ru d zy nie poszli za ich p rzy k ła ­ dem , w idząc pobłażającą [s] im sw oją zw ierzchność” 5.

R ap o rtu księdza O. Kozłowskiego w e w zm iankow anym a rch iw u m brak.

S p raw a nie znalazła odzw ierciedlenia w p rzechow yw anym w A rchiw u m G łów nym A k t D aw nych su m ariu szu im ien nym a k t S tałej K om isji S led-

5 B Jag., rkps 6310 IV, fra g m en ty a r c h iw u m K on sy sto rza G reck o k a to lick ieg o w C h ełm ie z la t 1812— 1886, t. III, k. 381.

304

czej, co w skazyw ałoby n a n ien ad aw an ie jej znaczenia politycznego. B y ła p raw dopodobnie ty lk o echem areszto w ania członków „ F ra te rn ita s ” i w ią­

zała się z rea k c ją sem in arzy stó w na te n fakt.

i

W a r sza w a , 15/27 sie rp n ia 1840. Z e zn a n ia k le r y k a A n d r z e ja S z y m a ń s k ie g o w s p r a ­ w ie ta jn e g o to w a r z y s tw a z w . „ F ra te r n ita s”, za ło żo n eg o w s ty c z n iu 1840 r. w S e ­ m in a r iu m D ie c e z ja ln y m G r e c k o k a to lic k im w C h ełm ie.

A G A D , S ta ła K o m is ja Ś le d c z a , n r 7, k. 34— 38v, k o p ia .

D ziało się n a p o sied zen iu K o m isji Śled czej w W arszaw ie dnia 15/27 sierp n ia 1840 roku.

S ta w io n y przed K om isją A n d rzej S zy m a ń sk i, k lery k , za p y ta n y co do b ie g u sw eg o ży cia , p od ał do p rotok ołu co n a stęp u je:

N a zy w a m się A ndrzej S zy m a ń sk i, lat m am 20 sk oń czon ych , r e lig ię w y zn a ję g reck o -u n ick o -k a to lick ą , u rod ziłem się w e w s i H o leszo w ie, ob w . rad zyń sk im , gub.

p o d la sk iej; jestem syn em M a g d a len y i Jana m a łżo n k ó w S zy m a ń sk ich . R odzice m oi dotąd ży ją i m ieszk a ją w e w s i D ob ratyczach gub. p o d la sk iej. O jciec m ój jest k s ię ­ dzem w y zn a n ia g reck o -u n ic k o -k a to lic k ie g o i jest proboszczem p rzy k o śc ie le para­

fia ln y m w D obratyczach. Z ro d zeń stw a m am d w óch braci i cztery sio stry , jako to:

1) J a n a S zy m a ń sk ieg o la t 26 liczą ceg o , który od la t 3 w z ię ty do w o jsk a słu ż y w p u łk u p iech o tn y m In germ an łan d sk im .

2) P a w ła S zy m a ń sk ieg o la t 17 liczą ceg o , który dotych czas u częszcza ł do szk ó ł w Ł u k o w ie i u k oń czył k la s ę IV .

3) D om in ik ę, zam ężną za k sięd zem H a n n y tk iew iczem . 4) A n n ę

5) J u lię i

6) T e k lę — p a n n y przy rod zicach zosta ją ce.

N a u k i p o czą tk o w e p o b iera łem w b ia lsk ic h szk ołach , a n a stę p n ie w G im n azju m G u b ern ia ln y m w Ł u k o w ie, g d zie w r.z. 1839 u k o ń czy łem k la s ę 8, a po w a k a cja ch t.r. w stą p iłe m do S em in a riu m w C h ełm ie l. P ie r w sz e m n ie jsz e ś w ię c e n ia o d eb ra łem w S em in a riu m ch ełm sk im .

P rzy się g i h om agialn ej n a w iern o ść N a jja śn iejszem u P a n u i jeg o n a stą p cy n ie w y k o n a łem , n ie m ając w y ż sz y c h ś w ię c e ń k a p ła ń s k ic h 2.

P rotok ół n in ie jsz y m a ją c so b ie o d czytan y, w dow ód p rzy jęcia w ła sn o ręczn ie p od p isu ję.

(podpisano) A n d rzej S zy m a ń sk i W d a lszy m ciągu p o sied zen ia K o m isji Ś led czej w W arszaw ie dnia 15/27 sie r p ­ n ia 1840 r. A ndrzej S zy m a ń sk i k lery k S em in a riu m ch ełm sk ieg o , p rzy w o ła n y przed K o m isję i po n a le ż y ty m u p o m n ien iu do w y zn a n ia szczerej p raw d y, b ad a n y m b y ł ja k n astęp u je:

W iadom o jest, iż m ięd zy d u ch o w n y m i w y zn a n ia g r e c k o -u n ic k o -k a to lic k ie g o w C h ełm ie is tn ie je ta jn e to w a rzy stw o , k tóre m a za cel trw a ć w r e lig ii g reck o k a to ­ lic k ie j do śm ierci m im o n a jw ię k s z e p rześlad ow an ia ze stron y rządu, m asz w ię c szczerze w y zn a ć, co ci je s t w iad om o o istn ie n iu teg o ta jn eg o to w a r z y stw a , a m ia ­

1 B y ło to S e m in a riu m D ie c e z ja ln e G te c k o k a to lic k ie .

2 P r z y s ię g ę ta k ą m u s ie li sk ła d a ć w s z y s c y u r z ę d n ic y p a ń s tw o w i i d u c h o w n i.

T A J N E T O W A R Z Y S T W O „ F R A T E R N I T A S ”

305

n o w icie: z czego on o i k ie d y w z ię ło sw ó j p oczątek , k to p ie r w sz y p od ał m y śl zało­

żen ia onego, k to w ię c e j do te g o to w a r z y stw a n a leża ł, ja k ie b y ły zasad y i w a ru n k i oraz ja k i c e l teg o ż to w a r z y stw a , rota p rzy sięg i i zn ak i, p o k tó ry ch c zło n k o w ie to w a rzy stw a m o g li p ozn aw ać się.

O p o czątk u ta jn eg o to w a r z y stw a pod n azw ą F r a te r n ita tis to m i je s t w iad om o:

Józef Ś m ig ie ls k i8, F ile m o n D ja k o w s k ib i ja z je c h a liśm y s ię po św ię ta c h B o żeg o N arodzenia r. 1840 [s] do C h o r o sz c z y n k i3, do d om u k s[ięd za] K a liń s k ie g o 4, jak o n aszego k rew n eg o , m a ją c sta m tą d n a jed n ej fu rze udać s ię do C h ełm a, g d z ie ta k ż e zn ajd ow ał s ię u k s[ię]d za K a liń sk ie g o k siąd z d ziek a n B o ja r s k i5. T en że k s[iądz]

K a liń sk i z to n u r ozm ow y, k tórej szczeg ó łó w n ie p a m ięta m , w sp o m n ia ł o to w a ­ rzy stw ie n ieg d y ś is tn ie ć m a ją cy m m ięd zy a k a d em ik a m i w ile ń s k im i, p od n a zw ą B raci S p rzym ierzon ych , k tó reg o c zło n k ó w poznać m ożn a b y ło po k ok ard zie u c h u st­

ki, na b ok u zrobionej 6. W drodze ro zm a w ia ją c o ty m p rzy szło n a m n a m y ś l u tw o ­ rzyć w S em in a riu m n a szy m w C h ełm ie to w a r z y stw o , a p ie r w sz y m k tó ry t ę m y śl podał b y ł Ś m ig ie lsk i J ó zef. S ły s z ą c ta k że tam że, to je s t w C horoszczyn ce o z a ­ m iarach rządu p rzy w ró cen ia n a s u n itó w n a obrządek g reck o -ro sy jsk i, o czym ju ż i d aw n iej gad an o, w z ię liś m y za c e l prócz in n y ch pozostać w r e lig ii, w k tórej zro­

dzeni zo sta liśm y i k tórej ś w ię t e za sa d y od d zieciń stw a b y ły w n a s w p a ja n e i n ie p rzystaw ać m im o n a jw ię k s z e p rześla d o w a n ia , je ż e lib y te ze stro n y rząd u w y d a rzy ć się k ied y m ogły, n a o b rząd ek g reck o -ro sy jsk i. C złon k ów te g o to w a r z y stw a w edług.

p r a w 7 n ie w ię c e j ja k d w u n a stu b yć m ogło, b y ło zaś ic h w is to c ie ty lk o 9, to jest archifrater J ó zef Ś m ig ie lsk i, a d iu tor arch ifratris F ile m o n D ja k o w sk i, fra ter m ajor A ndrzej S zy m a ń sk i, Jan S ie r o c iń sk i, T ą k iel J ó zef, Ig n a cy Ż e la w sk i, A lek sa n d er Górski, Jan Ś m ig ie lsk i i M iron M osiew icz.

P raw a F ra tern ita tis b y ły u J ó zefa Ś m ig ielsk ieg o , u Ja n a Ś m ig ielsk ieg o , u m n ie i u M osiew icza M irona.

Z asadą tego to w a r z y stw a b yły: m iło ść, n a d zieja i sta ło ść.

W arunki teg o to w a r z y stw a b yły: ab y s ię k och ać w z a je m n ie m iło ścią b ra tersk ą , popraw iać b łęd y je d e n dru giego, m od lić się za sie b ie , w sp iera ć n a w z a je m radą

a P iso w n ia te g o n a z w is k a w a k ta c h je s t zm ie n n a : Ś m ig ie lsk i, S z m ig ielsk i, P rzy - ję liś m y b r z m ie n ie p ie r w s z e , w y s tę p u ją c e w ze z n a n ia c h i a k ta c h K o n s y s to r z a G re c ­ k o k a to lic k ie g o w C h e łm ie (B Jag. r k p s 6310 IV , t. 1—III). b W a k ta c h p is o w n ia p olska — D y a k o w s k i, r o s y js k a — D ’ja k o w s k i. W w y d a w n ic tw ie p is o w n ię z m o d e r ­ n izo w a liśm y .

3 C h o ro szc zy n k a , w ie ś , p o w . b ia lsk i. P o m y łk a w d a ta c ji. W in n o b y ć 1839 r.,.

g d y ż to w a r z y s tw o za ło żo n o n a p o c z ą tk u 1840 r. P o r. ze z n a n ie n a stę p n e .

4 K s. Jan M ik o ła j K a liń s k i, p re k o n iz o w a n y z o s ta ł p r z e z p a p ie ż a 16 m a rc a 1863 r. (po ś m ie rc i a d m in is tr a to r a d ie c e z ji c h e łm s k ie j b is k u p a b e łz k ie g o k s. Jana T e ra sz k ie w ic za ) n a b is k u p a c h e łm sk ie g o i k o a d iu to ra , z p r a w e m n a s tę p s tw a po ks. T e r a s z k ie w ic z u . Z a p a tr io ty c z n ą p o s ta w ę i o p ó r p r z e c iw k o p r a w o s ła w iu rzą d nie d o p u śc ił do je g o k o n s e k r a c ji. 3 p a ź d z ie r n ik a z o s ta ł a r e s z to w a n y i w r a z z częścią k a p itu ły k a te d r a ln e j c h e łm s k ie j z e s ła n y do W ia tk i, g d zie w k r ó tc e z m a r ł w w ie k u 68 la t, ja k o b is k u p n o m in a t. P or. „ T y g o d n ik K a to lic k i”, 1866, s. 428, 435, 452;

E. L i k o w s k i , op. cit., s. 195-—199.

6 W „ K a le n d a r z y k u p o lity c z n y m ” n a r. 1841 w y m ie n io n y je s t ks. M ich a ł B o ­ ja rsk i, k a n o n ik g r e c k o u n ic k ie j k a p itu ły k a te d r a ln e j c h e łm s k ie j.

6 Id z ie n ie w ą tp liw ie o T o w a r z y s tw o F ilo m a tó w , d z ia ła ją c e w W iln ie w la ta ch 1817— 1825. S a m a n a z w a to w a r z y s tw a „ F ra te r n ita s”, ja k r ó w n ie ż je g o z a s a d y m o - r a ln o -d y d a k ty c z n e i cele p a tr io ty c z n e n a w ią z y w a ły do z a s a d i c e ló w to w a r z y s tw a F ilo m a tó w o ra z je g o „ sto p n i n iż s z y c h ”, a w szc ze g ó lo n śc i F ila r e tó w i F ila d e ljis tó w , w k tó r y c h u ż y w a n o ty t u la t u r y b ra cia . Z ob. S. P i e t r a s z k i e w i c z ó w n a , D zie ­ je F ilo m a tó w w z a r y s ie , K r a k ó w 1912; A r c h iw u m F ilo m a tó w , cz. II; M a te r ia ły d o h isto rii T o w a r z y s tw a F ilo m a tó w t. I—II, w y d . S. S z p o t a ń s k i , S. P i e t r a s z ­ k i e w i c z ó w n a , K r a k ó w 1920— 1921 i t. III, w y d . S. P i e t r a s z k i e w i c z ó w n a ; S. P i g o ń , G ło sy s p r z e d w ie k u . S z k ic e do d z ie jó w p ro c e s u fila re c k ie g o , W iln o 1924;

H. M o ś c i c k i , P ro m ie n iś c i, F ilo m a ci, F ila reci, w y d . 3, W a r sza w a 1928; A. W i t ­ k o w s k a , R ó w ie ś n ic y M ic k ie w ic z a , W a r sza w a 1963.

7 P ra w „ F r a te r n ita tis ” w a k ta c h śle d c z y c h b ra k .

306

i uczyn n ością, koresp on d ow ać z sobą i n ieść p om oc siero to m stow arzyszon ego. K a ż­

dy z p om ien io n y ch osób w y k o n a ł p rzy sięg ę w e d łu g ro ty p rzez n a s trzech ułożon ej, a k tóra oprócz za ch o w a n ia p ra w p rzep isa n y ch zo b o w ią zy w a ła do tr w a n ia do śm ierci w r e lig ii g r e c k o -u n ic k o -k a to lic k ie j m im o n a jw ię k sz e p rześla d o w a n ia , je ż e lib y te k ied y ś n astąp ić m i a ły 8. W cza sie p o b y tu w C h ełm ie m ie liśm y k ilk a s e s ji m a ją cy ch n a celu p op raw ę w za jem n ą , jak oż ja m ia łem d w ie m ó w ek [s] do braci, z k tórych w jed n ej w y ty k a łe m b łęd y T ą k iela Jó zefa , p rzy jm u ją c go do teg o to w a rzy stw a i prosząc o pop raw ę, w d rugiej zaś zach ęca łem b raci do a k u ra tn eg o p ełn ien ia p raw to w a r z y stw a i n ie osty g a n ia w m iło ści w za jem n ej. T e m ó w k i są u Jó zefa Ś m i­

g ielsk ieg o .

To ta k że w y zn a ć m u szę, iż lu b o cel teg o to w a r z y stw a b y ł n ie p rzystaw ać na obrządek g reck o -ro sy jsk i, m im o n a jw ię k s z e p rześla d o w a n ia , n ie m ie liśm y n a w z g lę ­ d zie tego, aby sp rzeciw ia ć się w id o k o m rządu, lecz p och od ziło to je d y n ie z g o r liw o ś­

ci do relig ii, której św ię te za sa d y w y ssa w sz y n ieja k o z p ie r si m a tek n a szy ch z w ie ­ k ie m w n ic h u tw ie r d z iliśm y się, go tu ją c się w z g lę d n ie do p o w o ła n ia przed aw ać je pok olen iom n a stęp n y m i w p a ja ć je w lud, któ ry k ie d y ś m a b yć n am p ow ierzon y.

Znaki, k tó re b y ły w ty m je d y n ie c elu p o sta n o w io n e, ab y k ażd y od d zielon y je d e n od d rugiego, patrząc n a n ie, n ie o sty g a ł w w y k o n a n iu p ra w i p rzyp om in ał zasad ę to w a rzy stw a m iło ści, n a d z ie i i stałości; b y ły to k rzy ży k i n a m a n k iecie m ię ­ dzy dw om a g u ziczk am i, w e w n ą tr z u lew eg o ręk a w a w y sz y te jed w a b iem p otrójnym , to jest różow ym , n ie b ie sk im i zielo n y m , k tóre to k olory m ia ły p rzyp om in ać zasad ę to w a rzy stw a . U a rch ifratra pod k rzy ży k iem , dla o d różn ien ia b y ło trzy b elek , u ad iu tora d w ie, a u fra tra m ajora 1, n ieb iesk im je d w a b ie m w y s z y t e 9.

Za szczerość p o w y ższeg o zezn a n ia p rzysiąc je ste m g otów .

(pod p isan y) A . S zy m a ń sk i

2

W a r sza w a , 19 lis to p a d a /l g ru d n ia 1840. Z e zn a n ie A n d r z e ja S zy m a ń s k ie g o w s p r a w ie ta jn e g o to w a r z y s tw a z w . „ F ra te rn ita s”, za ło żo n e g o w s ty c z n iu 1840 r.

w S e m in a riu m D ie c e z ja ln y m G r e c k o k a to lic k im w C h ełm ie.

A G A D , S ta ła K o m is ja Ś le d c z a , n r 7, k. 38v— 41, k o p ia .

W d a lszy m ciągu p o sied zen ia K o m isji Śled czej w W arszaw ie 19 listo p a d a /l g ru d ­ n ia 1840 r.10 p o w o ła n y przed K o m isję A ndrzej S zy m a ń sk i i b ad an y sto so w n ie do p rzed m iotu w o b ja śn ien iu p o p rzed n ich sw y c h zezn ań d od ał jeszcze to co n astęp u je:

W m [iesią ]cu sty czn iu r.b. ja i D ja k o w sk i z je c h a liśm y się do C horoszczynki, g d zie z n a jd o w a ł się J ó z e f Ś m ig ie lsk i, m ając zam iar udać się n a jed n ej bryczce do C hełm a. Tam oprócz gosp od arza k s[ię]d za K a liń sk ieg o b y li m oi rod zice i ks[iądz]

d ziek an B ojarsk i. P o zw y k ły c h p r zy w ita n ia ch za częli się p y ta ć co sły ch a ć w C h eł­

m ie? M y p o w ie d z ie liśm y o przezn aczen iu fu n d u sz u n a szk o łę d iak ów , tu d zież na restau racją k o ścio łk a n a c erk ie w greck o -ro sy jsk ą w C h ełm ie. S tą d p oszła rozm ow a o żąd an iu jw . S z y p o w a 11, ab y b is k u p 12 czterech k le r y k ó w p rzesła ł do K ijow a,

8 Por. n iż e j n r 3.

9 Co d o z n a k ó w z e w n ę tr z n y c h c z ło n k ó w „ F ra tern ita s" m o ż n a b y ło b y się te ż d o p a tr y w a ć w p ły w ó w m a so ń sk ic h .

10 Z w r a c a u w a g ę d łu g i o d s tę p cza su m ię d z y ze z n a n ia m i A . S zy m a ń sk ie g o . 11 S ie r g ie j S z ip o w , d y r e k to r g łó w n y p r e z y d u ją c y w K o m is ji R z ą d o w e j S p ra w W e w n ę tr z n y c h i D u c h o w n y c h . .

12 B is k u p d ie c e z ji g r e c k o k a to lic k ie j c h e łm s k ie j F ilip F e lik s S z u m b o rsk i, k tó r y z a r z ą d z a ł tą d ie c e z ją w la ta c h 1830— 1851.

T A J N E T O W A R Z Y S T W O „ F R A T E R N I T A S ”

307

tu d zież o p rzezn a czen iu k sią g c e r k ie w n y c h g reck o -r o sy jsk ie g o ob rząd k u do u ży tk u n aszego i ja k b isk u p n a je d n o i n a d ru gie o d p o w ie d z ia ł13. D alej m ó w io n o o panu N iczeh eń ce p rofesorze w C h ełm ie 14 i o jco w ie u trzy m y w a li, że to w sz y stk o zakraw a na zap row ad zen ie u n a s obrządku tegoż. Sądzono, iż b isk u p n ie zdoła się tem u oprzeć, jak o te ż u b o lew a n o n ad sm u tn ą p rzy szło ścią , to je s t g d y b y w przyp ad k u p ow yżej w sp o m n ia n ej zm ia n y n ie p rzy sta li n a w y z n a n ie g r e ck o -ro sy jsk ie, czego im przek on an ie o p r a w d z iw o śc i r e lig ii sw o jej w zb ra n ia ło , b y lib y w y s ta w ie n i na u tratę b en eficjó w . W sp om n iał ta k ż e ks[iąd z] K a liń sk i o ty m , że za B u g iem d aw an o po 300 ru b li d ob row oln ie p rzy stęp u ją cy m , a po 100 w sz y stk im n a s u k n i e ω. Ż ad n ych zaś n a m ó w an i za m ia ró w n ie czyn ion o, lecz m ó w io n o o ty m , ja k s ię z w y k le m ó w i i p ow ierza za u fa n y m osob om sw o je ob aw y. Ta rozm ow a b y ła przed kolacją. D o n iej n a le ż e li m ój ojciec, ks[iądz] K a liń sk i, J ó zef Ś m ig ie lsk i, ja, a n a jm n iej D ja - k o w sk i. K s[iądz] d ziek an p ra w ie się n ie o d zy w a ł. N a stęp n ie m ó w io n o o Ż y p o w - sk im , którego w ty m w ła ś n ie cza sie b isk u p od b e n e fic ju m od sąd ził i na rek o lek cje sk azał do L iszk o w a 16, a k tó reg o (jak sam m ó w ił) m ia ł bronić jw . S zy p ó w i sądzono, iż z teg o p ow od u za jd zie n iep o ro zu m ien ie m ięd zy b isk u p em a jw . S zyp ow em , tu d zież czytan o w yrok , któ ry k s[iąd z] B o ja rsk i m ia ł z sobą 11.

P rzy k o la c ji w to k u ro zm o w y w sp o m n ia ł k s[iąd z] K a liń sk i o Jan k o w sk im , k tó ­ ry b y ł jeg o k u zy n em . T en b y ł u czn iem U n iw e r sy te tu W ileń sk ieg o w roku podobno

1816 czy 18 i n a le ż a ł do p ew n eg o polity czn eg o to w a r z y stw a z a w ią za n eg o w W iln ie i sk a za n y n a S y b ir, ta m ż y c ia d ok on ał ω. M iew a ł k o resp o n d en cje z K a liń sk im i m ia ł go do teg o to w a r z y stw a n a m a w ia ć , lecz ten od teg o p o tra fił się u su n ą ć. O za m ia ­ rach i cela c h teg o to w a r z y stw a n ic ks[iądz] K a liń sk i n ie m ó w ił, p o w ie d z ia ł ty lk o , że czło n k ó w jeg o poznać m ożna b y ło po ch u stce czarnej z k u k ard ą n a bok u . M y w drodze r o zm a w ia liśm y o ty m i Ś m ig ie lsk i w sk u te k ro zm ów sły sz a n y c h w C ho- roszczyn ce c, o k tó ry ch w y ż e j w sp o m n ia łem , p od ał m y ś l do założen ia to w a rzy stw a . Jak oż p rzy jech a w szy do C h ełm a u ło ży liśm y p ra w a o b ad w a i gd y p rzyszło do u k ła ­

d ania roty p rzy sięg i, Ś m ig ie lsk i w n ió sł, a b y u m ieścić i te n w aru n k „żyć do śm ierci w r e lig ii g reck o k a to lick iej e tc .”, n a co ja p rzy sta łem i D ja k o w sk i. W p rzy jm o w a n iu do to w a rzy stw a F r a te r n ita tis od czytan o n o w em u b ra tu p ra w a (co do m n ie n ależało) i ten w y k o n y w a ł p rzy sięg ę. D zia ło s ię z w y k le to na s e s ji w sta n c ji Ś m ig ielsk ieg o .

(podpisano) A. S zy m a ń sk i

c W o ry g in a le b łę d n ie — Z aroszczynce.

13 Bp. S z u m b o r s k i o d r z u c ił p o n a ra d z ie ze s w o im k o n s y s to r z e m w e z w a n ia S z i- p o w a ; n ie w y s ła ł 4 a lu m n ó w u n ic k ic h do se m in a riu m p r a w o sła w n e g o w K ijo w ie i n ie z m ie n ił m s z a łu g re c k o k a to lic k ie g o , p r z y p is a n e g o p r z e z S y n o d Z a m o jsk i w 1720 r., n a m s z a ł p r a w o s ła w n y , w y d a n y w M o s k w ie w 1831 r. (E. L i к o w s к i,

op. c it., s. 187 nn.). . .

14 N ie c ze h e ń k o b y ł p ro fe s o r e m ję z y k a r o s y js k ie g o w S e m in a riu m G re c k o k a to lic ­ k im w C h ełm ie. P or. n iż e j n r 8.

15 K a s a ta u n ii n a L it w i e i R u si n a s tą p iła w 1839 r.

“ L is z k ó w , w ie ś w p o w . se jn e ń s k im . Z n a jd u ją c y się t u g m a ch p o k la s z to r n y , d o m in ik a ń s k i b y ł do 1849 r. m ie js c e m ze s ła n ia d la k s ię ż y s k a z a n y c h p r z e z w ła d z e d u ch o w n e.

17 S p r a w y n ie u d a ło s ię w y ja ś n ić ; w z m ia n k a o m o ż liw o ś c i s p r z e c iw u S z ip o w a w o b e c w y r o k u k o n s y s to r z a n a k s. Z y p o w s k ie g o w s k a z y w a ła b y , i ż m ó g ł b y ć on p r z y c h y ln y p r a w o s ła w iu i rz ą d o w i.

a J a n J a n k o w s k i w y s tę p u j e w s p is ie c z ło n k ó w Z g ro m a d z e n ia F ila r e tó w („ n iż­

szeg o s to p n ia ” T o w a r z y s tw a F ilo m a tó w ) do 16 lis to p a d a 1822 r. P r z y j ę ty z o s ta ł z o d d zia łu lite r a c k ie g o U n iw e r s y te tu W ile ń sk ie g o d o Z w ią z k u B łę k itn e g o 2 s t y c z ­ n ia 1821 (M a te ria ły d o h is to r ii T o w a r z y s tw a F ilo m a tó w , t. III, s. 250). W y r o k ie m z a tw ie r d z o n y m p r z e z c e sa r za 14/26 sie rp n ia 1824 z e s ła n y z o s ta ł d o W o ło g d y. Z ło ż y ł ze zn a n ia o b c ią ż a ją c e w s p ó łto w a r z y s z y . P or. t e ż M . J a n i k , D z ie je P o la k ó w n a S y ­ b e rii, K r a k ó w 1928, s. 101.

308

3

B .d. R o ta p r z y s ię g i c z ło n k ó w ta jn e g o s to w a r z y s z e n ia z w . „ F r a te r n ita s ”.

A G A D , S ta ła K o m is ja Ś le d c z a , n r 7, k . 48, p r z e k ła d z j ę z y k a p o lsk ie g o .

Кпатвенное обещание поступающего в общество Fraternitatis

В присутствии твоем господи и вашем здесь члены общества (братья) я N .N . обещаюсь свято исполнять прочитанныя мне теперь правила19 вести жизнь добродетельную, сохра­

нить любов братнюю и единомыслие во’всем. Обещаюсь также в святой и истенной вере, которой научает нас Греческо-Римская церков пребыть до смерти, не смотря на величайшия преследования, если бы, таковыя могли возникнуть. Да помоги мне в том Пресвятая Троица и не допусти отступить от принятых под присягою правил. Амин.

4

W a r sza w a , 4/16 m a r c a 1841. R a p o rt K o m is ji Ś le d c z e j u tw o r z o n e j p r z y G łó w ­ n o d o w o d z ą c y m A r m ii C z y n n e j i N a m ie s tn ik u w K r ó le s tw ie P o ls k im d la w o je n n e g o g u b e rn a to ra w a r s z a w s k ie g o gen. le jtn a n ta se n a to ra [A le k s a n d r a ] P isa r ie w a .

A G A D , S ta ła K o m is ja Ś le d c z e , n r 7, к. 1, b ru lion .

R egest. W ia d o m o ści o ta jn y m to w a r z y s tw i e z w a n y m B r a c tw e m ( f r a t e r n i t a s ”), k tó r e za ło żo n e z o s ta ło w ś r ó d k le r y k ó w S e m in a riu m G re c k o u n ic k ie g o w C h ełm ie.

Z z e z n a ń zło żo n y c h p r z e d K o m is ją Ś le d c z ą p r z e z c zło n k ó w to w a r z y s tw a , k le r y k ó w : J ó z e fa Ś m ig ie lsk ie g o , F ilem o n a D ja k o w s k ie g o i A n d r z e ja S z y m a ń s k ie g o w y n ik a , ż e w c za s ie ich b y tn o ś c i w s ty c z n iu 1840 r. w e w s i C h o ro sz c zy n c e , p o w . b ia ls k i, u k s. [J a n a ] K a liń s k ie g o r o z m a w ia n o n a te m a t p la n o w a n e g o p r z e z r z ą d c a r s k i w p r o w a d z e n ia do k o śc io ła g re c k o k a to lic k ie g o o b r z ą d k u p r a w o s ła w n e g o ; g o sp o d a r z p r z y p o m n ia ł w ó w c z a s , ż e w r. 1816 lu b 1818 is tn ia ło w ś r ó d a k a d e m ik ó w w ile ń s k ic h ta jn e to w a r z y s tw o p o d n a z w ą B ra c ia S p r z y m ie r z e n i, do k tó r e g o n a le ż a ł ta k ż e je g o k r e w n y n ie ja k i J a n k o w s k i з®. C z ło n k o w ie to w a r z y s tw a p o z n a w a li s ie b ie p o k o k a r ­ d z ie u k r a w a ta w ią z a n e j p o le w e j stro n ie . K o m is ja Ś le d c z a p ro s i w o je n n e g o g u ­ b e r n a to r a w a r s z a w s k ie g o o w y d a n ie ro z k a z u zb a d a n ia n a m ie js c u k s. J. K a liń ­ s k ie g o w s p r a w ie ta jn e g o „ B r a c tw a ” w S e m in a riu m c h e łm sk im .

5

W a r sza w a , 18/30 m a rc a 1841. R a p o rt K o m is ji Ś le d c z e j u tw o r z o n e j p r z y G łó w n o ­ d o w o d z ą c y m A r m ii C z y n n e j i N a m ie s tn ik u w K r ó le s tw ie P o ls k im d la te g o ż n a ­ m ie s tn ik a k się c ia Iw a n a P a s k ie w ic z a .

A G A D , S ta ła K o m is ja Ś le d c z a , n r 7, k. 2— 13, bru lio n .

R eg est. N a r o z k a z n a m ie s tn ik a z 7119 w r z e ś n ia 1840 r. K o m is ja p r z e p r o w a d z iła ś le d z tw o w s p r a w ie ta jn e g o z w ią z k u , w y k r y te g o w ś r ó d u c z n ió w g im n a z ju m łu k o w ­ sk ie g o w g u b . p o d la s k ie j. W to k u ś le d z tw a u ja w n io n o , ż e n ie z a le ż n ie od ta jn e g o z w ią z k u u c zn ió w łu k o w s k ic h , p o w s ta ło n a p o c z ą tk u 1840 r., w ś r ó d k le r y k ó w S e m i-

10 P r a w s to w a r z y s z e n ia w a k ta c h b ra k . 20 Por. w y ż e j d o k u m e n t n r 2, p r z y p . 18.

T A J N E T O W A R Z Y S T W O „ F R A T E R N IT A S ”

309

n a riu m G re c k o u n ic k ie g o w C h e łm ie o d d zie ln e ta jn e to w a r z y s tw o p o d n a z w ą „ B ra c­

tw a ” („ F ra te rn ita s”), k tó r e m ia ło s ta tu t i r o tę p r z y s ię g i. D o k u m e n ty t e zn a le zio n o w p a p ie ra c h A n d r z e ja S z y m a ń s k ie g o , k le r y k a w y m ie n io n e g o S e m in a riu m , k tó r y z o s ta ł a r e s z to w a n y w r a z z in n y m i „ m ło d y m i lu d ź m i”, ja k o p o d e jr z a n y o k o n ta k ty z u c zn ia m i łu k o w s k im i 21. S z y m a ń s k i p r z y z n a ł się do u d z ia łu w u tw o r z e n iu ta jn e g o to w a r z y s tw a , u ja w n ił je g o s k ła d o so b o w y , cele , z a s a d y i d zia ła ln o ść , a ta k ż e w y ­ p o w ie d z i ks. Jan a K a liń s k ie g o na te m a t p o lity k i w y z n a n io w e j rz ą d u „za B u g ie m ” o ra z ta jn e g o z w ią z k u a k a d e m ik ó w w ile ń s k ic h z la t 1816— 1818 (s tr e s z c z e n ie z e z n a ń A . S zy m a ń sk ie g o ). K le r y k ó w sa m n a s z y w a ł o zn a k i c zło n k o m to w a r z y s tw a , w y ­ g ło s ił d w a p rz e m ó w ie n ia w ła sn e g o a u to r s tw a , k tó r e n a s tę p n ie p r z e k a z a ł k le r y k o w i [J ó z e fo w i] Ś m ig ie lsk ie m u . T e n o sta tn i sp a lił j e p o a r e s z to w a n iu A . S z y m a ń sk ie g o . D a lej p r z y to c z o n a j e s t w p r z e k ła d z ie n a j ę z y k r o s y js k i r o ta p r z y s ię g i c z ło n k ó w

„ F ra te r n ita s”.

W z w ią z k u z z e z n a n ia m i A . S z y m a ń sk ie g o K o m is ja z b a d a ła w t y m s a m y m cza sie k le r y k ó w : J ó ze fa Ś m ig ie ls k ie g o i F ilem o n a D ja k o w s k ie g o , k tó r z y p o tw ie r ­ d z ili ze zn a n ia A . S z y m a ń s k ie g o , p r z y z n a li się, że n a le ż e li do ta jn e g o to w a r z y s tw a

„ F ra te rn ita s” i z ło ż y li p r z y s ię g ę . P o w ie d z ie li te ż , że oprócz zn a n y c h K o m is ji 9 osób n ik t w ię c e j do B r a c tw a n ie n a leża ł.

K o m is ja p o sia d a j u ż d o s ta te c z n e w ia d o m o śc i o to w a r z y s tw i e „ F ra te r n ita s” o d tr z e c h g łó w n y c h je g o tw ó r c ó w i n ie w id z i k o n ie c zn o śc i s p r o w a d z a n ia d o W a r s z a w y p o zo s ta ły c h sz e ś c iu k le r y k ó w , za p r z y s ię ż o n y c h c zło n k ó w „ B r a c tw a ”. W sze la k o u zn a ­ ją c za n ie z b ę d n e p o sia d a n ie ich z e z n a ń na te m a t z w ią z k u , z w r ó c iła się d o w o je n ­ nego g u b e rn a to ra w a r s z a w s k ie g o z p ro śb ą (p r z e s y ła ją c m u je d n o c z e ś n ie w y p is y z ze z n a ń A . S zy m a ń sk ie g o , J. Ś m ig ie lsk ie g o i F. D ja k o w sk ie g o ), a b y w y d a ł r o z k a z zb a d a n ia na m ie js c u o w y c h 6 k le r y k ó w i p rz e s ła n ia K o m is ji ich z e z n a ń w o r y g i­

nale. C h o d ziło o: Ja n a S ie r o c iń sk ie g o , J ó zefa T ą k ie la , Ig n a ceg o Ż e la w s k ie g o , A le k ­ sa n d ra G ó rsk ieg o , Ja n a Ś m ig ie ls k ie g o (b r a ta J ó zefa ) i M iro n a M o sie w ic za . P o n a d to K o m is ja za le c iła , a b y w o je n n y g u b e rn a to r w a r s z a w s k i ro z k a z a ł w ła d z o m m ie js c o ­ w y m ro z to c z y ć n a d w y m ie n io n y m i k le r y k a m i n a d zó r a ż d o z a k o ń c z e n ia s p r a w y . K le r y c y ci z o s ta li z b a d a n i n a m ie js c u , a ich z e z n a n ia p rz e s ła n e K o m i s j i 22 W y n ik a z n ich , ż e w s z y s c y oni f a k ty c z n ie n a le ż e li do ta jn e g o „ B r a c tw a ” i z o s ta li z a p r z y ­ siężen i. O to co ze z n a li:

A le k s a n d e r G ó rsk i, p r z e c z y ta w s z y d a n e m u p r z e z k le r y k a Ś m ig ie lsk ie g o s ta tu t („p ra w id ła " ) to w a r z y s tw a i r o tę p r z y s ię g i p o c z ą tk o w o n ie ch cia ł doń w s tą p ić , j e d ­ nak po n a m o w a c h te g o ż Ś m ig ie ls k ie g o (co m ia ło m ie js c e n a d ru g i d z ie ń u te g o o sta tn ie g o , u k tó r e g o z a s ta ł k ilk u k le r y k ó w , c z ło n k ó w „F r a te r n ita s ”) z ł o ż y ł p r z y ­ sięg ę i w s tą p ił d o „ B r a c tw a ”. N o sił ta k ż e je g o z n a k . O o k o lic zn o śc ia c h u tw o r z e n ia to w a r z y s tw a , a u to ra c h je g o s ta tu tu i r o t y p r z y s ię g i n ic ze g o n ie w ie d z ia ł, a n i t e ż tego, że b y ło ono za k a z a n e .

Jan Ś m ig ie ls k i p o w ie d z ia ł, ż e po p r z e c z y ta n iu u b r a ta sw e g o J ó ze fa s ta tu tu i r o ty p r z y s ię g i to w a r z y s tw a , p o c z ą tk o w o ta k ż e n ie c h cia ł n a le ż e ć do n ieg o . D o p ie ro po w y ja ś n ie n ia c h u d z ie lo n y c h m u przez teg o ż brata i to w a rzy szy w s tą p ił d o „ B ra c­

tw a ”, z ło ż y ł p r z y s ię g ę i n o sił zn a k . Z ja k ic h p o w o d ó w j e u tw o rz o n o n ie w ie d z ia ł.

Jan T ą k ie l p o p r z e c z y ta n iu u Ś m ig ie lsk ie g o s ta tu tu i r o ty p r z y s ię g i o d r a z u zg o d ził się n a le ż e ć do z w ią z k u , z ło ż y ł p r z y s ię g ę w o b ecn o ści w s p ó łto w a r z y s z y i n o ­ sił zn a k i; je d n a k ż e w k r ó tk im cza sie p o k łó c ił się z e Ś m ig ie ls k im , z n is z c z y ł p r z e p i­

sa n y p r z e z sie b ie te k s t s ta tu tu i zn a k i o d tą d n ie n a le ż a ł j u ż do „ B r a c tw a ”.

Jan S ie r o c iń sk i ta k ż e n a jp ie r w p r z e c z y ta ł u Ś m ig ie lsk ie g o s ta tu t to w a r z y s tw a , a n a stę p n ie z ło ż y ł p r z y s ię g ę , co o zn a c za ło w s tą p ie n ie do t e j o rg a n iza c ji; z n a k u j e d ­ n ak n ie c h cia ł n osić. O p o c zą tk a c h z w ią z k u n ic m u n ie b y ło w ia d o m o .

21 A . S z y m a ń s k i u k o ń c z y ł w 1839 r. G im n a z ju m G u b e rn ia ln e w Ł u k o w ie . 22 Z e zn a ń ty c h w K o m is ji Ś le d c z e j b ra k .

310

Ig n a c y Z e la w s k i w s tą p ił do to w a r z y s tw a n a s k u te k n a m o w y Ś m ig ie lsk ie g o , z ł o ż y ł p r z y s ię g ę , zn a k u n ie m ia ł; o k o lic zn o śc i u tw o r z e n ia o rg a n iza c ji n ie zn ał.

M iro n M o s ie w ic z p o w ie d z ia ł, iż d o „ B ra c tw a ” zo s ta ł w c ią g n ię ty p r z e z J ó zefa Ś m ig ie lsk ie g o i z ło ż y ł p r z y s ię g ę .

P erso n a lia w y m ie n io n y c h 9 c z ło n k ó w sto w a r z y s z e n ia :

A n d r z e j S z y m a ń s k i, la t 20, p o c h o d zi z gub. p o d la s k ie j, z e w s i H o le szó w , o b w . r a d z y ń s k i, s y n p ro b o s zc za ze w s i D o b r a ty c z e , p o w . b ia lsk i. W 1839 r., u k o ń c z y w s z y g im n a z ju m łu k o w s k ie , w s tą p ił d o S e m in a riu m G re c k o u n ic k ie g o w C h e łm ie . M iał p ie r w s z e ś w ię c e n ia (m in ores).

J ó z e f Ś m ig ie ls k i, la t 23, p o c h o d zi z g u b. p o d la s k ie j, z e w s i D o b r a ty c z e , s y n k s ię d z a . W 1836 r., ja k o a b s o lw e n t g im n a z ju m łu k o w sk ie g o , w s tą p ił d o S e m in a riu m c h e łm sk ie g o , g d z ie w 1840 r. u k o ń c z y ł n a u k ę i o tr z y m a ł p ie r w s z e ś w ię c e n ia (m i­

n ores).

F ilem o n D ja k o w s k i, la t 23, p o c h o d zi z gub. lu b e ls k ie j, z e w s i W a k io w ic e [v e l.

W o ła jo w ic e , p o w . h ru b ie s z o w s k i], s y n k s ię d za . W 1836 r. u k o ń c z y w s z y sz k o łę h ru ­ b ie s z o w s k ą , w s tą p ił d o S e m in a riu m ch e łm sk ie g o . W 1837 r. o tr z y m a ł p ie r w s z e ś w ię c e n ia (m in ores). W 1840 r. u k o ń c z y ł n a u k ę i o p u śc ił S e m in a riu m ; p r z e b y w a u s w e g o b r a ta k s ię d z a T eo d o ra D ja k o w s k ie g o w e w s i W a k io w ic e [sic!] w o c z e k i­

w a n iu n a ś w ię c e n ia w y ż s z e .

A le k s a n d e r G ó rsk i, la t 20, r o d e m z gub. p o d la s k ie j, z e w s i K o d e n c a [ v e l K o d e - n iec, p o w . r a d z y ń s k i] , s y n k s ię d z a , k le r y k S e m in a riu m c h e łm sk ie g o .

J a n Ś m ig ie lsk i, la t 21, z g u b . p o d la s k ie j, z e w s i R a d zin in , k le r y k S e m in a riu m c h e łm sk ie g o .

J a n T ą k ie l, la t 22, z g u b . p o d la s k ie j, z e w s i P a w ło w ic e (?) M, s y n k s ię d z a . P o u k o ń c ze n iu S e m in a riu m c h e łm sk ie g o w 1840 r. o tr z y m a ł c z t e r y ś w ię c e n ia m ło d s z e , ż o n a ty , m ie s z k a w g u b . lu b e ls k ie j, w e w s i C z e rn ic zy n .

J a n S ie r o c iń sk i, la t 22, r o d e m z gu b. lu b e ls k ie j z m ia s ta U ch a n ia (p o w . h ru ­ b ie s z o w s k i), k le r y k S e m in a r iu m c h e łm sk ie g o .

I g n a c y Z e la w s k i, la t 23, r o d e m z g u b. lu b e ls k ie j, z e w s i N o w o s ie lk i. W 1840 r.

u k o ń c z y ł S e m in a riu m c h e łm sk ie .

M iro n M o s ie w ic z, la t 23, r o d e m z g u b. p o d la s k ie j, z e w s i M ircze. W 1840 r.

u k o ń c z y ł S e m in a riu m c h e łm sk ie .

K o m is ja Ś le d c z a , r o z p a tr z y w s z y w s z y s tk ie o k o lic zn o śc i s p r a w y o r a z z b a d a w ­ s z y w in n y c h i p o d e jr z a n y c h , u w a ż a ś le d z tw o z a za k o ń c zo n e . Z e b ra n e w ia d o m o śc i w s k a z u ją , ż e tw ó r c a m i to w a r z y s tw a , zw a n e g o „ B r a c tw e m F r a te r n ita s ” b y li: J ó ze f Ś m ig ie ls k i i A n d r z e j S z y m a ń s k i. S ą on i o b w in ie n i:

1. J ó ze f Ś m ig ie ls k i — a) o w y s u n ię c ie p ie r w s z e j m y ś li u tw o r z e n ia w y m ie n io ­ n e g o to w a r z y s tw a m ię d z y s w y m i k o le g a m i w C h e łm ie ; b) o je g o a k ty w n e r o z s z e ­ rz a n ie ; с) o o p ra c o w a n ie d la „ B r a c tw a ” s ta tu tu i r o t y p r z y s ię g i; d ) o p r z y ję c ie do to w a r z y s tw a sz e ś c iu k le r y k ó w i s k ło n ie n ie ich do zło że n ia p r z y s ię g i.

2. A n d r z e j S z y m a ń s k i — a) o g o r liw e w s p ó łd z ia ła n ie p r z y o p r a c o w y w a n iu s ta ­ t u t u i r o t y p r z y s ię g i d la to w a r z y s tw a o ra z o r o z s z e r z a n ie go; b ) o p r z e k o n y w a n ie s w y c h w s p ó łto w a r z y s z y w p r z e m ó w ie n ia c h w y g ła s z a n y c h n a n a ra d a c h , b y u tw ie r ­ d z i li się w za sa d a c h z a w a r ty c h w s ta tu c ie i ro c ie p r z y s ię g i; с) o n a le ż e n ie , n ie z a ­ le ż n ie o d s to w a r z y s z e n ia z w a n e g o „ B r a c tw e m F r a te r n ita s ”, d o s p r a w y ta jn e g o z w ią z k u p o lity c z n e g o , is tn ie ją c e g o w ś r ó d u c z n ió w g im n a z ju m łu k o w s k ie g o , k tó r e g o c e le m b y ło r o z p o w s ze c h n ia n ie c z y ta n ia u tw o r ó w p is a n y c h w d u c h u d e m o k r a ty c z ­ n y m , a o tr z y m y w a n y c h z za g r a n ic y .

23 W o ry g . — P a w ło w ic z e . W d o k u m e n c ie n r 8 (A n o n im o w y donos): P a w łó w , o b w . b ia lsk i.

T A J N E T O W A R Z Y S T W O „ F R A T E R N IT A S ”

311

D o „ B r a c tw a ” n a le ż e li r ó w n ie ż : 3. F tlem on D ja k o w sk i; 4. J a n Sieroctńskt;

5. J ó z e f T ą k ie l; 6. I g n a c y Z e la w s k i; 7. A le k s a n d e r G ó rsk i; 8. J a n Ś m ig ie ls k i; 9. M i­

ron M o sie w ic z.

Z n ic h F. D ja k o w s k i n ie b y l w p r a w d z ie a k ty w n y w r o z s z e r z a n iu z w ią z k u , a le zn a la zł s ię w lic z b ie je g o tw ó r c ó w i z ł o ż y ł p r z y s ię g ę , z o b o w ią z u ją c s ię d o w s p ó ł­

p ra cy. P o zo sta łe s z e ś ć o só b s ą o b w in io n e o n a le ż e n ie d o to w a r z y s tw a i zło ż e n ie p rz y się g i.

K o m is ja Ś le d c z a p ro p o n u je : J ó ze fa Ś m ig ie lsk ie g o , p o p o z b a w ie n iu s ta n u d u ­ ch o w n eg o , o d d a ć w so ld aty; A n d r z e ja S z y m a ń sk ie g o , b io rą c p o d u w a g ę sz c z e r e w y ­ ja w ie n ie p r z e z n ieg o za s a d to w a r z y s tw a i w y m ie n ie n ie c zło n k ó w , s k ie r o w a ć do słu żb y w o js k o w e j z p r a w e m w y s łu g i. C o do p o z o s ta ły c h s ie d m iu osób, ja k o m n ie j w in n y c h , K o m is ja , u w z g lę d n ia ją c ich sz c z e r e z e z n a n ia i k a ja n ie się , u w a ż a ła b y za m o żliw e : F ilem o n a D ja k o w s k ie g o (po za lic ze n iu m u na p o c z e t k a r y tr z y m ie s ię c z n e g o p o b y tu w a re szc ie ), Jan a S ie r o c iń sk ie g o , J ó ze fa T ą k ie la , Ig n a ceg o Z e la w sk ie g o , A le k sa n d r a G ó rsk ieg o , J a n a Ś m ig ie lsk ie g o i M iron a M o sie w ic za , k tó r z y z o s ta li w c ią g n ięci do w y m ie n io n e g o to w a r z y s tw a n a s k u te k le k k o m y ś ln o ś c i i b ra k u d o ­ św ia d c ze n ia w s z y s tk ic h s ie d m iu p o z b a w ić sta n u d u c h o w n e g o i w y s ła ć n a m ie js c e za m ie sz k a n ia ( w o d w o r it’ n a ż itie ls tw o ) z ty m , a b y k a ż d y z n ic h w y b r a ł so b ie p r y w a t­

ny tr y b ż y c ia o ra z zo b o w ią z a ł się p o d p is e m , ż e na p r z y s z ło ś ć n ie b ę d z ie n a le ż a ł do ża d n e g o ta jn e g o z w ią z k u i ż e o k u p i o b ecn e s w e „ p r z e s tę p s tw o ” p r z y k ła d n y m p ro w a d ze n ie m się ; p o n a d to u s ta n o w ić n a d n im i w cią g u d w ó c h la t m ie js c o w y n adzór p o lic y jn y .

(P rzek reślo n o te k s t tr e ś c i n a s tę p u ją c e j: po w z ię c iu od o sk arżon ych p isem n eg o zo-.

b ow iązan ia, że w p rzy szło ści b ęd ą p row ad zić się p rzy k ła d n ie, p o zo sta w ić ic h w s t a ­ nie d u ch ow n ym , z ty m jed n a k , a b y na okres d w ó ch la t u sta n o w io n y b y ł n ad n im i przez zw ierzch n ictw o d u ch ow n e o stry n adzór i a b y n ie z o sta li d op u szczen i do ś w ię ­ ceń d u ch ow n ych d opóki sw o im p ro w a d zen iem się i p o g lą d a m i n ie u czy n ią się teg o godnym i i d opóki n ie w y je d n a ją n a to z e zw o len ia w ła d z y w y ż sz e j).

K om isja p rzed sta w ia ją c n in ie jsz ą o p in ię W aszej Ś w ia tło ś c i do ła sk a w eg o r o z­

patrzenia, m a h onor z ałączyć 90 k art a k t d o ty czą cy ch w y m ie n io n y c h w y ż e j dzie-.

w ięciu k le r y k ó w S e m in a r iu m ch ełm sk ieg o , z k tó ry ch trzech tr zy m a n y ch je s t w C y­

tad eli, a sześciu p rzeb y w a n a w o ln o śc i p od n ad zorem w ła d z y m ie jsc o w e j, aż do.

zakończenia sp raw y.

6

W a r sza w a , 18/30 m a r c a 1841. P ism o K o m is ji Ś le d c z e j u tw o r z o n e j p r z y G łó w n o -, d o w o d zą c y m A r m ii C z y n n e j i N a m ie s tn ik u do k o m e n d a n ta C y ta d e li g e n .m jra B a-, ry szn ik o w a .

A G A D , S ta ła K o m is ja Ś le d c z a , n r 7, k . 13v , b ru lio n .

R egest. K o m is ja z a w ia d a m ia , ż e za k o ń c z y ła ś le d z tw o w s p r a w ie tr z e c h k le r y ­ k ó w z S e m in a riu m G re c k o u n ic k ie g o w C h e łm ie , p r z e tr z y m y w a n y c h w C y ta d e li, o m ia n o w ic ie : J ó ze fa Ś m ig ie ls k ie g o , F ilem o n a D ja k o w s k ie g o i A n d r z e ja S z y m a ń ­ skiego i p r z e k a z a ła ją n a m ie s tn ik o w i p r z y ra p o r c ie z 18/30 m a r c a 1841 r.

7

W a r sza w a , 18/30 m a r c a 1841. P ism o Z a rzą d u W a r s z a w s k ie g o W o je n n e g o G u ~ b ern a to ra , W y d z ia ł 1, R e fe r a t 1 d o K o m is ji Ś le d c z e j u tw o r z o n e j p r z y G łó w n o d o -.

w o d z ą c y m A r m ii C z y n n e j i N a m ie s tn ik u w K r ó le s tw ie P o lsk im .

312

A G A D , S ta ła K o m is ja Ś le d c z a , n r 7, k. 14, o ryg in a ł.

R egest. N a c ze ln ik w o je n n y g u b. p o d la s k ie j p r z y s ła ł k o p ię p ism a , don o szą ceg o o p o g lą d a ch d u c h o w ie ń s tw a g re c k o u n ic k ie g o z t e j ż e g u b e rn i n a te m a t p la n o w a n e g o

„ ja k o b y ” p r z e z rz ą d p o łą c ze n ia u n itó w „ tu te js z e g o k r a ju ” z c e r k w ią p ra w o sła w n ą , g r e c k o r o s y js k ą (zob. n r n a s tę p n y ). Z g o d n ie z r o z k a z e m n a m ie s tn ik a p r z e s y ła się p r z y n in ie js z y m K o m is ji o w ą k o p ię p is m a do e w e n tu a ln e g o w y k o r z y s ta n ia p r z y b a d a n iu w y m ie n io n y c h w n im tr z e c h k le r y k ó w S e m in a riu m c h e łm sk ie g o , k tó r z y tr z y m a n i są w C y ta d e li z p o w o d u ich z w ią z k u ze s p r a w ą w y k r y te g o ta jn e g o to w a r z y s tw a p o d n a zw ą „ B ra c tw a ” . P ro śb a o n a ty c h m ia s to w e in fo r m a c je o d a ls z y m b ieg u s p r a w y .

P o d p isa n i: g e n .-le jtn a n t se n a to r A . P isa r ie w , „ p ra w itie l" k a n c e la r ii A . K o z a c z - k o w s k ij.

3

N a d b u że, 1/13 s ty c z n ia 1841. A n o n im o w y don os na „ n ie p r a w o m y ś ln ą ” d z ia ła l­

n ość d u c h o w n y c h g r e c k o k a to lic k ic h .

A G A D , S ta ła K o m is ja Ś le d c z a , n r 7, k. 14— 17, k o p ia u w ie r z y te ln io n a ja k o z a łą c z ­ n ik do p is m a p o p rze d n ie g o .

Do

J a śn ie W ielm ożn ego g en era ła m ajora Ł a d y zeń sk ieg o

gu b ern atora w o jen n eg o g u b ern i p od lask iej 24, k a w a lera ord erów

B ęd ą c o sta tn ią razą w S ie d lc a c h , p od p isan y w id zą c JW g en era ła zatrudnionego, n ie m ia łem sto so w n ej pory o św ia d c z y ć rzeczy n a stęp u ją cej:

D a w n o za w ia d a m ia łem ju ż JW G en erała o ty m , że w gub. p o d la sk iej są ta cy k się ż a u n iccy, k tórzy ze stro n y JW B isk u p a C h e łm s k ie g o 25 i w ła d z y całej d ie c e ­ z ja ln e j w p a ja ć i w y czerp n ą ć [s] u siłu ją , co k się ż a m y ślą i ż eb y sta ły m i b y li przy u n ii z k o ścio łem rzym sk im . Jakoż p rzez w z ię c ie w ro k u z e sz ły m 3 k le r y k ó w z S e ­ m in ariu m ch ełm sk ieg o do C y ta d e li W a r sz a w sk ie j26 ju ż d o w ied zia ł się JW G en.

A lb e r tó w , g u b ern ator c y w iln y lu b e l s k i27 o 25 k sięża ch w L u b elsk iem , k tórzy są w m y śli w y jśc ia do A u str ii w ra zie p odobnym , je ż e li n a stą p i tu ta j ta k ja k w L i­

t w i e 28. M am b o w ie m p o d ejrzen ie na 4 k się ż y w P o d la sk ie m p od ob n ie m y ślą cy ch , a o ty c h d o w ied zieć s ię m ożn a ty m sp osob em , po w z ię c iu S z m y g ie lsk ie g o [s], k le ­ r y k a 29, k sięża M azan ow sk i L u d w ik p roboszcz J ab łon ia, A d a m J a n k o w sk i proboszcz Ito li, E u fty m i S k a lsk i p rob oszcz O pola z o b w o d u ra d zy ń sk ieg o , a 4 k sią d z K a liń sk i

24 G en. m j r N ik o ła j Ł a d y z e n s k i b y ł n a c z e ln ik ie m w o je n n y m g u b . p o d la s k ie j, a n ie g u b e rn a to re m w o je n n y m t e j g u b ern i.

25 B isk u p a F ilip a F e lik sa S zu m b o rsk ie g o .

26 M o w a o k le r y k a c h : A n d r z e ju S z y m a ń s k im , J ó z e fie Ś m ig ie ls k im i F ilo m a cie D ja k o w s k im . P or. n r y 1, 2, 4 i 11.

27 G en. M a re k A lb e r tó w b y ł g u b e r n a to r e m c y w iln y m lu b e ls k im w la ta c h 1837— 1852.

28 C h o d zi o p rz e ś la d o w a n ia u n itó w i k a s a tę w 1839 r. u n ii n a L it w i e i R u si.

N ie k tó r z y u h ic i z K r ó le s tw a P o lsk ie g o , w t y m r ó w n ie ż d u c h o w n i w o b a w ie o s w ó j lo s sz u k a li sch ro n ien ia p o d za b o rem , a u s tria c k im , g d z ie w y z n a n ie g re c k o k a to lic k ie b y ło p r z e z r z ą d to le ro w a n e . 1

и J ó ze fa Ś m ig ie lsk ie g o .